ایسلتمه:
معلوم که کۉپ مدتلردن بویان، اینیقسه افغانستان اۉزبېک ضیالیلری اۉرته‌سیده «اۉزبېکلیکمی یاکه تورکلیکمی؟ تیلیمیز اۉزبېکچه/اۉزبېک تیلیمی یاکه تورکي/تورک تیلیمی؟، اۉزبېک و اۉزبېکستان نامی قچاندن بویان و کیملر تامانیدن اوشبو خلق و اونینگ مملکتی اوستیگه قۉییلگن؟» دېگن مسأله‌لر اوستیدن قیزغین مناقشه و مناظره‌لر آلیب باریلماقده. اعتبارینگیزگه حواله قیلینه‌دیگن اوشبو مقاله مذکور سۉراقلرگه قسماً قانیقتیرووچی جواب بۉلسه کېره‌ک دېب، امید بیلدیره‌من.
مقاله اۉزبېکستان‌نینگ «معرفت» «Учитель Узбекистана» (اۉزبېکستان اۉقیتووچیسی) ناملی سایتیده لاتین الفباسیده نشر اېتیلگن. مېن اونی اۉزیمیزده قۉللنه‌دیگن عرب یازووی اساسیده شکللنگن اۉزبېک الفباسیگه اۉگیردیم و اصلی متنینی هم بېردیم. مقاله‌نینگ عرب و لاتین الفباسیده‌گی متنلری بیر صفحه‌گه سیغمه‌گنلیگی باعث هر بیرینی علیحده شکلده پُست اېتیشگه تۉغری کېلدی.
س. م. عالم لبیب
ینگی اوزبیکستان،/بو /تورکستان دیمک
http://marifat.uz/…/YANGI-O-ZBEKISTON-BU-TURKISTON…
معنویت، مکتبدن تشقری تعلیم 24 / 03 / 2023
مؤلفلر:
سووان مېلی
سِراج الدین رؤوف
1
کېینگی ییللرده اجتماعي حیاتیمیزگه ایکّی توشونچه – ینگی اۉزبېکستان و اوچینچی رنسانس– علیحده و یانمه-یان طرزده شدّت بیلن کیریب کېلدی. بو توشونچه‌لر پرزیدنت تفکریده پیشیب-یېتیلیب، مملکت حیاتیگه باسقیچمه-باسقیچ جاريلنیشی آنه وطنیمیز تاریخیده ینگی دور باشلنه‌یاتگنیدن دلالتدیر.
مذکور موضوعگه تېگیشلی ملاحظه‌لریمیزنی بیان اېتیشدن اوّل دولتیمیز رهبری‌نینگ قوییده‌گی فکرلریگه مراجعت قیلسک:
«معین خلق یاکه دولت حیاتی اوچون غایت مهم اهمیت کسب اېته‌دیگن بیران-بیر فېنومېن (حادثه، پدیده) یاکه او حقده‌گی توشونچه و تمایللر اۉز-اۉزیدن، آسان‌گینه پیدا بۉلمه‌یدی و تصادفاً دنیاگه کېلیب قالمه‌یدی.
شو معناده، هر قنده‌ی حادثه، توشونچه یاکه اتَمه‌نینگ اۉزیگه خاص شکللنیش جریانی بار. ینگی اۉزبېکستان فېنومېنی هم بوندن مستثنا اېمس» (شوکت میرضيایېف، ینگی اۉزبېکستان استراتیژيسی، تاشکېنت؛ «اۉزبېکستان»، 2021، 26-بېت).
ینه شو کتابده یازیله‌دی: «تکرار و تکرار ایتیشگه تۉغری کېله‌دی: ینگی اۉزبېکستان – تصادفي حادثه، شونچه که دنیاگه کېله‌دیگن و اۉتکینچی بیر اجتماعي واقعلیک اېمس» (30-بېت).
بونده‌ی جدّي تاریخي شرایطده، مملکت نینگ بوریلیش نقطه‌سیده کېسکین قرارلر قبول قیلیش لازم که (قطار ساحه‌لرده شونده‌ی قرارلر قبول قیلینماقده هم)، شونده‌ی قرارلردن ینه بیری، نظریمیزده، مملکتیمیز نامینی اۉزگرتیریش بۉلگن بۉلور اېدی.
بو جدّي و قلتیس قرار بۉلیشی انیق. آره‌دن سَل‌کم بیر عصر اۉتدی، اۉزبېکستان نامی آستیده تله‌ی تاریخي حادثه‌لر کېچدی، بیر نېچه اولاد شکللنیب، یشب اۉتدی و یشه‌ماقده. بنابرین، ینگی (اصلیده اېسکی) نامنی قبول قیلیش قیین کېچیشی تعیین.
نسبي یقین تاریخدن معلوم که، حاضرگی اۉزبېکستان اتَمه‌سی مستبد توزوم داهيلری – لېنین و ستالین تامانیدن، اولر آلیب بارگن «ساخته دولتچیلیک فعالیتی» (اۉزبېکستان نینگ ینگی تاریخی. 1-کتاب، تاشکېنت؛ شرق، 2000، 4-بېت) نتیجه‌سیده مجبورآً تیقیشتیریلگن نام اېدی.
اصل نام اېسه اوزاق اجدادلریمیز، آته-بابالریمیزدن قالگن، مملکتیمیز جسمیگه ماس اسم – تورکستان‌دیر.
2
اگر آلیس تاریخگه نظر تشله‌یدیگن بۉلسک، بو زمینده ازلدن تورکي خلقلر یشه‌گنی، سامانيلر، غزنويلر، قاره خانيلر، انوشتېگینلر، سَلجوقيلر، خوارزمشاهلر، برچه‌سی اساس-اعتباری بیلن تورکي دولتلر اېکنینی کۉره‌‌میز. مۉغوللر استیلاسیدن کېین اولر حکمرانلیگیگه چېک قۉیگن صاحبقران امیر تېمور تاریخ صحنه‌سیگه چیقه‌دی. اول ذات فرمانیده بیتگنیدېک، «بیزکیم، ملکِ توران، امیری تورکستانمیز. بیزکیم ملتلرنینگ اېنگ قدیمی و اېنگ اولوغی تورکنینگ باش بۉغینیمیز». بونده‌گی فخر و وقار بیران-بیر اۉلچاوگه سیغه‌دیمی؟
تېموريلر سلطنتی یېمیریلیب، آخرگی بویوک تېموري بابُر خارجگه سوریلگچ، تختگه چیققن اولوغ حکمدارلر شَیبانيخان، عبیدالله خان، عبداللهخانلر هم تورکيلر، فقط اولر منسوب دشتِ قیپچاقده (اۉز پیتیده بویوک و بې‌پایان دولت) شکللنگن اۉزبک (اۉزبېک)لر یخلیت تورکنینگ بیر شعبه‌سی اېدیلر. کېیینچه‌لیک حدود اوچ خانلیککه بۉلینیب کېتدی و تورکستان اتَمه‌سی بیرآز آرتگه چېکیندی. لېکن هر اوچ خانلیک اهالیسی اېتنیک جهتدن تورکي اېکنلیگی عادي حقیقت صفتیده برچه‌گه عیان اېدی.
