مطبوعات آسمانیده میلتیره‌ب تورگن «یولدوز» اوچقونگه ایله‌نیب سۉندی
(یولدوز هفته‌لیگی اۉتمیشیگه بیر نظر)
یازووچی: محمد عالم کوهکن
مقدمه
جنوني تورکستان (شمالي افغانستان) ازل۔ازلدن تورکي خلقلر، جمله‌دن اۉزبېکلر، تورکمنلر، قیزغیزلر و باشقه تورکي اېلتلرنینگ تأریخي یورتی بۉلگن. 18۔عصرنینگ آخریگه کېلیب، افغانستان شمالیده اۉزبېکلرنینگ محلي مستقل حاکمیتلری، اینیقسه میمنه حکومتی (1751-1893)، جنوبدن باستیریب کېلگن پشتون قبیله‌لری هجومی عاقبتیده قوله‌یدی. سیاسي انقراضگه یوز توتگن جنوبي تورکستان اهالیسی، پشتونلر باشقرگن مرکزي حاکمیتگه قره‌م قیلینه‌دی و سالیقلر تۉلب یششگه مجبور اېتیله‌دیلر.
شاه امان الله دوریده شمالي افغانستان‌نی پشتونلشتیریش مقصدیده مملکت جنوبی و شرقیدن پشتون قبیله‌لریگه منسوب بۉلگن اهالینی تورکستان‌گه کۉچیریب کېلیش و بو یېرده اولرنی یېر۔سوو بیلن تأمینلش بۉییچه بیر «نظامنامه» یازدیریلیب، عملگه آشیریلیشی جاری قیلینه‌دی. شمالي افغانستان‌نی، خصوصاً قطغن یورتینی پشتونلشتیریش جریانی نادرخان دوریده هم تۉخته‌مه‌یدی. شو ذیل پشتونلرنینگ جنوبدن شمالگه آقیب کېلیشی اوزلوکسیز دوام اېته‌دی. نتیجه‌ده مینگلب هکتار سیرحاصل یېرلر دولت تامانیدن کېلگیندیلرگه تارتیق قیلینه‌دی. محلي اۉزبېکلر اۉز یاغلریگه قاوریلیب، کېلگیندیلرنینگ یاللنمه دهقانلریگه ایلنه‌دیلر. کۉچمنچی پشتون قبیله‌لری دولت طرفیدن هر تامانلمه حمایت آستیگه آلینه‌دی.
اۉزبېکلر و تورکمنلر مدني حقلریدن محروم قیلینه‌دیلر. آنه تیللریده اۉقیش و یازیش، تعلیم آلیش، قاله بېرسه دولت اداره‌لری، همده رسمي جایلر و مکتبلرده اۉز تیللریده سۉزلش حقیدن ماسوا قیلینه‌دیلر. آته۔آنه‌لری پشتون بۉلمه‌گن باله‌لر بیر نېچه ییل مکتبلرده پشتو تیلیده درس اۉقیشگه مجبور قیلینه‌دی. پشتو تیلیده مکتب کتابلریدن درس اۉته‌دیگن معلملر سانی آزلیگی سببلی حکومت شمالي ولایتلر مکتبلریده فارس تیلیده تعلیم تیزیمینی جاری قیله‌دی. اما اۉزبېک یا تورکمن تیلیده مکتبده درس اۉقیشنی کیشی تصور هم قیلالمس اېدی. ینه هم تورکي خلقلر مدني فعالیتلردن محروم قاله بېره‌دیلر.
استاد توری‌قول میمنگی‌نینگ یازیشیچه مکتبلرده پشتو کتابلرینی اۉقیش آنه تیلی پشتو بۉلمه‌گن تورکي خقلر فرزندلریگه قیینلیک قیلیب‌گینه قالمه‌ی، فارس و پشتو تیللرینی بیلمه‌گن محلي معلملرنی هم آغیر وضعیت بیلن یوزمه۔یوز قیله‌دی. امریکاده تحصیل آلگن فاریاب ولایتی معارف اداره‌سی مدیری احمد ضیا تخاري‌نینگ استاد میمنگی گه روایت قیلیشیچه، فاریاب اهالیسی نماینده‌لری مملکت معارف تیزیمیگه اعتراض بیلدیریب، معارف وزیری علی احمد پوپل‌گه عریضه یازه‌دیلر. اولر اۉزبېکلر منطقه‌لری مکتبلریده اۉزبېک تیلیده درس اۉقیتیلیشینی سۉره‌یدیلر. پوپل، فاریابلیک اۉزبېکلر عریضه‌سی آستیده «اۉزبېک تیلیده مکتب اۉقیشنی ایسته‌گنلر اۉزبېکستان گه کېتسینلر»، دېب یازه‌دی.
