Azizullah Faryabi .
نورؤز (ینگی کؤن ) بیره می تاریخی حقیده
نورۉز بیره می تاریخی حقیده ینگی کؤن (نوروز) بیره می فارس-تاجیک و تورکي خلقلرنینگ قدیمي بیره ملریدن بیریدیر. بو بیره م 21-مارچ کونی نشانلنب، عیناً کون و تون تېنگ بۉلگن پیتگه ماس کېله دی. تاریخي منبعلرده کېلتیریلیشیچه و عالِملریمیز فکریگه کۉره، نورۉزنینگ شکللنیش دوری – اېنگ قدیمگی زمانلردن „ زردوشتيلیک“نینگ پیدا بۉلیشیگچه دوام اېتگن عصرلرنی اۉز ایچیگه آلگن اېکن. نورۉز سۉزی فارس-تاجیک تیلیدن آلینگن بۉلیب “ینگی کون” دېگن منعانی بیلدیره دی. قدیم-قدیمدن نورۉز خالص نیتلی کیشیلرنینگ سېویملی ایامی بۉلیب کېلگن. اۉشه کونلرده حتّی اوروش-جنجللر هم تؤختلگن، گینه-قدرتلر کېچیریب یوباریلگن. شاهلر اېل ایچیدن اېنگ مناسب کیشیلرنی تقدیرلشگن، اَیریم محبوسلرنینگ گَناهیدن اۉتیشگن. بهار و ینگی ایام هر بیر یوره کدن مهم جای آلگن قووانچلی دَملرده کۉپچیلیکنینگ „نورۉز قېرده و قچان پیدا بۉلگن اېکن؟“ — دېگن سوالیگه „سعادت“ ژونالیده اعلان قیلینگن „آنه‌قوتینینگ سخاوتی“ مقاله‌سیده بونگه اساسلی جواب بېریلگن. اونده جمله دن: “دنیاگه ایلک الفبانی بېرگن بویوک علامه‌لرنینگ وطنی بۉلگن، دنیاوي فنلرگه اساس سالگن خوارزم یورتی قدیمده، حتّی اېره میزدن اوّلگی میگینچی ییللرده خویره زه م دېب اتلگن. کېینگی ییللرده آلیب باریلگن ارخېولوگیک و اېتناگره‌فیک ایزلنیشلر نورۉز بیره می ایلک بار خودّی شو زمینده نیسا (یعنی، عیال شهری پایتختی بۉلمیش پرفيانه) گرېک و آوروپه فیلسوفلری اثرلریده پرفيه ده نشانلنگنینی اشیاوي تاپیلمه لر تصدیقله دی. بونگه بورگوت قلعه، جامباق قلعه و نیسا قۉرغانلریده بنیاد قیلینگن و شو کونلرگچه سقلنیب قالگن „آلاو اوی“لری یقّال مثال بۉله آله‌دی. بورگوت قلعه مرکزیده ماوي گمبذلی مقبره بۉلگن. مقبره محرابیده آنه قوتینینگ کۉتریلگن قۉلیده زومرد تاش بۉلگن. بهارگی تېنگ کونلیکده-شمسي حساب بیلن حمل آیینینگ بیرینچی کونی، حاضرگی تقوییمیز بۉییچه 22-مارچده مقبره گمبذیده‌گی توینوکدن قویاش نوری آنه قوتی قۉلیده‌گی زومرد تاشیگه توشیب، سومه لک پیشیریش اوچون تیار تورگن قازاننینگ اۉتخانه‌سیگه اۉت یاققن”، دېییلگن. فردوسينییگ „شاهنامه“سیده ینگی ییل بیره می شاه جمشید نامی بیلن باغلنه‌دی. جمله دن، جمشید یورتگه یخشیلیک قیلیش مقصدیده آدملرگه کسب اۉرگته‌دی، تېمیر اېریتیب قورال یٔسته‌دی، ایپ ییگیرتیریب کییم تۉقیته‌دی، عمارتلر برپا قیله‌دی، طبیبلیک سِرلرینی آچه‌دی، کېمه یسه‌یدی، باغ بنیاد قیله‌دی. نهایت، „ایشلری گورکیره ب بېرگنده مېوه“ بیر کونی تخت یسه تیب، اونده آسمانگه کۉتریله‌دی. اوشبو افسانه گه کۉره خودّی شو کونی نورۉز