19-عصرنینگ ایکّینچی یرمیده روسيه امپراتورلیگی حدودنی باسیب آلیب، قۉقان (خوقند) خانلیگینی توگه‌تیب (بخارا امیرلیگی و خیوه خانلیگی وسّل (vassal)1قره‌م حالیگه کېلتیریلگندی)، بو یېرده تورکستان جنرال-گوبېرناتورلیگی (عمومي ولایت)نی تشکیل اېتدی. کۉرینه‌دی که، چار (تزار) امپراتورلیگی هم تورکستان‌دن باشقه اتَمه تاپه آلمه‌گن. حتا حدودنی ضبط اېتگن قانخۉر جنرال، کېینچه‌لیک جنرال-گوبېرناتور فان-کاوفمن «کاوفمن-تورکستانسکي Кауфман Туркестанский»(2) نامی بیلن شرَفلنگن اېدی.
1917-ییل اکتوبر تۉنتریشیدن کېین حاکمیتگه کېلگن بلشویکلر دستلب بو نامدن واز کېچه آلمه‌دیلر. بونگه دلیل 1918–1924-ییللر تورکستان خودمختار سووېت سوسیالیستیک جمهوریتی (ت خ س ج) عملده بۉلگن. کېینچه‌لیک بلشویکلر مستملکه‌چیلیک نینگ غایت مکار اصولی، «بۉلیب تشله و حکمرانلیک قیل» تمایلی اساسیده تورکستاننی بېشته مرکزگه قره‌م حدودگه بۉلیب تشله‌دی. «اۉرته آسیانی قَیته تقسیملش مسأله‌سینی بیرینچی بۉلیب 1920-ییل‌نینگ باشیده «تورک‌کمیسّيه» رئیسی یه.اې. رودزوتک ( Я Э. Рудзутак ) کۉتره‌دی. اونی لېنین معقوللب، «اۉزبېکيه»، «کیرگیزيه»، «تورکمېنيه» خریطه‌سینی توزیش وظیفه‌سینی تاپشیره‌دی» (اۉزبېکستان تاریخی. قیسقه‌چه معلوماتنامه. تاشکېنت؛ شرق، 2000، 255-بېت). شو طریقه جهان خریطه‌سیده اوّل سابق اتفاق ترکیبیده‌گی اۉزبېکستان س‌س‌ر، سۉنگ سووېت امپراتورلیگی پرچه‌لنگچ، مستقل اۉزبېکستان جمهوریتی پیدا بۉلدی. طبيعي که، بو ینگی جمهوریت خلقی نینگ نامی «اۉزبېک» دېب اتلدی.
بوگون، یوز ییلدن کۉپراق دوام اېتگن استبداد ظلمیدن خلاص بۉلگنیمیزگه اۉتّیز ییل اۉتیب هم «بیز اصلیده کیم اېدیک؟» دېگن سوالگه اوزیل-کېسیل جواب تاپدیکمی؟ گرچه خلقیمیز آیدینلری، تاریخ بیلیمدانلری مذکور اتَمه‌نی اطرافلیچه تحلیل قیلیب، الّه‌قچان علمي بیر خلاصه‌گه کېلیشگن بۉلسه-ده، هنوز سیاره داشلر، اېنگ الم قیله‌دیگن جایی، اَیریم ملتداشلریمیز هم توب کېلیب چیقیشیمیزنی اۉزبېک‌خان‌گه باغلب یوره‌دی. بیز بو بیلن مذکور شخص و اونینگ اولوسی بیزلرگه یېتّی یات بېگانه دېییش فکریدن انچه ییراقمیز. عینِ پیتده کتّه بیر اېلگه اۉز نامینی بېلگی قیلیب قالدیرگن اۉزبېک خان هم تۉپّه-تۉغری آسماندن توشمه‌گن دېماقچیمیز، خلاص. او هم تاریخده اۉز اۉرنیگه اېگه بۉلگن قدرتلی خلق نینگ، دېمک که، سیز و بیز منسوب قدیمي خلق‌نینگ بیر وکیلی اېدی. شو باعث اَیریم اۉزیدن بېخبرلرگه تورکلیگیمیزنی، «تورکنینگ باش بۉغینی» اېکنیمیزنی اَیتسک توشونمه‌یدی. اصلیده توشونمه‌یدیگن گپ‌نینگ اۉزی یۉق بو یېرده. تورکيه‌ده‌گی قرداشلریمیز سَل کم آلتی یوز ییل «عثمانلی» اتَمه‌سی بیلن دنیانینگ کتّه بۉله‌گینی اداره قیلیب کېلدی. بوگون اېسه بوتون عالمگه اۉزینی «تورک» دېب تنیشتیره‌یپتی. «قدیم تورکستان‌نینگ چوجوقلریمیز (باله‌لریمیز)!» دېیه برالله اَیتیب، فخر-افتخار توییشه‌یپتی. منه، کۉزی آچیق قرداش ملت‌نینگ بیردملیگی. اۉتمیشنی انگلب، تۉغری خلاصه چیقریب، مملکتنی اېنگ ایلغار دولتلر قطاریگه قۉشیب، ینه‌ده یوکسکراق مرّه‌لرنی کۉزلب توریبدی. بیز هم محدودلیک کیفیتیدن تېزراق خلاص بۉلیب، تېره‌ن تامیرلریمیزنی تنیب، بویوک اۉتمیش – بویوک کېله‌جککه یوکینماغیمیز لازم.
معلوم که، «بابُرنامه»ده کۉپ باره تأکیدلنگن «اۉزبېک» («اۉزبک») اتَمه‌سی دشتِ قیپچاق نینگ جَنوبي سرحدلریده قۉنیم تاپگن، کېینچه‌لیک ماوراءالنهر تامان سیلجیگن تورکنینگ بیر بۉله‌گی بۉلمیش کۉچمنچی اۉزبېکلرنی انگلته‌دی. «بابُرنامه»ده مطلق کۉپچیلیک ا‌ۉرینده «اۉزبېک (لر)» دېگنده شَیبانيخان باشچیلیگیده بابُرگه قرشی کوره‌شگن اۉزبېک قبیله‌لری اویوشمه‌سی کۉزده توتیلگن» (بابُر اېنسیکلوپېديه‌سی تاشکېنت. شرق 2014، 601-بېت).
شو نینگ اوچون هم 16-عصرده حدودیمیزده تشکیل تاپگن شَیبانيلر دولتی اَیریم منبعلرده کۉچمنچی اۉزبېکلر دولتی دېب بې‌چیز اته‌لمه‌گن. لېکن اۉزبېک دېگنده یلپی تورکي اېتنوس نینگ اجره‌لمس بیر قِسمی نظرده توتیلگن.
«اۉزبېکستان» سۉزی (اتَمه اېمس، سۉز) «اۉزبکستان»، طرزیده 17-عصر نینگ ایکّینچی یرمیده یشب اۉتگن ممتاز شاعریمیز توردی فراغی ایجادیده ایلک بار ایشله‌تیلگن بۉلسه کېره‌ک. او بیر غزلیده دېیدی:
دورعهد و تنگ چشم و بېسر و یأجوج وضع،
مختلف مذهب گروهی اۉزبکستاندور بو ملک.
(اۉزبېک ادبیاتی، تۉرت جلدیک، 3-جلد، تاشکېنت. اۉز س‌س‌ر دولت بدیعي ادبیاتی نشریاتی، 1959، 283-بېت).
