چـنگیـز ایتـمتـوف – ییگیرمنچی عـصـر بویوک یـازوچـیسـی

Sh Juzjany

28. november kl. 17.59  · یازووچی: اکادمیسین شرعی جوزجانیــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

چـنگیـز ایتـمتـوف – ییگیرمنچی عـصـر بویوک یـازوچـیسـیــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ این افتخار بزرگ ادبیات جهان تورک را خوبتر بشناسید ……………………………………………………………………………………………………………………. بوندن60 ییل آلدین، مصر وعرب دنیاسی نینگ بویوک ادیب و یازوچیسی دوکتور طاحا حسین «الکاتب المصری» مجله سیده، عرب دنیاسیده حقیقی ادیب بارمی؟ دیگن سوالنی اؤرته گه تشلب اونگه جواب قیدیرگن ایدی. او، نظرده توتگن ادیب، تنیلگن شخصیّت، قاموسی معلومات، یوکسَک عقل، عالی تفکر، سیزگیر روح، کینگ دنیا قره ش، چُوقور تصوّر، لطیف تخیل و تیل بوییچه کوچلی بدیعی افاده اُسلوبیگه ایگه بؤلگن حالده، اؤزملتی نینگ روحیتی، پسیکولوژی سی، ایجابی و سلبی تامانلری، اودوم – عنعنه لری، ملی و معنوی قدریتلری(ارزشلری)، ترقیات باسقیچلری وتأریخی یوتوقلری و فاجعه لرینی هرتامانلمه انگلب آلیب اولرنی تحلیل وتجزیه منشوریدن اؤتکزگندن کیین، واقعلیک که ایریشیش استعدادیدن بهره مند بؤلیشی کیره ک ایدی. بونده ی ادیب اؤزخلقی و ملتی نینگ کیله جگی وتقدیری اوچون قـَیغوریش بیلن بیرگه، برچه انسانیّت اوچون هم قـَیغوریش، مُرکب انسانی معمالرنینگ توب ماهیّتی گه ییتیب باریب، اولرنینگ ییچیمی نی تاپیشگه اورینیش، اؤز ملتی وبرچه انسانیّت کیله جگی گه اوپتیمیستیک (خوشبینلیک)، ایشانچ بیلن قره ش خصوصیتی گه ایگه بؤلیشی لازم ایدی. طاها حسین اوز مقاله سیده شوکبی باشقه بیر قطار خصوصیتلرنی سه نب اؤتیب، قریب یریم عصردن کوپراق برچه عرب دنیاسی ادبیاتی رواجی و اؤشه دورده گی اونینگ درغه لرینی(پیشقدم و ایلغارلرینی) نظرده اؤتکزگندن کیین، اؤز قؤیگن سوالیگه ایجابی جواب تاپالمه ی، بوگون بیزلرده نظرگه توتیلگن حقیقی ادیب موجود ایمس، دیب خلاصه چیقرگن ایدی. بیزلرده قنداق؟ اگر شونداق سوالنی بیزلراؤزیمیزگه قره ته، بوگونگی اؤرته آسیا – بوتون تورکستانده، ایتیب اؤتیلگن خصوصیّتلرنی (هیچ بؤلمه گنده اولرنینگ اساسی قسملرینی) اؤزیده مجسملشتیرگن ادیب- یازوچی بارمی دیب سؤره یدیگن بؤلسک، بختیمیزدن، بو سوالگه جواب ایجابی بؤله دی. شو مناسبت بیلن تأکیدلش کیره ک که، عبدالله قادری، عبدالحمید چؤلپان، عثمان ناصر و سیرمحصول ایجاد قیلگن باشقه اوزبیک ادیبلری اؤز یشه گن دورلریدن انچه آلغه قدم تشلب، عموم جهان معیارلریگه ماس کیله دیگن اثرلر یره تیش یؤلیگه کیریب چناردیک اؤسه یاتگن چاغلریده، اولرنینگ ایجادی اقتدارینی سیزگن