نشانلنگن. علیشېر نوایي „تاریخی ملکی عجم“ („عجم شاهلری تاریخی“) اثریده جمشیدنینگ بویوک کشفیاتلری سۉنگیده اولوغ نورۉز اختراع قیلینگنلیگینی بیان قیله‌دی. نوايی یازیشیچه: “جمشید „چهل مینار“ ناملی آدمزاد کۉرمه‌گن و عقل باور قیلمه‌یدیگن بلند بنا قوریب… „بو عمارت توگندی، عالم سلامین و اشراو و ابرین ییغیب، انده عظیم جشن قیلدی. اول وقتکیم، قویاش نقطه اعتقادلی ربيغه تقویل قیلیب اېردی اول بناده تخت اوستیگه اۉلتیریب، عدالت سَیت و صداسین عالمغه مونتشیر قیلدی و اول کونینینگ آتین نورۉز قۉیدی“. درحقیقت، نورۉزنینگ قچان و قنده‌ی وجودگه کېلگنلیگینی انیق کۉرستیش قیین بۉلسه-ده، شونی ایتیش ممکنکی، بو بیره م دانا کیشیلر تامانیدن کشف قیلینگن. چونکی نورۉزنینگ دنیاگه کېلیشی چوقور علمي اساسلنگن کاینات و طبیعت قانونیتلری، یعنی قویاشنینگ حمل برجیگه کیریشی، تون و کوننینگ تېنگلشووی، کوندوزنینگ اوزه‌یه باشلشی، طبیعتده جانلنیشنینگ باشلنیشی بیلن باغلیق بۉلگن. بو اېسه (هر قنده‌ی جمعیتده) ییل باشی قچان کېلیشیدن قطعی نظر نورۉزنی اویغآنیش بیره می صفتیده نشانلش اوچون اساس بۉلگن. بوندن تشقری، نورۉزنینگ چوقور ایلدیزلریگه مراجعت قیلسک، او اېنگ قدیمي دورلرده — ابتدایي آدملرنینگ دهقانچیلیککه اۉتگنیدن سۉنگ دله لرده ینگی ایش موسومی باشلنیشیدن آلدین اۉتکزیلگن بهار بیره ملریگه باریب تقله‌دی. نورؤ`ز قدیم زمانلردن بیزگچه یېتیب کېلگن محتشم قدریتلریمیزدن بیری، بین الملل بیره مدیر. اونینگ ترکیبیگه، قدیمگی آته-بابالریمیزنینگ میفالاگیک تصوورلریدن تارتیب بوگونگی زمانداشلریمیزنینگ قره شلریگچه بؤلگن منعویت عالمی سینگیب کېتگن بؤلیب، او انسانیت مدني ترقیاتینینگ هر بیر یوتوقیدن دایما کوچ و قوّت آلیب توره‌دی. شرق خلقلرینینگ اېنگ حیاتبخش و قدیمي بیره می نورؤزنینگ قچان پیدا بؤلگنی خصوصیده تورلی ملاحظه‌لر بیلدیریلگن. اتاقلی عالِم خادی ظریف نورؤزی عالمنینگ یاشینی کمیده اوچ مینگ ییل، حتا اوندن هم کتّه راقدیر دېب حسابله‌گنیده تؤله حقلی اېدی. زېرا، 10عصر بخارالیک عالِمی نرشخي، دهقانلرنینگ نورؤزده ایتیله‌دیگن سياووش نامی بیلن باغلیق قؤشیقلری حقیده گپیریب، “بو گپلر بؤلیب اؤتگنیگه حاضر اوچ مینگ ییلدن کؤپراق وقت اؤتدی”،- دېب یازه‌دی. بهار و محنت بیره‌مینینگ پیدا بؤلیشی حقیده‌گی تاریخي معلوماتلر دورلر اؤتیشی بیلن تورلی اؤزگریشلرگه اوچره ب، شو کونلرگچه یېتیب کېلگن. انه شونده‌ی افسانه‌لرنینگ اکثریتی نورؤزی عالمنینگ وجودگه کېلیشینی افسانوي جمشید بیلن باغله‌یدی. نورؤز حقیده‌گی قدیمگی افسانه‌لرده اېسه بو عموم‌خلق بیره‌مینینگ پیدا بؤلیشی اجدادلریمیزنینگ بهار فصلی و کۉلکمگی دله ایشلرینینگ باشلنیشیگه علاقه‌دار اودوملریگه باغلنه‌دی. نورؤز 21 مارچدن 22 مارچگه اؤتر کېچه‌سی “قازان تؤله” اودومی بیلن باشلنه‌دی. شو آقشامده کېچه‌سی بیلن کؤپچیلیک بؤلیب سومه لک و حلیم هم پیشیریلگن. بو طعاملر قازانی ايرته سیگه آچیلگن. نورؤز “قازان تؤله‌دیگن”، یعنی قوت برکه طنطنه قیله‌دیگن خلق بیره‌میدیر. نورؤزده قازان-قازان سومه‌لکلر قینه شی – تؤکین – ساچینلیک، دله لر سېرحاصیللیگی، مېوه‌گه تؤله باغلر سخاوتیدن دلالت بېره‌دی. اولوس کونی، یعنی نورؤزگه بغیشلنگن قازاق خلق قؤشیقلریدن بیریده: اولوس کونی قازان تؤلسه، ییل بؤیی سوت مؤل بؤلر، اولوغلردن آلقیش آلسنگ، او ییل اؤلجنگ مؤل بؤلر! نورؤز بیره‌می، سومه‌لک طنطنه‌سی، بۉی‌چېچک، لاله سیلی بیلن باغلیق فالکولور متېریاللری – خلق قؤشیقلری، اعتقادلری، باله لر اؤیینلری، افسانه و روایتلری، مراسم و اودوملرینی تؤپلب، علیحده مجموعه حالیده نشر اېتتیریش نورؤزنینگ قدیمي اودوملرینی سه‌قلب قالیشده کتّه عملي اهمیتگه اېگه بؤله‌دی. خلقیمیز آره‌سیده نورؤز بیلن باغلیق قدیمي قؤشیقلرنی، اعتقاد و اودوملرنی بیله‌دیگن ذکّا آدملر کؤپ. نورۉز قییرلرده نشانلنگن؟ بو بیره‌م تورکي خلقلر و فارس-تاجیک خلقلری آره‌سیده قدیمدن کېنگ نشانلنه‌دی. دستلب، نورۉز بیره‌مینی اۉتکزیش اۉتراق دهقانلرده رسم بۉلگن، کېینچه‌لیک اولر آرقه لی یریم اۉتراق و کۉچمنچی تورکي خلقلرنینگ هم عرف-عادتلریگه ایلنگن. عصرلر اۉتیشی بیلن تورلی خلقلرده نورۉز بیره‌مینی اۉتکزیش مراسملری اولرنینگ تورموش طرزیگه، مفکوره‌سیگه ماسلشگن. تاریخي منبعلرگه کۉره، نورۉزنی بیره‌م قیلیش اخامنيلر دوریدن باشلنگن و اۉرته آسيا، اېران، افغانیستان خلقلریده اېنگ کتّه بیره‌ملردن بیری حسابلنگن. بو اۉلکه‌لرگه اسلام دینی کیریتیلگنیدن کېین نورۉز بیره‌می منع قیلینگن، اما خلق اۉز سېوگن بیره‌مینی نشانلشده دوام اېتگن. اۉرته آسيا و اېران خلقلری عرب خلیفه‌لیگی حکمرانلیگیدن قوتولگن دور (9-10-ه.)دن باشلب، نورۉز بیره‌مینی اۉتکزیش ینه رسمي توس آلگن. قدیمي کتابلرده‌گی معلوماتلرگه اساسلنیب، ابولقاسیم فردوسي اۉزینینگ «شاهنامه» اثریده نورۉز بیره‌مینینگ پیدا بۉلیشینی افسانوي شاه جمشید نامی بیلن باغله‌یدی. نورۉز بیره‌می حقیده‌گی معلوماتلر ابو ریحان بېرونينینگ «قدیمگی خلقلردن قالگن یادگارلیکلر» و باشقه اثرلریده، عمر خیامنینگ «نورۉزنامه» اثریده اوچره‌یدی. محمود کاشغاریینینگ «دېوانو لغآتیت-تورک» اثریده نورۉزگه بغیشلنغن خلق قۉشیقلری کېلتیریلگن. اۉرته آسيالیک تاریخچی عالِم ابو بکر ال-نرشخي (899- 959) اۉزینینگ «بخارا تاریخی» اثریده نورۉز کونی سياووش قبری باشیده آدملر خۉراز سۉییشلرینی و بونگه اوچ مینگ ییلدن آرتیقراق وقت اۉتگنینی یازگن («بخارا تاریخی»، ت.