شو ییللرده، کېلیب چیقیشی پشتون بۉلگن ایریم متخصصلر آره‌سیده هم بوتون مملکتده پشتو تیلیده درس اۉقیتیش تیزیمیگه قرشی ناراضیلر پیدا بۉله‌باشله‌یدی. جمله‌دن محمد زاییلردن نجیب‌الله تور ویانا کابلده بیر مقاله نشر اېتیب، اۉز اعتراضینی بیلدیره‌دی. او، افغانستان بۉیلب تورلی تیللرده سۉزلشه‌دیگن اېلتلر فرزندلرینی پشتو تیلیده اۉقیتیشگه مجبور اېتیش مملکت‌نینگ رواجلنیشیگه تۉسیق بۉله‌دی، دېب تأکیدله‌یدی. بو حقده بوندن کۉپ یازیشگه مقاله‌میز موضوع‌سی مجال بېرمه‌یدی.
ییللر اۉته‌دی، جامعه‌ده استه۔سېکین سیاسی و اجتماعی اۉزگریشلر یوز بېره‌باشله‌یدی، اۉزبېکلر نماینده‌لری مملکت ملي مجلسی‌گه یۉل تاپه‌دیلر. اولر آرقه‌لی اۉزبېکلرنینگ مدني حقلری تأمینلنیشی باره‌سیده حکومتگه معین تکلیفلر آلغه سوریله باشله‌یدی. افغانستانده سیاسی حزبلر تشکیل اېتیله‌دی. بیرینچی گَل افغانستان خلق دموکراتیک حزبی‌نینگ نشری «خلق» جریده‌سیده سید عبدالحکیم شرعي جوزجاني‌نینگ ایکّی اۉزبېکچه شعری، همده تورکمن شاعری رحمتلی اۉراز محمد فَر‌نینگ بیر تورکمنچه شعری نشر اېتیله‌دی. جوزجاني، کابل بیلیم یورتیده تحصیل آله‌دیگن اۉزبېک و تورکمن محصللری اوشبو شعرلرنی اۉقیشده قیینلگنلرینی اچینیب اېسله‌یدی.
یولدوز جریده‌سی قچان و قنده‌ی تأسیس اېتیلدی؟
1357۔ییلی ثور آیی‌نینگ یېتینچی کونی افغانستان خلق دموکراتیک حزبی‌نینگ مملکت اردوسی چارچوبه‌سیده خذمت قیله‌دیگن قوماندانلری تامانیدن عملگه آشیریلگن دولت تونتریشی نتیجه‌سیده اوشبو حزب سیاسي حاکمیت تېپه‌سیگه کېله‌دی. بو تأریخي حادثه اۉزبېکلر و تورکمنلر‌نینگ سیاسي و مدني حیاتیده مهم بیر بوریلیش نقطه‌سی حسابلنه‌دی. ثور اۉزگریشیدن کېین اۉزبېکلر و تورکمنلر کادرلری بعضی بیر ولایتلر و تومنلر حاکملری اېتیب تعیینلنه‌دیلر. چمه‌سی 250 ییل اۉز مطبوعاتیگه اېگه بۉلمه‌گن مملکت اۉزبېکلری اۉز آنه تیلیده کتابلر نشر اېتیش، تورلی نشریه‌لرده شعر و مقاله چاپ قیلیش حقیگه اېگه بۉله‌دیلر. ایلک‌بار افغانستان تأریخیده اۉزبېک و تورکمن تیللریده «یولدوز» گزیته‌سی نشر اېتیله باشله‌یدی. بو یېرده یولدوز گزیته‌سی‌نینگ چاپ اېتیله باشلشیدن بوکونگچه باشدن کېچیرگن تقدیری تۉغریسیده گپ کېته‌دی.
افغانستان خلق دموکراتیک حزبی‌نینگ رهبرلریدن، کېلیب چیقیشی اۉزبېک بۉلگن، سید عبدالحکیم شرعي جوزجاني مملکت عدلیه وزیری و دولت باش قاره‌لاوچیسی اېتیب تعیینلنه‌دی. اونینگ بیزگه روایت قیلیشچه بیر کونی حزب‌نینگ باش کاتبی و انقلابي شورا باشلیغی نور محمد تره‌کی‌گه: – «حزبیمیز اۉزی‌نینگ «مرامنامه»سیده خلققه خذمت قیلیشگه وعده بېرگن، مستبد تیزیملر دوریده ستم چېککن تورلی ملیتلر و قوملرنینگ مدني حیاتینی قیته تیکلش وعده‌سینی بېرگن، بوگون حزبیمیز حاکمیت تېپه‌سیده، حاکمیتیمیز حزب‌نینگ وعده‌لرینی بیرین۔کېتین عمگله آشیریش وقتی یېتیب کېلمه‌دی می؟» دېب سۉره‌یدی.
تره‌کی شرعي‌نینگ سۉزلرینی تصدیقلب، – «البته که وعده‌لریمیزگه وفا قیله‌میز – دېیدی.» او، شرعي جوزجانيگه -«حکومت بو ساحه‌ده نیمه‌لر قیلیشی کېره‌ک؟» – دېب، سوال بېره‌دی. جوزجاني، رهبرگه: – «بیز محروم ملیتلرگه رادیو۔تلویزیونده اولرنینگ تیللریده اېشیتتیریشلر آلیب باریش اوچون زمینه یره‌تیشیمیز لازم، اولرنینگ تیللریده کتاب، مجله و جریده نشر اېتیش همده علملر اکادمیسی و معارف وزیرلیگی‌نینگ تألیف و ترجمه اداره‌سیده بۉلیملر آچیب بېریشیمیز کېره‌ک»، -دېب جواب قیتره‌دی. تره‌کی عدلیه وزیریدن بو تۉغریده دولت فرمانی متنینی تیارلب کېلیشینی سۉره‌یدی. اېرته‌سی شرعي جوزجاني عدلیه وزیرلیگی متخصصلری اشتراکیده یازیلگن فرماننی تره‌کی‌نینگ ایشخانه‌سیگه آلیب باره‌دی. شو یېرده ببرک کارمل هم بار بۉلگن. دولت رهبریگه فرمان متنی اۉقیب اېشیتتیریله‌‌دی. تره‌کی اوشبو متنی تصدیقله‌یدی. کارمل اېسه فرمان متنینی کېچه اوییده دقت بیلن اۉقیب بعضی ضروری اۉزگریشلر کیریتیب، باشقه کونی آلیب کېلیشینی ایته‌دی. خلاصه انقلابي شورانینگ تۉرتینچی فرمانی نور محمد تره‌کی تامانیدن امضالنه‌دی.
ثور اۉزگریشیدن اوچ آی اۉتمه‌ی «یولدوز» هفته‌لیگی انقلابي شورانینگ تۉرتینچی فرمانی حکمی اساسیده پایتخت کابلده مدنیت وزیرلیگی نشری اۉله‌راق تأسیس اېتیله‌دی. «یولدوز» نشراتینی باشلش اوچون اۉزبېک قلمکشلری آره‌سیدن مناسب و مسلکي باش محرر تاپیش آسان کېچمه‌یدی. و نهایت کېلیب چیقیشی نۉزبېک بۉلگن قندوز ولایتی باختر خبر آژانسی باشلیغی اۉزبېکچه سوادی بۉلگن تجربه‌لی ژورنالیست رحمتلی محمد امین اوچقون اوشبو لوازمگه تعیینلنه‌دی، تورکمن ژورنالیستی سید محمد صدیق امینی اونینگ معاونی بۉلیب ایشگه کیره‌دی. شونینگدېک باشقه بیر تورکمن ژورنالیستی خدای‌قول ایناق هم “یولدوز” نینگ تورکمن بۉلیمیده فعایت آلیب باره‌دی. اۉزبېکلردن عبدالله رویین، سید اکرام کمال، عبدالمنان تاشقین «یولدوز» اداره‌سیده ایشله‌یدیلر.
هفته نامه‌نینگ بیرینچی سانی سرطان آیی‌نینگ 15کونی کابلده چاپ اېتیله‌دی. یولدوز گزیته‌سی بیرینچی سانی بیرینچی بېتی‌نینگ یوقاری قسمیده امیر علیشیر نوایی‌نینگ قوییده‌گی ایکی بَیتی باسیله‌دی.
آدمی اېرسانگ دېماگیل آدمی
آنی که یۉق خلق غمیدین غمی.
* * *
باقمه‌سه دهقان چمنین تون۔کون،
نخلِ ترین انگلا قوروغان اۉتون.