مضمونی: عهد و وفادن آلیس، کۉزی تار، بې‌باش یأجوج فعللی، تورلی خیل مذهبلر گروهی – بو ملک اۉزبکستاندیر.
کۉرینه‌دی که، بو بَیت کیرگن غزل کېسکین هجویه روحده بۉلیب، شاعر مملکتده‌گی ظلم، کفر و طغیانلردن اضطراب چېکیب، اوشبو تویغونی غزلده افاده اېته‌ره‌ک، «مطلقا کرداری خیلی کافرستاندور بو ملک» دېیدی غزل نینگ باشقه بیر بَیتیده شاعر.
3
سَل کم بیر عصر دوامیده قرار تاپگن «اۉزبېک» اتَمه‌سی، اېتنونیمی تاریخیمیزده‌گی کۉپلب واقعه-حادثه‌لر، خصوصاً، بویوک سیمالریمیز امیر تېمور و بابُر فعالیتینی اۉرگنیشده، بها بېریشده قطار انگله‌شیلماوچیلیکلرگه سبب بۉلماقده. تاریخچیلر آره‌سیده بحث-مناظره اویغاتگن «تېمور قصه‌سی» کتابیگه یازیلگن «سۉزباشی»ده ییریک تاریخچی عالِملریمیز ع. بابابېکوف، ع. بابایېف، ع.قوران بېکوف‌لر، جمله‌دن، شونده‌ی یازه‌دیلر:
«معلومکی، 1360-61-ییلده اۉزبېک امیرلری سمرقندگه هجوم قیلیب، 1000 کیشینی اسیرگه آلیب کېتیشه‌دی. اسیرگه آلینگنلر آره‌سیده 72 سیّد و سیّدزاده‌لر بۉله‌دی. امیر تېمور اېسه اۉزبېک امیرلریگه قرشی یوریش قیلیب، اولر اوستیدن غلبه قازانه‌دی و اسیرلرنی آزاد قیله‌دی.
بو حقده برچه قۉلیازمه کتابلرده بیان قیلینگن. فقط «اۉزبېک امیرلری» اۉرنیگه «اۉزبېکلر»، «اۉزبېک طایفه‌سی» دېب یازیلگن. بو اېسه زمانه‌میزنینگ اَیریم تېمورشناس عالِملر و یازووچیلری و ضیالیلرنی اېسنکیره‌تیب قۉیدی – قنده‌ی قیلیب امیر تېمور اۉزبېکلرنینگ اولوغ سیماسی اۉزی اۉزبېک بۉله‌توریب، اۉزبېکلرگه قرشی چیقیب، اولرنی تار-مار اېتگن؟!.» (امیر تېمور کۉره‌گان، تېمور قصه‌سی، تاشکېنت؛ ینگی عصر اولادی، 2021، 21-بېت).
خودّی شونده‌ی انگله‌شیلماوچیلیک بابُر ایجادیگه نسبتاً هم صادر بۉله‌دی. «بابُرنامه»نی اۉقیگن شو کونگی کتابخوان بابُر سمرقندنی ایلک باره آلگنده‌گی تصویریده «اۉزبکلرنی کۉچه-کۉیده قوتورگن ایتلردېک تاش و تیاق بیلن اوریب اۉلدیردیلر. تخمیناً تۉرت-بېش یوز اۉزبکنی اوشبو یۉسینده اۉلدیردیلر» یاکه «یوز قیرق ییلگه یقین سمرقند پایتختی بیزنینگ اختیاریمیزده اېدی. اېندی قه‌یېرلرده‌گی یات دشمنیمیز – اۉزبک کېلیب اېگه بۉلیب آلگن اېدی. قۉلدن کېتگن مملکتنی ینه تنگری قَیتریب بېردی» (بابُر، ظهیرالدین محمد. بابُرنامه، تاشکېنت؛ اۉقیتووچی، 2008، 78-بېت) کبی ا‌ۉرینلرنی اۉقیب کتابخوان، بابُر اۉزبېک بۉله‌توریب، نېگه اۉزبېکلر بیلن شهر تلشماقده، نېگه سمرقند اهالیسی اولرنی اۉلدیرماقده و نېگه مؤلف اولرنی «یات یاغي اۉزبک» دېماقده کبی سواللر آغوشیده قاله‌دی. بو سواللردن کېین، دېمک، بابُر اۉزبېک اېمس، شَیبانيخان حقیقي اۉزبېک اېکن-ده، دېگن تصور اویغانیشی طبيعي.
لېکن اولرنینگ باشینی قاووشتیرووچی – بیر مخرجگه کېلتیرووچی بابا سۉز بار، بو سۉز – تورک، تورکيدیر، دېب هر بیر کتابخوانگه علیحده توشونتیریب بېریش نینگ علاجی یۉق، البته.
بوندن کۉرینه‌دیکی، امیر تېمور و بابُر کبی بویوک سیمالریمیز حیاتی و فعالیتینی اۉرگنیش اوچون حاضرگی «اۉزبېک»، «اۉزبېکستان» اتَمه‌سی تارلیک و عاجزلیک قیله‌دی.
ملتیمیزنینگ قلبی اویغاق، جانسره‌ک آیدینی، بویوک شاعر رؤوف پرفی اۉتگن عصرنینگ سۉنگگی ییللری بو حقده کویینیب یازگندی: «تورک اۉزی‌نینگ تورک اېکنینی انگله‌مسه، تورکي دنیا نوره‌ب، کوچسیزلنیب باره‌وېره‌دی… ینگی بیر اولاد پیدا بۉلیشی کېره‌ک. تورکچیلیکنی تۉله انگله‌گن اولاد اۉز سیماسی بیلن، ینگی اجتماعي روح بیلن کېله‌دی… اۉزی نینگ رمزلری، شاعرلری، سیمالری بیلن کېله‌دی بو شمال. بلکه او بۉراندیر!».
4
یوقاریده تأکیدلنگنیدېک، یخلیت تورکستاننی ملي چېگره‌لش نقابی آستیده بۉلکلرگه بۉلیش و اونینگ بیر قِسمی، مرکزي و اۉزه‌ک قِسمینی اۉزبېکستان دېب ناملش بیلن دستلب لېنین شغللنگن بۉلسه، اونینگ بېتابلیگی و وفاتیدن کېین حاکمیتنی تماماً اېگللگن ستالین بو ایشنی دوام اېتتیردی و نهایه‌سیگه یېتکزدی. ستالین نینگ 1921–1924-ییللرده یازگن اثرلری، سۉزله‌گن نطقلری کیرگن «اثرلر»ی‌نینگ 5-6-جلدلرینی کۉزدن کېچیرگنده، مذکور حدودگه نسبتاً متصل «تورکستان» اتَمه‌سی ایشله‌تیلگن (قره‌نگ: ستالین، ایوسیف. سَچینېنیه (Сочениния) (اثرلر)، جلد- 5، مسکووا؛ 1947؛ ستالین، یوسیف. سَچینېنيه جلد- 6. مسکووا؛ 1953). فقط «اثرلر» نینگ 7-جلدیدن ا‌ۉرین آلگن 1925-ییل 18-ميده شرق محنتکشلری کمونیستیک یونیورسیتیی طلبه‌لری مجلسیده «شرق خلقلری یونیورسیتیی‌نینگ سیاسي وظیفه‌لری» موضوعسیده‌گی نطقیده «تورکمنستان» و «اۉزبېکستان» ناملری تیلگه آلینه‌دی (قره‌نگ: ستالین ایوسیف. سوچینېنيه جلد-7، مسکووا؛ 1953، 137-بېت). چونکه بو پیتده تورکستانده ملي چېگره‌لنیش توگلله‌نیب، «اۉزبېکیستان» اتَمه‌سی قانونيلشتیریلگن اېدی.