، 1966). اۉرته آسيا حدودیده نورۉز بیره‌می نشانلنگنلیگی تۉغریسیده باشقه منبعلرده هم معلوماتلر بار. اۉزبېکستان حدودیده یشه‌گن خلقلر هم بو کوننی ینگی ییلنینگ باشلنیشی دېب قووانچ بیلن کوتیب آلگنلر. بیر نېچه کون ایلگری تیارگرلیک ایشلری باشلنگن. بوغداینی اوندیریشگه قۉییلگن و اونینگ میسه سیدن سومه‌لک تیارلنگن، کۉکت چوچوَره، یلپیز سامسه کبی طعاملر پیشیریلگن، آت‌چاپر، اولاق، کوره ش سینگری خلق اۉیینلری، سییللر اۉتکزیلگن، بهار حقیده قۉشیقلر کویلنگن. نورۉزنینگ بیرینچی کونی قیشلاق جایلریده باله لر تۉپ-تۉپ بۉلیب خاندانلر اېشیگی آلدیده نورۉزگه بغایشلنگن قۉشیق ایتیشگن. خاندان اېگه سی اولرنی ساوغه-سلام و یېگولیکلر بیلن سيله‌گن. باله لر یېگولیکلرنینگ بیر قِسمینی قیشلاقده‌گی بېوه-بېچاره لرگه اولشیشگن. بو اودوم حاضر هم سمرقند و جیزّه‌خ ولایتلرینینگ اَیریم قیشلاقلریده سقلنگن. نورۉز ینگی ییل بیره‌میگینه بۉلیب قالمه‌یٔ، محنت بیره‌می هم حسابلنگن.کېلتیریلگن معلوماتلردن کۉرینیب توریبدیکی، اۉرته آسياده هم نورۉز بیره‌می اسلام دینی قبول قیلینمسدن انچه ایلگری رسم بۉلگن. لېکن، سابق ساوېت توزومی دوریده (20-ه. 80-یٔ.لر اۉرته‌لریدن) اساسسیز روشده نورۉز دیني بیره‌م و مراسملر قطاریده منع قیلیندی. بوگونگی کونده نوروز بیره‌می اۉزبېکستان و اۉرته آسياده‌گی باشقه مملکتلر مستقللیککه اېریشگچ، باشقه قدریتلر قطاریده نورۉز بیره‌می ینه تیکلندی. حاضر اۉزبېکستانده هم نورۉز عموم‌خلق بیره‌ملریدن بیری صفتیده نشانلنه‌دی، 21 مارچ دَم آلیش کونی دېب اعلان قیلینگن. هر ییلی شو کونی رېسپوبلیکه‌نینگ برچه ولایتلریده‌گی خیابان و میدانلرده بیره‌م سییللری تشکیل قیلینه دی، کنسرتلر بېریله‌دی. بیر نېچه کون مابینیده محله‌لرده نورۉزگه بغیشلنگن تدبیرلر اۉتکزیله‌دی، سومه‌لک، حلیم و باشقه تنسیق طعاملر پیشیریله‌دی. نورۉز کونلری حاکملیکلر، محله‌لرنینگ فعاللری، خیر-احسان تشکیلاتلری – مهریانلیک اویلری باله لری، اوروش و محنت فخريلری، یالغیز کېکسه لر حضوریگه تشریف بویوریب، اولرنی قوتلب، ساوغه- سلاملر اولشه‌دی اۉزبېکستانده نورۉز 21-مارچ کونی نشانلنه‌دی و دَم آلیش کونی حسابلنه‌دی. نورۉز — یشنش، یشریش بیره‌می، طبیعتنینگ اویغآنیشی بیلن باغلیق ینگی کوننینگ باشلنیشیدیر. 