خودی شو بېتده افغانستان اطلاعات و مدنیت وزیری بارق شفیعی‌نینگ تبریک پیغامی اۉزبېک و تورکمن تیللریده باسیله‌دی، افغانستان خلق دموکراتیک حزبی‌نینگ باش کاتبی نورمحمد تره‌کی‌نینگ پورتریتی همده شرعي جوزجاني‌نینگ «ینگی زمان ترانه‌سی» سرلوحه‌لی شعری همده «بوتون کوچ خلق کوچی دور» عنوانی آستیده قیسقه گینه اۉزبېکچه یازوو هم چاپ قیلینه‌دی. اوچقون، چمه‌سی، سکیز آی باش محرر صفتیده اۉز ایشینی دوام اېتتیردی. معارف وزیریلیگی نینگ اۉزبېکستانلیک مصلحتچیسی پشتو تیلی متخصصی رحمتلی عارف عثمان هم یولدوزجریده‌سی گه یاردم کۉرستیب توره‌دی.
1358۔ییلی جدی آییده سابق شوروی‌نینگ قیزیل اردوسی افغانستان گه باستیریب کیره‌دی. انقلابی شورا باشلیغی و باش وزیر حفیظ الله امین روس منصبدارلری تامانیدن قتل اېتیله‌دی. محمد امین اوچقون جریده‌نینگ یېتینچی سانیده اۉزبېکستان خلق شاعری رحمتلی اېرکین واحدوف‌نینگ «اۉزبېگم» ناملی مشهور قصیده‌سینی نشر اېته‌دی. او، قیزیل اردو‌نینگ افغانستان‌گه قیلگن تجاوزیگه قرشیلیگینی آچیقچه‌سیگه اظهار اېتیلمه‌ی، فارس تیلیده «جستجوها» سرلوحه‌لی بیر هجویه یازه‌دی. او بو شعرینی «یولدوز»نینگ سکیزینچی سانیده چاپ اېتتیره‌دی. بو یېرده اوشبو شعردن بیر ایکّی بَیتی‌نی کېلتیره‌میز.
«ز دست گروه پلنگینه خو ها،
سنان ستم می‌رسد بر گلو ها.
خزان برده آب رخ سبزه و گل،
چمن داده از دست خود رنگ و بوها.»
(دوام اېته‌دی)
اوچ۔تۉرت آی اۉتگچ تورکمن و اۉزبېک ایشلاوچیلری ارا ایریم مسئله‌لر اوستیده آز۔ماز کېلیشماوچیلیکلر کوزه‌تیله باشله‌یدی. شرعي جوزجاني یولدوز اداره‌سیده قره‌مه۔قرشیلیکلرنی برطرف اېتیش اوچون جریده‌نینگ صحیفه‌لرینی تۉرت بېتدن سکیز بېتگه آشیریش آرقه‌لی معمانی حل اېتیش ممکن دېیه اۉیله‌یدی. او بیر کونی یولدوزنی سکیز بېتده نشر اېتیلیشی لازملیگینی نورمحمد تره‌کی‌گه پیشنهاد قیله‌دی. تره‌کی راضیلیک بیلدیره‌دی. او یېرده اۉتیرگن حفیظ الله امین جوزجانيگه: – «یولدوز جریده‌سینی سکّیز صفحه نشر اېتیش اۉرنیده نېگه ایکّی ملیت‌نینگ تیلیده ایکّی جریده چیقرمه‌یسیزلر؟» دېب سۉره‌یدی. عدلیه وزیری امین‌نینگ اوشبو تکلیفینی خرسندلیک بیلن قبول قیله‌دی.
1357۔ییل‌نینگ عقرب آییده تورکمنلر اوچون «گۉرش» هفته‌لیگی تأسیس اېتیله‌دی. اوندن سۉنگ یولدوز جریده‌سی تۉله قانلی اۉزبېک تیلیده نشر اېتیله‌دی.
روس قیزیل اردوسی باسقینیگه قرشی یازگن شعرینی نشر اېتیشی محمد امین اوچقون‌نی ایشدن آلینیشیگه آلیب کېله‌دی. عبدالله رویین چمه‌سی اوچ آی «یولدوز» جریده‌سیده باش محرر وظیفه‌سینی بجره‌دی. جوزا آیی‌نینگ آلتینچی کونیدن اعتباراً خانم آیخان بیاني هفته‌نامه‌نینگ باش محرری و عبدالله رویین اونینگ معاونی اېتیب تعیینلنه‌دی. «یولدوز»ده کونده‌لیک خبرلردن آلیب، اجتماعي و مدني حیاتگه عاید مقاله‌لر همده قۉشنی اۉزبېکستان یازووچیلری مقاله‌لری و ایجاد نمونه‌لری هم چاپ اېتیله‌دی. پایتختده باسیله‌دیگن یولدوز هفته‌لیگی کابل‌دن تشقری اۉزبېکلر یشه‌یدیگین شمال ولایتلریگه جۉنه‌تیلر اېدی. “یولدوز” کابلده ایکی مینگ تیراژده دولتمطبعه‌سیده لینوتایپده چاپ اېتیلردی.