شورالر توزومی، فقط وطنپرورلیک، انسان پرورلیک و خلقچیلیک غایه لرینی ترقه توچیلری بؤلگنلیکلری اوچون اولر بیلن وحشیلرچه مناسبتده بؤلیب، خلق ارا مقیاسگه کؤته ریلیش اوچون اولرگه امکان بیرمه دی وحیاتلریگه خاتمه بیردی . اساساً توتالیتر توزوم دوریده ادبیات وصنعت اوچون بیلگیلب بیریلگن “سوسیالیستیک ریالیزم” تار دایره سیده اثر یره تیش، یازووچیلراوچون ایجاد ساحه سیده جهان مقیاسیده قبول قیلینگن معیارلرگه اساسلنیب یوکسَک چُوققیلرگه کؤته ریلیش امکانینی بیرمه گن بؤلسه هم، زمان اؤتیشی بیلن ایریم ادیبلر، اؤزلریگه خاص اُسلوبده، ده دیل لیک وجسارت بیلن اوشبو چیگره نی بوزیب اؤتیشگه موفق بؤلیب ، فقط اؤزملتی و اؤزخلقی گه گینه ایمس، بلکه، جهان اهلیگه هم منظور بؤله دیگن اثرلر یره ته آلدیلر. اولردن بیری بویوکیازوچی، دولت و جماعت اربابی، اکادمیسین، دپلومات، خلق یازوچیسی، چنگیز ایتمتوف ایدی. توغیلگن دوری چنگیز ایتمتوف، 12 دیسمبر 1928ییل قیرغیزستان تالاس ولایتی نینگ شکر قیشلاغیده توره قل ایتمتوف عایله سیده توغیلدی. قشلاق نینگ گوزل طبیعتی، “ایسسیق کول” ارالی نینگ کینگ یاییلگن مصفا سولری و 7000 متر بلند لیکده جایلشگن “تیانشان” تاغلری نینگ شکوهلی منظره لری اونینگ اوچون الهام منبعی بولیب، اثرلریده اوزعکسینی تاپگن گوزل طبیعت کورینیش لریگه شکل بیرردی. آنه سی نجیمه چاری یوفنا تاتارلردن ایدی. آته سی توره قل ایککی ایناغه سی بیلن 1937 ییل استالین تاماندن باشلنگن قتغان (تضییق، سرکوب، قلع و قمع)دوریده ناسیونالیزم تهمتی بیلن قماققه آلینیب، 1938 ییلی اولدیریلدی. 10 یاشلیگیده یتیم قالگن چنگیز، بی بی سی نینگ اوییده تربیه کوریب، خلق نینگ ملی خصوصیتلری بیلن اوسیب اولغیدی.14 یاشلیگیده ایککینچی جهان اوروشی باشلنیب، حیات نینگ برچه ساحه لرینی اوز تأثیری آستیده آلگن ایدی. برچه ایرکک لرجبهه گه جونه تیلگن لیگی سببلی قیشلاقده باشقه بیران بیر ایرکک قالمگنی اوچون اونی قشلاق آق سقالی اورنیده سیله دیلر. بی بی سی نعیمه حمزه یوا ادبیاتگه اینیقسه باله لر ادبیاتی گه قیزیقوچن سوادلی عیال ایدی. باله لیک آغیر کونلری و اوزون کیچه لری او ایتیب بیرگن قیزیقرلی ایرتکلر و سحرلی فولکلوریک قصه لر، چنگیزنی ادبیات دنیاسی تامانگه یول له دی. چنگیز ایتمتوف باله لیگیدن آق، شورالر دوریده اوز آته سی استبداد قربانی بؤلگنی نینگ گواهی صفتیده، قانگه بؤیَلگن قیزیل قمچی ضربه لری دردینی سیزدی. اؤشندن باشلب حُرلیک و ایرکینلیک نی اعزازلش، ایزگولیک که اینتیلیش، عدالتگه ایشانیش، ظلم و استبدادگه قرشی نفرت و خصومت، اونینگ روحی وقلبینی ایگللب آلدی و اوشبو تویغولراونینگ حیاتیده