بو واقعه‌لردن بیرآز آلدین تورکستان نینگ مرکزي قِسمی قنده‌ی ناملنیشی باره‌سیده تورلی تکلیفلر بۉلگن شېکیلّی، امیر عالِم‌خان توزومی ییقیتیلگندن کېین توزیلگن بخارا خلق جمهوریتی ناظرلر کېنگشی رئیسی بۉلگن فیض‌الله خۉجه‌یېف ستالین بیلن صحبتینی شونده‌ی اېسله‌گن. مستبد قطعي توریب: «Хоть назови чертом, а только не Туркестан!»» (خواهله‌سنگ، شیطان دېب اته، فقط تورکستان اېمس!) دېگن اېکن.
صحبت تخمیناً 1922-1923-ییللر، س‌س‌س‌ر تشکیل اېتیلگندن کېین اۉلکه‌ده ملي چېگره‌لنیش عرفه‌سیده کېچگن بۉلسه کېره‌ک. اۉشه پیتلرده‌یاق دیکتاتورگه ایلنیب باره‌یاتگن ایکّینچی داهي تیلیدن ینگره‌گن بو قطعي گپ، انیقراغی، بویروقدن («только не Туркестан») انگلشیله‌دیکی، شو وقتده «تورکستان» نامی کون ترتیبیده بۉلگن و تورلی دایره‌لر، جمله‌دن، فیض‌الله خۉجه‌یېف تامانیدن هم تکلیف قیلینگن بۉلیشی ممکن. آغیر تنلاو شکنجه‌سیده قالگن ف. خۉجه‌یېف اوزاق اۉیلب، اۉشه شرایطده اېنگ مقبول قرار، ینگی تشکیل اېتیلگن جمهوریت‌نی «اۉزبېکستان» دېب اتشگه راضی، تۉغریراغی، مجبور بۉلگن.
بوندن سَل کېین فیض‌الله خۉجه‌یېف اۉزبېکستان سووېتلری‌نینگ 1-قورولتایی توگه‌شی بیلن سووېتلرنینگ بوتون اتفاق 3-کنگره‌سی (قورولتایی) آچیلیشی عرفه‌سیده یازیلگن و «پراودا» گزېته‌سی نینگ 1925-ییلگی سانلریدن بیریده اعلان قیلینگن مقاله‌سیده ینگی تشکیل اېتیلگن توزیلمه‌‌نینگ نفوذی حقیده شونده‌ی یازگن:
«ملي چېگره‌لنیشدن کېین پیدا بۉلگن اۉزبېکستان سووېت سوسیالیستیک جمهوریتی اۉرته آسیانینگ باشقه یاش جمهوریت‌لری آره‌سیده سیاسي و اقتصادي جهتدن اېنگ کتّه جمهوریت‌دیر. اۉزبېکستان‌نینگ بونده‌ی اوستونلیک اهمیتیگه اېگه بۉلیشی نینگ سببی شوکی، سابق تورکستان جمهوریتی‌نینگ، بخارا و خوارزم نینگ اقتصادي جهتدن اېنگ قوّتلی ناحیه‌لری اونینگ ترتیبیگه کیردی» (خۉجه‌یېف. تنلنگن اثرلر، 3 جلدلیک، 1-جلد «فن»، 1976، 300-بېت).
اوشبو گپ آرتیدن، تگ‌متنده، ینگی توزیلمه‌نی «تورکستان» دېب اتشنی دلدن ایسته‌گن و بونگه عاجز قالگن سیاسي ارباب‌نینگ آرزو و المی اېشیتیلیب تورگندېک، گۉیا. عینِ پیتده فیض‌الله خۉجه‌یېف اۉشه قلتیس پیتده مجبوري اېنگ تۉغری قرارنی قبول قیلگنینی هم اعتراف اېتیشیمیز لازم. چونکه بوندن باشقه ایستلگن قرار آغیر فاجعه‌لرگه سبب بۉلیشی هم ممکن اېدی. بونگه بیر تاریخي مثالنی مقایسه قیلسک ا‌ۉرینلی بۉله‌دی. ییگیرمنچی عصرنینگ بویوک تورکي سیمالریدن بیری علیخان تۉره ساغوني حضرتلری بېمثل جنگ و جدللر بیلن اۉلکه‌نی مستقللیککه آلیب چیقیب، اونگه خلق نینگ خواهش-اراده‌سی بۉلگن تاریخي نامنی بېره‌دی: «شرقي تورکستان!». مینگ افسوسکی، بو شرَفلی نام غلبه نشیده‌سیدن مسرور قرداشلریمیزگه جوده‌یم قیمتگه توشه‌دی. لعنتی ستالین تورکچیلیکدن، بویوک تورک نامیدن شونچه‌لر یوره‌ک آلدیریب قۉیگن اېدیکی، شو قرار سبب اۉزی اۉشه وقتده مادّي و معنوي جهتدن قۉللب-قوّتلب تورگن مظلوم خلقدن درّاو یوز اۉگیره‌دی. نه‌فقط یوز اۉگیره‌دی، بلکه اېندی‌گینه آزادلیکنی قۉلگه کیریتگن اۉلکه یۉلباشچیلرینی تورلی یالغان و الداولر بیلن محو اېتیب، اولرنینگ رقیبلریگه قدیم زمیننی بیر تحفه اۉله‌راق تقدیم اېته‌دی. فیض‌الله خۉجه‌یېف انه شونده‌ی فاجعه‌نی آلدیندن کۉره آلگن و بو مدهش تقدیردن عاقلانه یۉل تاپیب چیقه آلگن اېدی دېسک، بوگون عدالتدن بۉله‌دی.
خلص، دور تقاضاسی بیلن تورک نینگ بیر قومی نامی قدیم تورکستان نینگ اساسي شهرلری: سمرقند، بخارا، تاشکېنت، خیوه، قۉقان، شهر سبز همده اوچ خانلیک‌نینگ پایتختلری ترکیبیگه کیرگن جمهوریت نامیگه چیقزیلدی. بو، البته، مستبد توزوم تامانیدن مکارانه اۉیلنگن عمل اېدی. مشهور ادیبیمیز تاغه‌ی مراد «آتمدن قالگن دله‌لر» رومانیده تاریخي شخص بۉلگن بیر چېکیست تیلیدن شونده‌ی ایته‌دی:
«چه‌نیشېف تاغ خوشرۉییدن حضورلندی.
– به‌ی-به‌ی-بَی! – دېیدی. – انه جمال، منه جمال! بیز اېندی بو جمالستاننی اۉزبکيه دېب اته‌یمیز، اۉزبکيه!