یولدوز هفته‌لیگی مزارشریف‌ده
«یولدوز» 1362۔ییل‌نینگ حوت آییده حکومت قراری اساسیده قوملر و قبیله‌لر وزیرلیگی‌نینگ نشریه‌سیگه ایلنه‌دی. بو بیلن بیرگه هفته‌نامه اداره‌سی کابل‌دن بلخ ولایتی مرکزی مزارشریف شهریگه کۉچیریله‌دی. شرعي جوزجاني ادعاسیگه کۉره مسکو و کابل حکومتی افغانستان تورکي خلقلری جمله‌دن اۉزبېکلرنی سیاسي و مدني حیاتده رواجلنیشینی ایستمه‌گنی باعث یولدوز هفته‌نامه‌سی اداره‌سی کابل‌دن مزارشریف‌گه کۉچیریلگن. عبدالله رویین «یولدوز»نینگ باش محرری و غلام سخی وکیلزاده اونینگ معاونی اېتیب تعیینلنه‌دی. یولدوز‌نینگ کابل اداره‌سیده ترجمان صفتیده فعالیت آلیب بارگن رحمتلی محمد عمر الیم بیات هم مزارشریف‌گه کېله‌دی. هفته‌نامه مزارشریف‌ده 1364۔ییلگچه اوچ مینگ بېش یوز تیراژده نشر اېتیله‌دی، 1365۔ییلده مملکت‌نینگ شمال ولایتلری اینیقسه بلخ، جوزجان، فاریاب، سرپل‌ده آبونه‌چیلری سانی آشگنی باعث «یولدوز» تیراژی اۉن مینگ‌گه آشیریله‌دی. شو ییل‌نینگ اۉزیده هفته‌ده ایکی مرته چاپ اېتیله باشله‌یدی. اوشبو ولایتلرده «یولدوز» آبونه‌چیلری آشیشیگه دولت حربي قسملریده خذمت قیله‌دیگن اۉزبېک منصبدارلری و عسکرلری آره‌سیده «یولدوز» آبونه‌چیلری سانی کۉپه‌یگنی سبب قیلیب کۉرستیله‌دی. بو آره‌ده اۉزبېک شاعری، قرارگاهی مزارشریف‌ده جایلشگن اردو‌نینگ 18۔فرقه‌سیگه قره‌شلی 62۔غند قوماندانی رحمتلی دگروال امان‌الله فوزي‌نینگ کته رول اوینه‌گنی اېسلنه‌دی.
یولدوز هفته‌لیگی اداره‌سی‌نینگ مزارشریف شهریده امیر علیشیرنوایی نامیده بای بیر کتابخانه‌سی هم بار اېدی. بو کتابخانه‌ده ایریم قۉلیازمه کتابلردن بۉلک، اۉزبېکستان و افغانستانده نشر اېتیلگن مهم کتابلر همده یولدوز جریده‌سی‌نینگ کلکسیونلری هم موجود بۉلگن. بو کتابخانه کتابلری، 1377۔ییلی باشلریده یوز بېرگن ناخوش حربی۔سیاسی حادثه‌لر عاقبتیده تالان۔تاراج اېتیلگنی ایتیله‌دی.
1371۔ییلی ثور آییده داکتر نجیب الله حکومتی تونتریلیشی نتیجه‌سیده اسلامي کۉز قره‌شده‌گی مجاهد گروهلر حاکمیت تېپه‌سیگه کېله‌دی. اوشبو واقعه‌دن بیر نېچه آی اۉتر اۉتمس مجاهد گروهلر اۉز ارا کېلیشالمه‌ی، مملکت بیر نېچه محلی حاکمیتلرگه بۉلینیب، ایچکی اوروشلر باشلنه‌دی. شمالي ولایتلر «افغانستان ملي۔اسلامي جنبشی» قرهماغیده اېدی؛ «جبش» هم تۉله تۉکیس دولت ایشچیلری آیلیکلرینی تۉلشگه قادر اېمس اېدی. اوشبو عامللر سببلی شمال ولایتلریده هم ایریم دولت ایشچیلری، جمله‌دن، یولدوز هفته‌لیگی اداره‌سی مأمورلری ایشدن کېته‌دیلر. هر حالده اکثریت دولت اداره‌لری، عالي اۉقوو یورتلری و مکتبلر فعالیتی اۉقیتووچیلر، استادلر و حکومت مأمورلری فدایی‌لیک کۉرستیب دولت اداره‌لری دروازه‌لرینی آچیب توره‌دیلر. مکتبلر و اۉقوو یورتلری فعالیتلری دوام اېته‌دی. «جنبش»نینگ اقتصاد اداره‌سی کسل‌نینگ تاماغیگه سوو تامیزگندېک بیر عمللب هر نېچه آیده بیر مرته دولت ایشچیلری‌نینگ بیر آیلیک معاشلرینی تۉلب توره‌دی.