اساسی یونه لیشلرنی بیلگیلب بیریب، ایجادییاتیده اؤز عکسینی تاپه باشله دی. او 1948ییلی قشلاق خوجه لیگی(زراعت) انستیتو تینی بیتیریب، بیر مدت خدمت دن کیین، 58- 56 19ییل لری مسکوده ماکسیم گورکی نامیده گی یازوچیلر اویوشمه سی نینگ ادبیات عالی انستیتوتینی، توگتدی. ادیب اؤز ملتی باشدن کیچیرگن آغیر احوالی و ییچیلمه گن معمّالرینی، اؤرته آسیا قرداش خلقلری معمّالری دیب بیلیب، اولرنی جهان خلقلری توشونه دیگن درجه ده کؤته ریشگه حرکت قیلدی. او اثرلرینی ملی لیک خصوصیتلری بیلن یره تر ایکن، هیچ قچان “سوسیالیستیک ادبیات” تار دایره سی بیلن چیگره له نیب قالمه ی، خلق ارا مقیاس ده یوز بیریب تورگن و یوز بیریشی ممکن بؤلگن جهان هم جمعیتی گه تیگیشلی بؤلگن معمّالرنی اؤرته گه تشلب اولرنینگ ییچیمینی قیدیردی.ایتمتوف اثرلری چنگیز ایتمتوف نینگ «جمیله»، «بیرینچی معلم»، «الوداع گلساری»، «آق کیمه» کبی بیر قطار اثرلری، فارس تیلیگه ترجمه قیلینیب کؤپ ییللر مُقدّم افغانستانده ترقه تیلگن ایدی.اولکه میز ضیالیلری انچه مدت دن بیری اونی بیر بویوک متفّکر ادیب و یازوچی، اولوغ شخصیّت صاحبی صفتیده اعتراف ایتیب، اثرلرینی مراق بیلن اؤقیب کیلگنلر. چ. ایتمتوف یرتگن اثرلرنینگ هر بیریده ملی روح، اؤزخلقیگه ایشانچ، انسان سیورلیک غایه لری، کیله جک که اُمید بیلن قره ش تویغولری اوفیریب توره دی. «جمیله » ده فاجعه لرعاملی بؤلمیش اوروشگه قرشی غضب و خصومت، نفرت و لعنت نی چوقور سیزه میز. «جمیله»نی فرانسه لیک مشهور شاعر لوویس اراگون فرانسه تیلیگه ترجمه و نشر قیلیب، اونی “دنیانینگ اینگ گوزل عشقی داستانی” صفتیده معرفی قیلگن ایدی. « بیرینچی معلم» داستانی ده انسان و اونینگ یوکسک مقامیگه حُرمت بیلدیریله دی، سیوگی ــ محبت اعزازله نیب، توبنلیک ویاووزلیک که قرشی غلبه اثباتلنه دی. «الوداع گلساری» ناملی اثریده ساده بیر انسان نینگ چیکینمس اراده سی، اعتقاد و ایشانچی ترنم ایتیله دی، کمونیستیک حزب تشکیلاتلریده گی عدالتسیزلیکدن پرده کؤته ریله دی، سادّه و عادّی خلق دن چیققن قهرمان انسانلر وجودیده، خلق قه خاص بؤلگن ملی خصوصیّتلر، اولرنینگ ایجابی و سلبی تامانلری حققانی اُسلوب ده انعکاس بیریله دی، بوتون وجودی بیلن صداقت تمثالیگه ایلنگن اثر قهرمانی، قلبینگیزدن اؤرین آله دی. اثر قهرمانی بیزنی شو خلاصه گه آلیب باره دی که، اگر هر بیر انسان یره توچیلیک تامانگه یونلتیریلیب تربیه لنسه، اونده چیکسیز کوچ و استعداد بارلیگی نینگ گواهی بؤله میز. ایتمتوف قیرغیز و روس تیللریده یازه دی. ایلک حکایه لری 1950 ییل لری باسیلگن. “تاغ و چول قصه لری” تورکومیگه کیرگن اونینگ اثر لری یوکسک