– تورکستان یخشی اېمسمی؟
– یۉق، اۉزبکيه دېیمیز، اۉزبکيه. اۉرتاق لېنین تورکستاننی اۉزبېکيه دېب اته‌یمیز، دېب اېدیلر. اۉرتاق لېنین سۉزی سۉز، گپی گپ! بیله‌سنمی، اۉرتاق لېنین نیمه اوچون تورکستاننی یۉق قیلیب، اۉزبکيه دېب اته‌ماقچی اېدی؟ تورکستان – تورکي خلقلر آته یورتی. شوندن تورکي توزېمېسلر (توزه‌لمه‌یدیگنلر) آته‌لری یورتی تورکستان اوچون جانلرینی تیکماقده. انه شو تورکستاننی یۉق قیلیب تشله‌سک، تورکي خلقلر قَیسی آتلیق آته یورت اوچون جهاد قیله‌دیلر؟ بونده‌ی داهیانه غایه فقط لېنین‌دن کېله‌دی» (تاغه‌ی مراد، تنلنگن اثرلر، رومانلر، قصه‌لر، تاشکېنت؛ شرق، 2018، 33-بېت).
تاغه‌ی مراد یوکسک بدیعي استعدادیدن تشقری، تاریخنی یخشی اۉرگنگن عالِم ادیب اېدی. روماننی یازیش جریانیده اونینگ علی شېر نوایی نامیده‌گی ملي کتُب‌خانه‌گه کۉپ بار قتنه‌گنی، اۉقوو زالیده (تالاریده) ساعتلب اۉتیرگنی، کتابلردن کۉچیرمه‌لر آلگنینی بیله‌میز. شو نینگ اوچون رومانده‌گی اوشبو گپ چوقور علمي حقیقتلیگی بیلن آدمنی اۉیلنتیره‌دی، مستبد توزوم نینگ شیطاني مکریگه ینه بیر بار قایل قالدیره‌دی.
شو موضوعگه عاید ینه بیر واقعلیک حقیده تۉخته‌له‌میز. 1966-ییلده‌گی زلزله‌دن سۉنگ تاشکېنت‌گه کېلگن و شهرنینگ سِر-صناعتیگه مهلیا بۉلیب، بو یېرده مقیم یشب قالگن پیداگوگ و تاریخچی نتالیه تریابینه اوزاق ییللیک علمي-ایجادي ایزلنیشلری نتیجه‌سیده شَیبانيلر سلاله‌سی نینگ ییریک وکیلی عبدالله‌خان2 حقیده تاریخي رومان یازیب، اثرنی «بیرینچی اۉزبېک» دېب اته‌یدی (قره‌نگ: تریابینه، ن. بیرینچی اۉزبېک، مسکووا؛ دی لېبری، 2021، 574-بېت )
بیله‌میزکی، عبدالله‌خان2، 1534–1598-ییللرده یَشه‌گن. بو منطق بۉییچه (مذکور دعوانی حقیقت دېب حسابلاوچیلر افسوسکی آز اېمس) اۉزبېکلر نینگ تاریخی 16-عصردن باشلنگن بۉلیب چیقه‌دی. مؤلف اثر باشیده عبدالله‌خان2 «بیرینچی اۉزبېک دولتی بنیادکاری» دېب یازر اېکن: «او تورکستان خلقلرینی، غربده کسپي دېنگیزیدن شرقده ایسّیقکۉل‌گچه، شِمالده آرال دېنگیزیدن جَنوبده مُرغاب دریاسیگچه بۉلگن حدودنی یگانه دولتگه بیرلشتیردی» دېب فکرینی یکونله‌یدی (شو کتاب، 3-بېت).
بو گپ و عموماً رومان نینگ نامی ایکّی جهتی بیلن اعتبارنی تارته‌دی. بیرینچیدن، مؤلف 16- عصرده یشه‌گن اۉزبېک حکمداری حقیده فکر یوریتر اېکن، بری بیر «تورکستان» اتَمه‌سینی ایشله‌تیشگه مجبور بۉله‌دی. ایکّینچیدن، مؤلف بونده تاریخي حقیقتگه مطلق ضد باره‌یاتگنی یۉق. چونکه عبدالله‌خان 2 چیندن هم، شَیبانیخان و عبیدالله خان‌دن کېین، البته، اوشبو اۉلکه‌ده اۉزبېک دولتینی توزگن. لېکن بو اۉزبېکلر، تکرار اَیته‌میز، یگانه تورک اېتنوسی‌نینگ بیر قومی اېدیلر، خلاص. یعنی بونده اثر مؤلفی تار معناده حق. لېکن او بیله‌دیکی، حاضرگی کونده اۉزبېکستان جمهوریتی دېگن دولت موجود و اونینگ اساسي خلقی اۉزبېکلر دېب اتله‌دی.
«بابُر اېنسیکلوپېديه‌سی» (دایرةالمعارفی)ده‌گی «اۉزبېکلر» ناملی مقاله ایکّی بۉلککه اجره‌تیلیب ایضاحلنگن. بیرینچی بۉلکده «اۉزبېکلر – ملت، خلق» طرزیده یاریتیلسه، ایکّینچی بۉلکده «(تار تاریخي معناده) تورکي قوملردن بیری» (بابُر اېنسیکلوپېديه‌سی، 600-بېت) صفتیده ایضاحلنه‌دی. ینه شو قاموسده یازیلیشیچه، «بابُرنامه»ده بابُر اۉزی نینگ تورک قومیگه منسوبلیگینی بیر نېچه مرته تأکیدلگنی حالده، قَیسی اوروغگه تېگیشلی اېکنیگه علیحده تۉختلمه‌گن، لېکن بیر ا‌ۉرینده ایکّینچی معناده‌گی اۉزبېکلر تورک قومی‌نینگ بیر قِسمی اېکنلیگینی یازگن» (شو کتاب، 601-بېت).
شونده‌ی قیلیب، ن. تریابینه عبدالله‌خان 2 نی «بیرینچی اۉزبېک» دېب رومان یازگنیده «تار تاریخي معنا»ده‌گی اۉزبېکنی کۉزده توتگن بۉلیشی ممکن، لېکن بو گپ کېنگ تاریخي معناگه اۉتیب کېتیب، حاضرگی اۉزبېک ملتینی انگلته باشله‌یدیکی، عینِ شو یېرده تاریخي حقیقت – حاضرگی اۉزبېک خلقی اوزاق تاریخي اۉتمیشگه اېگه اېکنلیگی حقیده‌گی منطق بوزیله‌دی.
اوشبو انگله‌شیلماوچیلیک‌نینگ ایلدیزی حاضرگی «اۉزبېک» و «اۉزبېکیستان» اتَمه‌لریده قِسم (اۉزبېک) بوتون(تورک، تورکستان)گه نام بۉلگنلیگیده، یعنی چوقور و نازک منطقي خطا کېتگنلیگیده‌دیر.
تکرار اَیته‌میز، بو خطا اته‌ی، اوزاقنی کۉزلب، توتالیتار سیاسي مقصدلر یۉلیده قیلینگن اېدی.
5
بیز حقلی روشده سووېت توتالیتار توزومی، اونینگ سیاستی و مفکوره‌سینی رد اېتدیک. سوال توغیله‌دی – نېگه اېندی شو توزوم بیزگه مجبوراً تقه‌گن نامنی همان سقلشیمیز کېره‌ک؟ بو الّه‌قچان اۉتمیشگه اَیلنگن ناحق و قتّال سیاستگه، اونینگ سایه‌سیگه قره‌ملیک اېمسمی؟
اۉزبېک شاعری غفور غلام بیر پیتلر «اۉرتاق ستالین‌گه» ناملی قصیده‌سیده یازگندی:
ایوسیف ستالین، اولوغ آته‌میز،
اۉزینگیز بېردینگیز خلقیمیزگه نام.