عبدالله رویین «یولدوز» باش محرری صفتیده 1372۔ییلگچه اۉز ایشینی دوام اېتتیره‌دی، اوندن کېین – 1373 ییلگه قدر محمد نبی فروغ هفته نامه باش محرری بۉله‌دی. شو ییل‌نینگ ثور آییده اۉزبېک تیلشناسی، بلخ بیلیم یورتی قاشیده‌گی ادبیات فاکولته‌سی اۉزبېک بۉلیمی اۉقیتووچیسی نورالله آلتای «یولدوز»نی باشقریش مسوولیتینی اۉز ذمه‌سیگه آله‌دی. او، «یولدوز»نینگ باش محررلیگی وظیفه‌سینی 1377۔ییل‌نینگ اوچینچی آییگه قدر دوام اېتتیره‌دی.
آلتای «یولدوز»نینگ ایریم سانلرینی A5 بیچیمیده نشر اېتتیره‌دی. هر بیر آیده بیر سانی چیقریله‌دیگن اوشبو هفته‌لیک‌نینگ ایریم سانلری 34-24 بېتده گستتنرده چاپ قیلینه‌دی. اچیق تأریخی حقیقت شو اېدی که، اۉشبو ییللرده مملکت بیر نېچه محلی حاکمیتگه بۉلینگن اېدی، افغانستان ملي اسلامي جنبشی قرهماغیده بۉلگن شمال ولایتلری مرکزی حاکمیتگه بۉی سۉنمس اېدی. بودجه تنقیسلیگی سبب یولدوز هفته‌لیگی 1373۔ییلدن 1377۔ییل باشلریگه قدر بودجه تنقیسلیگی باعث ایکّی یوز جلدده نشر اېتیله‌دی. آلتای نشر اېتتیره‌دیگن یولدوز جریده‌سیده باسیله‌دیگن مقاله‌لر، بدیعي ادبیاتلر و باشقه تورلی معلوماتلر معیاری تیلده بۉلگنی اوچون اۉزبېکچه سوادی بۉلگن ضیالیلر ارا «یولدوز»نی اۉقیشگه قیریقیش کته بۉلگن. افسوس که یولدوز هفته‌لیگی باشقه دورلرده هفته‌نامه‌ده نشر اېتیله‌دیگن معلوماتلر و مقاله‌لر‌نینگ کته قسمی اۉزبېک ادبی تیلی معیارلری اساسیده یازیلمس اېدی. بونگه اۉزبېک تیلی متخصصلری، یازووچیلر همده ملکه‌لی ژورنالیستلر سانی اۉته آزلیگی سبب قیلیب کۉرستیله‌دی. یولدوز هفته‌لیگی نینگ قسماً مکمل کلکسیونلری سرپل مرکزیده امیر علیشیر نوایی کتابخانه سیده سقلنه‌دی، بیراق نامکمل کلکسیونلرینی فاریاب، جوزجان، مزارشریف و کابل نینگ عامه کتابخانه لری همده ایریم شخصی کتابلرده تاپیش ممکن، شونینگدېک “یولدوز” نینگ تۉلیق بۉلمه‌گن کلکسیونی تاشکېنتده نوایی کتابخانه‌سیده موجودلیگی ایتیله‌دی.
طالبلر حاکمیتی قوله‌تیلگونیگه قدر توختب قالگن اېدی. حامد کرزی حکومتی دوریده قیته نشر اېتیله باشله‌گن یولدوز هفته‌لیگی 1385۔ییلده قوملر و قبیله‌لر وزیرلیگی حکمی اساسیده اۉزبېک، پشتو و دری تیللریده چاپ اېتیله‌دی. بو دورده کېلیب چیقیشی اۉزبېک بۉلگن عادی بیر دولت مأموری باش محرر اېدی و نهایت داکتر اشرف غنی حاکمیتی قولشی آرتیده ینه بیر بار فعالیتی تۉختب قالدی و یولدوز جریده‌سی طالبلر‌نینگ قوملر و قبیله‌لر وزیرلیگی تشکیلاتیدن آلیب تشلندی.