بهالنگن. “آق کیمه” قصه سیده انسانی گوزل لیک و حیات ضدیت لری، ایکولوژی معمالری تدقیق ایتیله دی. آق کیمه اساسیده یره تیلگن فلم هم اثر کبی شهرت قازاندی. “دینگیز یاقه لب چاپه یاتگن آله پر”(1977) قصه سیده مهم معنوی مسئله لر، شورالر دوریده گی حیات نینگ مشئوم منظره لری اوز افاده سینی تاپگن. بونده ی یوتوقلرگه ایریشیش اؤزیدن اؤزی بؤلمه یدی. چُوقور بیلیم، کؤپ قرره لی حیاتی تجربه لر بیلن بیرگه یوکسَک ادراک و تفکر کوچی، همده بدیعی ایجاد استعدادی قؤشیلگنده گینه بو کبی موفقیتلرگه یؤل تاپیش ممکن. ییریک ادیب و یازوچیلر، اولوغ شاعر و متفکرلر هیچ قچان اؤزلری نینگ شخصی ایستکلری و اؤزملتی منفعتلری دایره سیده چیکله نیب قالمه ی، چیکسیز غایه لر آسمانیده قنات قاقیب اوچگنلر. رومی، نوایی، حافظ، گیوته، دانته، همینگوی و رابندرانات تاگور شونده ی بؤلگنلر. مثلاً حضرت نوایی دن ایشیته یلیک: عالم اهلی بیلنگیزکیم ایش ایمس دشمنلیغ یاراولونگ بیرــ بیرینگیزغه کیم ایرور یارلیغ ایش! حافظ شیرازی ایته دی: جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه، چون ندیدند حقیقت، ره افسانه زدند. مضمونی: یتمیش ایککی فرقه گه بؤلینیشیب، اؤزارا اوروشگنلرنی معذور توتینگ. اولر حقیقتنی کؤره آلالمگن لیکلری اوچون افسانوی یؤللردن باردیلر (اسلام ده یتمیش ایککیته عقیده وی فرقه موجود ایدی). سعدی دن: بنی آدم اعضای یکدیگراند که در آفرینش زیک جوهراندچنگیز ایتمیتوف اؤز ایجادیده یوکسَک چؤققیلردن قوییگه توشمه دی، عموم انسانی غایه لرنی ایلگری سوردی. او بیرینچی بؤلیب آشکاره لیک دوریده توتا لیتر توزومنی قتتیق انتقاد آستیگه آلدی. اوزبیک خلقی نینگ حقیقی دوستیاو ساویت اتفاقی چیگره سیده یشه یدیگن برچه خلقلر ملی منفعتلرینی حمایه قیله باشله دی. «چؤققیده قالگن آوچی نینگ آه زاری» ناملی ایتمتوف و قزاقستان مشهور یازوچی سی شاخانوف نینگ دلکش صحبتلری مجموعه سینی اؤقیگن کیشی، ادیب نینگ چیکسیز دنیا قره شی، ایستک ــ ارمانلری دنیاسی، تورکستان خلقلری کیله جگی حقیده اؤیلب قـَیغور گنی نینگ گواهی بؤله دی. او اؤرته آسیا خلقلری نینگ دؤستلیگی و برادرلیگی کویچیسی، ملی و تاریخی قدریتلریمیزنینگ جدّی حمایه چیسی صفتیده بویوک بابامیز صاحبقران امیر تیمور نینگ شخصیّتی و یوکسَک انسانی غایه لرینی هردایم ایسلب توریب، اولرنی هیچ قچان اونوتمسلیک نی توصیه قیله دی. 20نچی عصرنینگ 80 ییللریده “پخته ایشی” نامی بیلن شوروی دولتی تامانیدن ریجه لشتیریلگن پلان اساسیده اوزبیک خلقی باشیگه ملامت تاشلری یاغدیریله باشلب، توتالیترتوزوم مطبوعاتی قتتیق هجومگه اوتگن آغیر شرایط ده، چنگیز آغه بیرینچی