(غفور غلام، تنلنگن اثرلر، اۉز س‌س‌ر دولت نشریاتی، تاشکېنت؛ 1953، 389-بېت).
بوتون بیر خلق نینگ نامینی اۉزگرتیریشگه سېنگه کیم حقوق بېردی، دېگووچی ولّامت (3) یۉق اېدی اۉشه زمانده. بنابرین، شاعریمیز هم اۉشه پیتده (قصیده 1949-ییلی، ستالین قتّال سیاست یورگیزیب تورگن دورده یازیلگن) بونده‌ی گپنی اَیتماق توگول حتا اۉیله‌ی هم آلمسدی. لېکن کۉنگیل توبیده شونده‌ی فکر، شونده‌ی ادّعا بۉلگنی، خواهی‌نخواهی، انیق.
اوندن کېینگی مصرعلر بونده‌ی:
شو نینگ-چون اۉزبېکلر هر قوتلوغ ایشده
عزیز نامینگیزدن آله‌دی الهام.
بو «عزیز نام» هم، اوندن آلینه‌دیگن «الهام» هم سۉنگه‌نیگه انچه بۉلدی.
«اولوغ آته‌میز» انسانیت تاریخیده اۉتگن اشدّي قانخۉرلردن بیری اېکنی بوگون برچه‌گه عیان. ینه قَیتره‌میز: شو قانخۉر داهي بېرگن نام بیلن ینه قنچه یشه‌شیمیز کېره‌ک؟
بویوک استقلال بېرگن عزیز نعمتدن قچان تۉله‌قانلی فایده‌لنه‌میز، قچان «تورکستان»گه – اصلیمیزگه قَیتمیز؟!
6
20-عصرنینگ دستلبکی اۉن‌ییللیکلری اۉلکه‌میزده اویغانیش ایامی بۉلدی. تاریخ امکان بېرگنیده، بیز حاضر مۉلجلله‌یاتگن اوچینچی رِنسانس پای‌دېواری اۉشه پیتلرده‌یاق قۉییلگن بۉلر اېدی. دورنینگ یېتکچی قهرمانلری، جدیدلرنینگ باش سیاسي غایه‌سی، اجتماعي ایده‌آلی، ایلک باسقیچده امپراتورلیک ترکیبیده، استقبالده اېسه مستقل تورکستان جمهوریتی اېدی.
بویوک جدیدلریمیزدن بیری حمزه 1915-ییلده:
ییغله، ییغله، تورکستان، ییغله، تورکستان،
روحسیز تنلر تېبره‌نسون، ییغله، تورکستان، – دېیه چېکسیز الم بیلن یازر اېکن، بو ییغی خیرلی بۉلیشی، اویغانماق اوچون مایه بۉلیشینی آرزوله‌یدی. اگر شونده‌ی بۉلمه‌سه، ییغیدن نې فایده؟
یریم عصرلیک استبداد اسارتیدن سۉنگ توزیلگن ایلک دولت – تورکِستان مختاریتی جدیدلریمیز محنت و مشقتلری نینگ چۉقّیسی بۉلدی.
دورنینگ دانگدار شاعرلری حمزه و چۉلپان مختاریتنی کتّه قووانچ بیلن آلقیشله‌دیلر. اگر حمزه «قوتلوغ بۉلسون تورکستان مختاریتی… یشه‌سون بو تورک اۉغلی نینگ منگو دولتی» دېب یازگن بۉلسه، چۉلپان «آزاد تورک بیره‌می» شعریده:
تورکستانلیک – شانیمیز، تورانلیک – عنوانیمیز،
وطن – بیزنینگ شانیمیز، فدا اۉلسون قانیمیز، –
دېیه فخر بیلن کویله‌دی. شعر ورقه عرضیده نشر اېتیلیب، شهر اهالیسی اۉرته‌سیده ترقه‌تیلگن و مختاریت مدحیه‌سی صفتیده کویلنگن (قره‌نگ: چۉلپان عبدالحمید اثرلر، 4 جلدلیک، 1-جلد، تاشکېنت؛ اکادېم‌نشر، 2016، 332-بېت).
تورکستان مختاریتی توتالیتار توزوم‌نینگ کمونیستیک مستملکه‌چیلیک سیاستیگه کتّه خوف توغدیردیکی، او ارمن د‌شناقلری(4) تامانیدن اۉته وحشيلیک بیلن باستیریلدی. مختاریت اعلان قیلینگن قۉقان شهری اهالیسی بیر نېچه کون قیرغین قیلیندی.
یوقاریده قانخۉر داهي ستالین نینگ فیض‌الله خۉجه‌یېف‌گه ایتگن «فقط تورکستان اېمس!» دېگن کېسکین گپینی کېلتیرگن اېدیک. اولر، یعنی ینگی مستملکه‌چیلر یوقاریده‌گی واقعلیکده هم «تورکستان» سۉزی‌نینگ معجزه‌کار سِرلی کوچینی عملده کۉریشگن، شو نینگ اوچون بو نامنی مملکت نامیدن و خلق آنگیدن تماماً اۉچیریشگه جزم قیلگن اېدیلر. اما، مینگ شکرکی، بو رزیلانه رېجه بری بیر اولر کوتگنچه‌لیک ایش بېرمه‌دی.
گپ شونده‌کی، تورکستان غایه‌سی کول آستیده قالگن چۉغدېک خلق آنگی و ایجادکارلریمیز تفکریدن هېچ قچان اۉچگن اېمس. 1967-ییلده، سابق اتفاق کوچه‌یگن بیر دورده وطنپرور شاعریمیز رؤوف پرفی شونده‌ی یازگن اېدی:
اۉ، آنه تورکستان، کویله‌یمن یانیب،
دنیا جرأتینی بېردینگ قۉلیمگه…
شاعر 1991-ییل 11-دیکابرده، مستقللیککه اېریشیلگندن سۉنگ اوچ یریم آی اۉتگچ، «اېنگ اوزاق یازیلگن ترجمهٔ حالیم» اثریده (بو، تعبیر جایز بۉلسه، بدیعي ترجمهٔ حالدیر) شونده‌ی دېیدی:
آرزوییم: تورکستان اته‌لمیش ترقاق وطننی
تیریک اېکنیمده بیر بوتون کۉرماق.
اعتراف اېتماق لازمکی، جدیدلریمیزدن کېین، اېنگ مهمی، اۉزبېکستان نامی آنگ و شعورلرده قطعي اۉرنشگن بیر شرایطده تورکستان غایه‌سینی ینه پواېتیک غایه‌گه ایلنتیرگن شاعر رؤوف پرفی بۉلدی. اولوغ غایه‌گه بونچه‌لیک آشکار ثابتلیک اونگه تېنگداش باشقه هېچ بیر ایجادکارده اوچره‌مه‌یدی.
مملکتیمیز نامینی «تورکستان» دېب اتش اوّلگی تورکستان حدودیده تشکیل تاپگن باشقه تۉرت مستقل دولت حالتی، مقامیگه مطلقا دخل قیلمه‌یدی. عکسینچه، اولر بیلن برچه ساحه‌لرده‌گی انتیگراسیون جریانلری یوکسک باسقیچگه چیقیشیده نایاب امکانیت یره‌ته‌دی، دېب اۉیله‌یمیز.