خلاصه
افغانستان تورکي خلقلری، جمله‌دن، اېتنیک اۉزبېکلر مملکت شمال ولایتلریده هشترخانیلر و محلي مستقل حاکمیتلر بیرین۔کېتین قوله‌تیلگنیدن سۉنگ مرکزي آسیا خانلیکلری بیلن بۉلگن علاقه‌سی کېسیلیب، کابلده پشتونلرنینگ مستبد حاکملریگه قره‌م بۉلیب قاله‌دیلر. شمال ولایتلری تورکي خلقلری‌نینگ سیاسي و مدني اېرکینلیکلری مستملکه‌چی ظالم کوچلر تامانیدن قتغان قیلینه‌دی. فاریاب ولایتی مرکزی میمنه شهریده یوزلب تورکي ادبیاتلر اۉتگه یاندیریله‌دی. محلي اهالی‌نینگ تیلی و مدنیتی کم سیتیلیب، حقارت قیلینه‌دی. اۉزبېکلر و تورکمنلر فرزندلری اۉز آنه تیللریده تعلیم آلیشلریگه رخصت بېریلمه‌یدی. بوتون مملکت اهالیسی جمله‌دن پشتون بۉلمه‌گن اېلتلر فرزندلریگه مکتبلرده مجبوري روشده پشتو تیلیده درس اۉقیتیش تیزیمی جاری اېتیله‌دی. مینگلب خاندانلر اولادلری سواد چیقرالمه‌ی اولرنینگ بیر نېچه ییل عمری بیکارگه ثمره‌سیز اۉته‌دی. فاریاب اۉزبېکلری‌نینگ مکتبلرده فرزندلریگه اۉز آنه تیلیده درس اۉتیش باره‌سیده قیلگن مراجعتی مستبد مرکزي حاکمیت تامانیدن جدی قرشیلیک‌که دوچ کېله‌دی. مستبد حاکملرنینگ بوتون مملکتده پشتو تیلیده جاری اېتگن معارف تیزیمی ایجابي نتیجه آلیب کېلمه‌یدی، حکومت چاره‌سیرلیگیدن تعلیم تیلی پشتونلر یشه‌یدیگن حدودلر مکتبلریده پشتو تیلیده، تاجیکلر حیات کېچیره‌دیگن ولایتلر مکتبلریده فارس تیلیده، بیراق تورکي خلقلر منطقه‌لریده آلدینگیدېک پشتو بۉلیشی تۉغریسیده حکم چیقره‌دی. مرکزي ظالم حاکمیت‌نینگ بو غیر منطقي بویروغی نتیجه‌سیده اۉزبېک و تورکمنلر ینه ناچار پشتوده درس اۉقیشگه تن بېره‌دیلر. بیر نېچه ییل اۉتگچ اولرنینک مکتبلریده هم فارس تیلیده فارس تیلیده تعلیم آلیش عملگه آشیریله‌دی. بوکونگچه هم اۉزبېکلر و تورکمنلر فرزندلری تۉله قانلی اۉز آنه تیللریده تعلیم آلیش امکانیگه اېگه بۉلمه‌یدیلر. تورکي خلقلر‌نینگ اۉغیل۔قیزلری بو گَل پشتو تیلی عوضیگه فارس تیلیده تعلیم آله باشله‌یدیلر. اولر، فارس تیلیده سواد چیقره‌دیلر، افسوس که بیر نېچه نسل اۉز آنه تیللریده سوادسیز بۉله‌دیلر، بو مرته فارس تیلی حاکمیتی افغانستان شمالیده ضیالی قتلم ایچیده اۉزبېک تیلینی آهاری کېتگن بیر تیلگه ایلنتیره‌دی. افسوس که بو اینچلی جریان همان دوام اېتماقده.