21-مارچ کېچه و کوندوز تېنگلشگن کون — ینگی ییل، یعنی نورۉز بیره‌می صفتیده شرق خلقلریتامانیدن کېنگ نشانلنه‌دی. او دهقان اوچون اېکین-تیکین ایشلرینینگ باشلنیش پلّه‌سی حسابلنه‌دی. آته-بابالریمیز، بووی-مامالریمیز بو بیره‌منی نشانلب، تورلی-تومن، رنگ-به‌رنگ اودوم و مراسملر اۉتکزیشگن. قدیمده اجدادلریمیز نورۉز کونلری قیشکی منزللری — قیشلاقلردن یازگی محنت و هاردیق مسکنلری -یازلاقلرگه کوچیب اۉتیشگن. دله لرده بهارگی اېکین-تیکین ایشلری باشلنیب کېتگن. دهقانلر اېرگه قۉش سالیشگن. جماعه-جماعه بۉلیب، حشرلر اویوشتیریشگن. اۉتگن اجدادلر روحی یاد قیلینگن. عاموي روشده مېوه لی، منظره‌لی درختلر اۉتقزیلگن. دله لرده، یازلاقلرده نورۉز — ینگی ییل، ینگی حیات قینه‌گن. اجدادلریمیز نورۉز بیره‌میگه اتب مخصوص کییملر تیکیشگن و اولرنی کيیب، بیره‌م قیلیشگن. نورۉز طعاملری هم اۉزیگه خاص بۉلگن. اولر آره‌سیده، اَینیقسه ، سومه‌لک، حلیم تیارلش عنعنوي توسگه کیرگن. بو بیره‌مده باله لرنینگ اشتراکی جوده فعال بۉلگن. اولر نورۉز بیره‌میده تورلی عاموي بیره‌م اۉیینلری اۉینه گنلر. آت اۉیین، چیلک، قۉغیرچاق، تاشۉیین، لپر ایتیش و هکذالر شولر جمله‌سیدندیر. باله لر، اۉسمیرلر، اۉسپیرینلر، بۉی قیزلر سومه‌لک پیشیریش مراسمیده فعال اشتراک اېتیش اوچون انچه ایلگریراق تیارگرلیک کۉریشگن. – – -مقاله عقل.اوز سَیاتیدن آلیندی.حرمت وادب بیلن عزیز فاریابی مبارک بؤلسین !انه ینگی کؤن کیلدیانه ینگی کؤن کیلدیانه ینگی کؤن کیلدیقویاش وآی و یولدوز یوزینی آچیب کیلدی،یر یوزیده ینگی کؤن گللرین ساچیب کیلدی.ینگی کؤنینگ تؤییگه ینگی ایل کیلینچگی،تؤیغو بیلن قوانچنی بؤینیگه تاقیب کیلدی.انه ینگی کؤن کیلدیانه ینگی کؤن کیلدییؤرتیمیز نینگ آسمانی، بخت یؤلدوزیدن تؤلسؤن.گؤزه ل ینگی کؤن کیلدی، برچه گه قوتلوغ بؤلسؤن.آنه یر نینگ قؤینیده، یشه سؤن برچه ملت.هر بیر ایلنینگ اوییده، تینچ و تاتی لیک کیلسون.انه ینگی کؤن کیلدیانه ینگی کؤن کیلدیینگی کون قؤشیغینی، کتته-کیچیک کؤیله سون.تاغ و دله گه چیقیب، یاش و قری اؤینه سون.اولکه میز باغ و راغی، تؤلیب طرفه چیچکدن،أیگیت وقیزلریمیز، بلبل بؤلیب سیره سون.انه ینگی کؤن کیلدیانه ینگی کؤن کیلدیپشتون،تاجیک و اؤزبیک هزاره،تورکمن،ایماقپشه ی،نورستانی ،بلوچ، قیرغیز و قزاقبیرتن و بیر جان بؤلیب نوروزگه برچه کیلیببیشیرگن سومه لگنی قندوعسل وقیماقانه ینگی کؤن کیلدیانه ینگی کؤن کیلدی(انه نوروز کیلدیانه نوروز کیلدی)ینگی کؤنینگی أیل کیلدی أیگیتلر آرزو و آرمان بیلن،کاروان لر یؤلده دور بیر قؤرقمس ساربان بیلن.ای أیگیتلر ينگی کؤن سیزلرگه قؤتلوغ سیزگه بخت،ینگی أیل کیلسن إیل ایچره بیر ینگی فرمان بیلنینگی إیزگو، ینگی تويغو ، ینگی کونده کیلگوسی،إیل و یورتین جان و دلدن بیر سیور اوغلان بیلن.برچه یرنی چقنه تیب هم تون وکون محنت قیلیب،إیل یورت آمباری تؤلگی زحمتِ دهقان بیلنینگي کونده ینگی أیلده باغ و بوستان گل لری،آچیلر گل غنچه لر،باغ کؤرک آچر باغبان بیلن.حرمت وادب بیلن
عزیز فاریابی