مستقللیک عرفه‌سیده جماعتچیلیگیمیز آره‌سیده کېچگن بحث-مناظره‌لردن بیریده اۉشه پیت علمي ایزلنیشلر آلیب باره‌یاتگن اسپیرانت جۉلیبای اېلتزراوف تامانیدن شونده‌ی تکلیف آلغه سوریلگن اېدی:
«تورکستان اتفاقی (فدراسیونی)» برپا اېتیلیشی ضرور. اما او آوروپا اقتصادي همجعیتی کبی مستقل، دېموکرا‌تیک دولتلر اتفاقی بۉلیشی کېره‌ک. اگر مرکزلشتیریلگن تورکستان دولتی توزیلسه، او ینه یونیتار دولتگه ایلنه‌دی. بونگه کېلگوسیده هېچم یۉل قۉییب بۉلمه‌یدی». (قره‌نگ: عالِم تاشبایېف، آی‌بالته آستیده‌گی آلامان، تاشکېنت؛ علم-ضیا-ذکاوت، 2022، 353-بېت).
بو فکر حاضر هم دالضرب. هر قچانگیدن دالضرب. خلقیمیز نینگ آلتین سۉزی بار: «بۉلینگننی بۉری یېر، اَیریلگننی اَییق». بۉری و اَییقلر همیشه بار، اولر قوله‌ی پیت پایلشه‌دی، خلاص.
مملکت و خلق نامی اونینگ تاریخي تقدیری و کېله‌جگی بیلن کۉزگه کۉرینمس رشته‌لر آرقه‌لی چنبرچس باغلنگن بۉله‌دی. نام، اگرکی، نرسه نینگ اصل ماهیتیگه ماس بۉلسه – نرسه نینگ اېرکین ترقياتیگه اساس، اگر عکسینچه یاکه چله ماس بۉلسه، اېرکین ترقیاتیگه کۉزگه کۉرینمس غاودیر. شونده‌ی لاتین حکمتی موجود: « Nomen est omen » (نام بو – بېلگی، علامتدیر). ذاتاً، «نرسه‌‌نینگ نامیده اونینگ ماهیتی ا‌ۉرین آلگن بۉله‌دی – بو اېنگ قدیمگی و اۉته بنیادي غایه‌لردندیر» دېییله‌دی «نام سِرّی» (تاینه ایمېنی-2، سبورنیک، خارکوف، «تارسینگ»، 1995، ص.566) دېب ناملنگن کتابده.
تکرار بۉلسه-ده، ایته‌میز. اۉزبېک و اۉزبېکستان نامی بیز اوچون قدرلی. یوز ییلگه یقین شو نام آستیده یشه‌دیک، مستقل بۉلدیک، جهانگه تنیلدیک. لېکن بو بیراو بېرگن نام و نسبتاً ینگی بۉلگنی باعث – دانگدار شاعریمیز یازگنیدېک «و حمزه‌نینگ (اَیریم نشرلرده «نبی‌یېف نینگ» – مؤلفلر) قطره قانیده، اۉزبېکستان نامین آلدینگ سېن» – آلیس و قدیمي تاریخیمیزنی قَمره‌ی آلمه‌یدی. اَیته‌یلیک، ینه بیر دانگدار شاعریمیز مشهور قصیده‌سیده:
تاریخینگدیر مینگ عصرلر
ایچره پنهان، اۉزبېگیم.
سېنگه تېنگداش پامیر و
آق‌ساچ تيانشان، اۉزبېگیم، –
دېیه یازر اېکن، بونده‌ی اولکن مقیاسلرگه «اۉزبېک» نامی داش بېره آلمه‌یدی. بونده مرهوم شاعرلریمیزنی عیبلشدن ییراقمیز. وضعیت شونده‌ی بۉلگن، اولر اۉز وظیفه‌لرینی اعلی درجه‌ده عهده‌لشگن، یعنی قطره‌ده قویاش عکس اېتگنیدېک، «اۉزبېکستان» تمثالیده بویوک کېچمیشیمیزنی بار بۉیی بیلن گوده‌لنتیره آلیشگن. استقلال شرافتی بیلن بوگون قدیم «تورکستان» و «تورکي» ناملری یورتیمیز و خلقیمیز اصلیتی و روحانيتیگه جوده ماس و کېنگ قمراولیدیر.
7
یقین-یقینلردن باشلب گلوباللشگن دنیا ینگی، اۉته قلتیس باسقیچگه کیردی. حتا پُست‌سووېت، یعنی س‌س‌س‌ر یېمیریلگندن کېینگی حالت هم حاضرگی دنیاگه نسبتاً برقرارراق اېدی. جهان همجعیتینی توتیب تورگن بیتیم و شرطنامه‌لر، خلق‌ارا قدریتلرگه فتور یېتیب، مملکتلر سرحدلریگه باسقینچیلیک تهدیدلری باشلندی. یخشیسی، بو حقده پرزیدنتیمیز فکرلریگه مراجعت قیله‌یلیک:
«خلق‌ارا میدانده تورلی منفعتلر تۉقنه‌شووی کوچه‌ییب باره‌یاتگنی، جهان سیاستی و اقتصادیاتیده معمالر کېسکینلشه‌یاتگنی، دنیانینگ عمومي منظره‌سینی اۉزگرتیریش طرفدارلری تاباره آرتیب باره‌یاتگنی حاضرگی گلوبا‌ل دنیا ترقیاتیگه خاص بۉلگن اېنگ مهم خصوصیتلر صفتیده نمایان بۉلماقده» (شوکت میرضيایېف، ینگی اۉزبېکستان استراتیژيسی، 378-بېت).
شونده‌ی مرکّب شرایطده دنیا تاریخیده‌گی اېنگ بویوک اېتنوسلردن بیری، بلکه بیرینچیسی (مراد اجی اثرلرینی اۉقینگ) بۉلمیش تورک، تورکيلیک اطرافیده بیرلشیش، یقین همکارلیک قیلیش حیات-ممات مسأله‌سیگه اَیلنماقده. بونده‌ی همکارلیک ایلک نتیجه‌سینی بېردی، دېییشیمیز ممکن. قرداش آذربایجان انچه ییللر آلدین ارمنستان تامانیدن باسیب آلینگن تاغلی قاره‌باغ و اونینگ اطرافیده‌گی یېرلرنی تمام آزاد قیلگنی تورکي بیرلیک نینگ خیرلی ثمره‌سی بۉلدی، شبهه‌سیز.
پرزیدنتیمیز شوکت میرضيایېف تورکي کېنگش نینگ اۉن ییللیک یوبیلی )ییل اَیلمی) سنه‌سی مناسبتی بیلن تورکيه‌‌نینگ «حُريت» گزېته‌سیده چاپ اېتیلگن مقاله‌ده (2019-ییل 15-اکتوبر) شونده‌ی دېگندی:
«اۉزبېکستان جمهوریتی کتّه تورکي عایله‌‌نینگ عضوي بۉله‌گی صفتیده تورکي تیللی دولتلر بیلن مناسبتلرنی رواجلنتیریشگه علیحده اهمیت قره‌تماقده.