1357۔ییلگه قدر اۉزبېک تیلی افغانستانده مطبوعات تیلی اېمس اېدی. ایلک مرته ایکّی اۉزبېکچه شعر افغانستان خلق دموکراتیک حزبی‌نینگ نشریه‌سی «خلق» جریده‌سیده نشر اېتیله‌دی. ینه اۉن تۉرت ییلگه قدر مملکت مطبوعاتده اۉزبېک تیلیده بیرگینه سر لوحه هم چاپ قیلینمه‌یدی. 1357ییل‌نینگ سرطان آییده یولدوز جریده‌سی کابلده نشر اېتیله‌دی. بو مملکت اۉزبېکلری تأریخیده اۉزبېک تیلیده نشر اېتیله‌دیگن بیرینچی دولت هفته‌لیگی اېدی. اوشبو هفته‌لیک اوزاق دورلردن بېری اۉز تیلی و مطبوعاتیدن محروم اېتیلگن اۉزبېکلر اوچون امید یولدوزی گه ایلنه‌دی. افسوس که تورلی عامللر سبب یولدوز نشریه‌سی چۉلپان یولدوزی کبی مطبوعاتیمیز آسمانیده پارلب قالالمه‌دی. «یولدوز»یمیز بیر کون کېلیب اۉن تورتکونلیک آی گه ایلنه‌دی دېگن آرزولریمیز مشعلی سۉندی.
نېگه «یولدوز» اوزاق ییللرگه نور تره‌ته آلمه‌دی؟ بو سوالگه قوییده‌گی قیسقه جمله‌لردن جواب ایزله‌یمیز.
– سیاسی حاکمیت اۉزبېک ملتی نماینده‌لری قۉلیده بۉلمه‌گنی، اولرنی مرکزي حاکمیتگه معنالی طرزده شریک بۉلمه‌گنی؛
– سوادلی ضیالیلریمیزنینگ اېنگ کتّه قتلمی اۉز آنه تیلیده سواد چیقرمه‌گنی؛
– اۉزبېکلریمیز ارا تیل، ادبیات مسئله‌سی بیرینچی درجه‌لی اهمیتگه اېگه بۉلمه‌گنی؛
– اۉزبېک تیلینی معیاري شکلده اۉزلشتیرگن ملکه‌لی یازووچیلر و ژورنالیستلر‌نینگ اۉته آزلیگی یاکه یۉقلیگی؛
– اۉزبېکلریمیزنینگ اۉز سیاسي، اجتماعي، اقتصادي و امنیتي منفعتلرینی کۉزلب دولتگه قرشی اعتراض بیلدیریش، اولکن نمایشلر اۉتکزیش روحیه‌سی یۉقلیگی؛ (اۉزبېکلر کېینگی ییللرده بیر نېچه بار شمال ولایتلریده کته نمایشلر اۉتکزدیلر، افسوس که بو نمایشلر ملت منفعتی اوچون عملگه آشیریلمه‌دی)
– اۉزبیکلریمیز ارا سوادلی انسانلر سانی آزلیگی همده هفته‌نامه، روزنامه و کتاب اۉقیش مدنیتی رواجلنمه‌گنی؛
– فارس تیلی تأثیریدن قوتیلیش بیلن بیرگه معیاري اۉزبېک تیلینی رواجلنتیریش اوچون دېیرلی فعال مدني تېوره‌کلر یۉقلیگی؛
– مدنیت‌پرور و معرفت‌پرور بای۔بدولت اۉزبېک سرمایه‌دارلرنینگ آزلیگی یاکه یۉقلگی؛
یۉقاریده سنب اۉتیلگن عامللر برطرف اېتیلمه‌گونگه قدر افغانستان مطبوعاتی آسمانیده، قیته باشیمیزگه نور ساچه‌دیگن چۉلپان کبی یاروغ یولوزلرنی کۉریش آرزوسیده عمریمیز اۉتیب کېته‌بېره‌دی.
توگنچ
اسلام آباد. پاکستان
2023. جون 06
منبعلر:
– شاعر و یازووچی شرعي جوزجاني بیلن واتساپ آرقه‌لی صحبت؛
– سابق یولدوزهفته‌لیگی باش محرری آی خان بیانی بیلن بالواسطه اۉتکزیلگن صحبت؛
– سابق یولدوز هفته نامه‌سی باش محرری اۉرین باسری غلام سخی وکیلزاده بیلن صحبت؛
– سابق یولدوز باش محرری وظیفه‌سینی بجرگن استاد نورالله آلتای بیلن سۉزلشوو؛
– یازووچی و محقق استاد توردی قول میمنگی بیلن واتساپ آرقه‌لی صحبت؛
– یازووچی و بلخ بیلیم یورتی استادی دوکتور صالح محمد راسخ بیلن واتساپ آرقلی سۉزلشوو؛
– یولدوز هفته‌لیگی‌نینگ بیرینچی سانی، کابل، 1357 سرطان 15، دولت مطبعه‌سی؛
– یولدوز هفته لیگی کلکسیونی، مزارشریف، 1373، گستتنر چاپی؛