بؤلیب «پراودا»گزیته سیده اؤزی نینگ کتّه مقاله سی بیلن چیقدی. او اؤزبیک خلقی نینگ پارلاق اؤتمیشی، تاریخی افتخارلری، انسانی تمدن گه قؤشگن اولکن حصه سی قنچه مُهم بؤلگنلیگی نی کؤرسه تیب اؤتیب،روسلرگه کهنه بیزنتین (قدیمی روم) مدنیّتی نینگ تأثیری قنچه کوچلی بؤلگن بؤلسه، قدیم اؤزبیک مدنیتی هم اؤرته آسیا خلقلریگه شونچه تأثیرکورستگن دیب تأکیدله دی وشوینیستیک فعالیتلرنی فاش ایتدی. بو ایسه اؤشه آغیر دورده نهایت کتّه جسارت ایدی. ایتمتوف “اؤش” شهریده قیرغیزلر و اوزبیک لر آره سیده یوزبیرگن فاجعه نی تؤخته تیش جریانیده بیرینچی مرته اسلام کریموف بیلن اوچره شگندن کیین، مذکور فاجعه نی برطرف ایتیشده اسلام کریموف اولکن دولت اربابیگه مناسب بؤلگن عقل – ادراک تجربه سینی کورستدی، دیب تأکیدلگن ایدی. او صنعی شکلده بیر قطار روس شونیست گروهلری تامانیدن اویوشتیریلگن اوشه زمانده گی اوزبیک و قیرغیز خلقلری آره سیده یوز بیرگن توقنشولرنی قاره لب، قیرغیز لرگه، اوزبیک لر سینینگ آغنگ، اولرسینی تربیه لب، سینگه علم و معرفت بیریب کمالگه ییتکزگن، قنداق قیلیب انسان اوز اکه سیگه قرشی قورال کوتره دی دیب، غایله نی برطرف ایتیشده کتته حصه قوشگن ایدی. لیکن افسوس که چنگیز آغه وفاتیدن نیچه ییل اوتگندن کیین قیرغیزستانده گی شوینیست گروهلر، اولرنی هردایم تورکستان خلقلری آره سیده بیرلیک نی بوزیش گه یوللب کیلگن قدیمگی خارجی حامی لری یاردمیده، قیرغیزستان نینگ جلال آباد واوش شهر لریده اوزبیک لرگه قرشی وحشیانه هجوم گه اوتیب، مینگلب گناهسیز انسانلرنی کیکسه، عیال و میده باله دیمی اولدیریب، کویدیریب، جهانده مثلی کوریلمگن جنایتلرگه قول اوردیلر و خلق ارا مقیاسده قاره لنگن بو کبی بربریت بیلن قیرغیز خلقی پیشانه سیگه کتته قاره داغ توشیردیلر.بیز امین میز که چنگیز ایتمتوف تیریک بولگنده بو کبی وحشت و دهشتلرنی چیگره لب قوییشگه موفق بولردی. اندجانلیک بیر شاعر (سید جهان روانی) اوشبو الملی فاجعه مناسبتی بیلن “چنگیز ایتمتوف گه” عنوانلی بیر کتته شعریازیب، اونی شونده ی باشلیدی: خفه قیلسم، قیلیب حسرت روانه توتینگ معذور ای ادیب زمانه او، بولیب اوتگن دهشتلی واقعه لرنی ایسله تیب، سیز تیریک بولگنده: چیکردینگیز بو آن سیز هم ندامت میلیسلر گه توکردینگیز ملامت دیب، یورک دردینی اظهار ایته دی. هرحالده چنگیز ایتمتوف حیات نینگ آغیرسیناولرینی باشدن کیچیریب، اچچیق- چوچوکلرینی تاتیب اؤتگندن کیین اؤزایجادیاتیده بوریلیش نقطه سیگه ییتیب باردی و ییگیرمه بیرینچی عصر بوساغه سیده، جهان ادبیاتی آسمانیده اینگ عالی چؤققیلردن بیرینی تصرف قیلیشگه موفق بؤلدی. اوزبیکستان خلق یازوچی سی