مستقللیک‌نینگ ایلک کونلریدناق اۉزبېکستان تورکي دنیا همجعیتی تامانیدن قۉللب-قوّتلنگن «تورکستان – عمومي اوییمیز» دېگن تشبثنی ایلگری سوردی» (ش. میرضيایېف، ملي تیکلنیشدن – ملي یوکسه‌لیش سری، تاشکېنت؛ «اۉزبېکستان» 2020، 263-بېت).
بیزنینگچه، اوشبو «تورکستان – عمومي اوییمیز» غایه‌سی نینگ ایلک عملي ثمره‌سی، نظریمیزده، مملکتیمیزنی شو نام بیلن اتش بۉلگن بۉلور اېدی. بنابرین، عمومي اوییمیز بۉلگن معظم تورکستان نینگ دروازه‌سی، هم مرکزی، هم اۉزه‌گی بیزنینگ مملکتیمیزدیر.
مقاله آخریده ینه پرزیدنتیمیز نینگ «ینگی اۉزبېکستان استراتیژيسی» کتابیده‌گی اَیریم فکرلرگه قَیتسک:
«ینگی اۉزبېکستان – اۉزگریب، کوچ-قدرتگه تۉلیب باره‌یاتگن، دنیا اهلی اعتراف اېته‌یاتگن ینگیلنگن جمعیت، دنیاگه یوز توته‌‌یاتگن اېرکین بیر اۉلکه‌دیر» (27-بېت).
«بوگونگی اۉزبېکستان دنیاگه آچیلماقده، جهان میدانیده بوتون بۉی-بستی بیلن نمایان بۉلماقده» (40-بېت).
انه شونده‌ی تاریخي وضعیتده، آنه وطنیمیزنینگ جهانده‌گی نفوذ-اعتباری آشیب باره‌یاتگن بیر جریانده مملکتیمیزنینگ حاضرگی نامی صَیقللنیشی، تعبیر جایز بۉلسه، اسم جسمگه ماس بۉلیشی کېره‌ک. اۉتگن ییل 10-11-نوامبر کونلری تورکي تمدن نینگ بېشیگی دېب اعتراف اېتیلگن کهنه و نوقیران سمرقند شهریمیز تورکي دولتلر تشکیلاتی نینگ بیرینچی سمّیتی (ییغیلیشی)گه مېزبانلیک قیلگنی هم رمزي معناده یره‌تگن نینگ خیرلی بیر اشاره‌سی صفتیده قلبلریمیزده نېک‌بینلیک اویغاته‌دی.
البته، بوتون بیر مملکت نامینی اۉزگرتیریش هزلکم ایش اېمس. لېکن یوقاریده بیلدیریلگن ملاحظه‌لر همده پرزیدنتیمیز باشله‌گن عالم‌شمول اصلاحاتلر طبيعي روشده شونده‌ی قطعي عملنی تقاضا اېتماقده.
مختصر قیلیب ایتگنده، ینگی اۉزبېکستان، بو – تورکستان دېمکدیر!
—————————————————-
1. وسّل، اروپا فیودال توزومیده استاذگه خدمت قیلیش عوضیگه یېر و دهقانلر اجره‌تیلگن شخص. بیراق بعضی وسّللرگه یېر بېریلمه‌گن و اۉز خۉجه‌یینی نینگ قصریده استقامت قیلگن. بونگه سرایده یشاوچی ریتسرلرنی مثال قیلیب کېلتیریش ممکن. وسّل دولت – بو باشقه دولتگه بۉیسونووچی، لېکن اۉز حکمدارینی سقلب قالگن دولت. بونده‌ی دولت عادتده دیپلوماتیک مناسبتلرنی یوریتیش و شرطنامه‌لر توزیش حقوقیدن محروم، تشقی مناسبتلرنینگ باشقه تورلریده چېگره‌لنگن، لېکن اَیریم چېکلاولر بیلن مستقل ایچکی باشقروونی سقلب قاله‌دی (مثلاً، تنگه ضرب قیلیش حقوقی). وسّل دولت حکمداری وسّل شرطنامه‌سی توزیلگونگه قدَر اېگه بۉلگن مقام و عنوانینی سقلب قاله‌دی (مثلاً، قیرال). بونده‌ی دولت مرکّب دولت ترکیبیگه کیره‌‌دی، لېکن عالي دولت حاکمیتینی باشقریشده اشتراک اېتمه‌یدی. بو بیلن او کنفدراسیونگه اعضا دولتدن فرق قیله‌دی.
2. کانستا‌نتین پېتروویچ فان کاوفمن Константин Петрович Кауфман (1818 – 1882، تاشکېنت) — روس لشکرباشیسی، جنرال-مهندس (1874)، جنرال-ادیوتنت (1864)، استیلا و مستملکه‌چیلیککه رهبرلیک قیلگن. مرکزي آسیا منطقه‌لری. 1865-1866 ییللرده ویلنه جنرال-گوبېرناتوری، او یېرده لیتوا لاتین الفباسینی تعقیقلشنی کیریتدی. 1867 ییلدن – تورکستان جنرال-گوبېرناتوری، تورکستان حربي بۉلگی قۉشینلری قوماندانی. اۉتگن ییللر دوامیده قۉقان خانلیگی روسسيه امپراتورلیکسیگه قۉشیب آلیندی، خیوه خانلیگی و بخارا امیرلیگی اوستیدن روسيه تحت الحمایه‌لیگی اۉرنه‌تیلدی.
3. ولی نعمت؛ یورت‌نینگ کتّه‌سی، مرد کیشی.
4. د‌شنکسوتیون (ارمنچه: հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն) — ارمن ملتچیلری حزبی. 1890-ییلده تِفلیس‌ده توزیلگن. تورکستانده محلي اهالیگه قرشی قیرغینلر اویوشتیرگن (1918—19). اونینگ اعضالری اۉزلرینی «دشناقلر» دېب اتشگن. دستلب «د‌شنکسوتیون» دستوریده ترور و قوراللی حرکت یۉلی بیلن بویوک ارمنستان دولتینی برپا اېتیش کۉزده توتیلگن. 20-عصر باشلریده قفقازده ارمنلر بیلن تورکي خلقلرنی بیر-بیریگه قرشی قۉزغه‌تیب، ملي نزاعلرنی کوچه‌یتیریشده مشئوم رۉل اۉینه‌گن. تورک-ارمن قیرغینی (1915) سببچیلریدن بیری بۉلگن. شو قیرغیندن سۉنگ دشناقلر نینگ بیر قِسمی تورکستانگه کېلیب اۉرنشگن. 1917 ییلگی کېسکین سیاسي اۉزگریشلردن کېین «د‌شنکسوتیون» ارمنستانده حاکمیتنی اېگلله‌دی (1918 ییل. می – 1920 ییل. نوامبر). کرې ولایتی و اېریوا‌ن ولایتیده مسلمانلرنی عاموي قیرغین قیلدی (1920 ییل. سېنت.).
بلشویکلر تورکستانده زۉرآورلیک بیلن ساوېت رژیمینی اۉرنتگچ، « د‌شنکسوتیون» پارتیه‌سی نینگ قوراللی قطعه‌لریدن اۉلکه‌ده‌گی ملي کوچلرگه قرشی کوره‌شده فایده‌لندی. دشناقلر 1918 ییل فبروریده قیزیل عسکرلر بیلن بیرگه‌لیکده قۉقان شهریده عاموي قیرغین اۉتکزدی (قره‌نگ تورکستان مختاریت