رحمتلی عادل یاقوبوف اونینگ (آخر زمان نشانه لری “کساندره تمغه سی”) رمانی نینگ اوزبیکچه ترجمه سیگه (چنگیز ایتمتوف نینگ فلسفی “الهاملری”) عنوانی بیلن یازگن مقدمه سیده اونینگ حقیده قوییده گی دیک فکر بیلدیره دی: ایتمتوف نینگ اجتماعی واقعه ــ حادثه لرنی کوزه تیش و تحلیل قیلیشده نایاب استعداد گه ایگه دانشمند فیلسوف، کیشی روحی نینگ نازک تارلرینی چیرته آله دیگن سحر گر صنعتکار دیر. یازوچی نینگ ینگی فلسفی رمانی “آخر زمان نشانه لری”نی اوقیر ایکن سیز بو فکرنینگ حق لیگی گه ینه و ینه ایشانچ حاصل قیله سیز. دپلوماتیک فعالیتلری و “ایسسیق کول فارومی”: چنگیز ایتمتوف فقط ادبی ایجاد بیلن چیکله نیب قالمه ی، دیپلوماسی ساحه سیده هم یوکسَک موفقیتلرگه ایریشدی. او، 1960ییلدن 1980 ییل گه چه شوروی اتحاد عالی کینگاشی نینگ وکیلی و ساویت اتفاقی یازوچیلری رئیسه هیئتی نینگ اعضاسی و مهم ژورناللر تحریر هیئتلری اعضاسی صفتیده ایشلب کیلدی. دانا و تجربه لی دیپلومات صفتیده 1990 ییلدن بلجیم ــ لوکزمبورگ ده سابق شوروی دولتی، سونگره روسیه فدراتیف جمهوریتی سفیری و 1991 ییلدن قیرغیزستان دولتی نینگ مُختار ایلچیسی صفتیده ایش آلیب باردی. او نه فقط جهان ادیبلری آره سیده بلکه جهان هم جمعیتی دیپلوماتلری آره سیده هم کتّه اعتبار و آبروگه ایگه بؤلدی. شرق سیویلیزه تسیه سی (تمدنی) ساحه سیده اونینگ یونسکو بیلن همکارلیگی برچه شرق شناسلر دقت مرکزیده توریب، حرمت و اعتبارینی آشیردی. چنگیز آغه تامانیدن اساس سالینگن«ایسسیق کؤل فارومی»اونینگ ابتکاری و ایجادی تشبثی نینگ بیر کورینیشی حسابلنه دی. بیز اوشبو فاروم حقیده قیسقه چه معلومات بیریب اوته میز. 1986 ییل چ. ایتمتوف تکلیفیگه بنااً تورلی دولتلردن فن و مدنیّت ییریک فعّال لری قیرغیزستانده ییغیلیشیب، بیر قطار دوره صحبتلردن کیین مذکور اوچره شوونی «ایسسیق کؤل فارومی»دیب اته دیلر، اولرتشکیلات نینگ اساسچیسی چنگیز ایتمتوف نی فاروم نینگ پریزیدینتی قیلیب تعیینلگن ایدیلر. اوچره شو قتنشچیلری، اوچ مینگ ییل لیک نی(سنه 2000 دن باشلب) بوتون سیّاره میزده تینچلیک و انسانیلیک حکمران لیگی ییللری دیب اعلان قیلیش فکرینی توغدیرگن ایدیلر. «ایسسیق کؤل فارومی» قیدنامه سیده جمله دن، قوییده گیلر بیلدیریلگن ایدی: سیاست بیلن بیر قطارده ینگی غایه لر، حیاتیمیزنینگ برچه ساحه لریگه ترقه لیب، ینگیچه فکرلرنی توغدیریشی لازم. کیله جگیمیزنه فقط سیاست اربابلری قبول قیلگن قرارلرگه، بلکه شولرقطاریده علیحده کوچگه ایگه بؤلگن گروهلر نینگ فعالیتیگه هم باغلیق بؤلیشی لازم.بونده یوقاری درجه ده فکرلاوچی انسانلر و اقتدارلی کیشیلرنینگ فکرلری، عالملرنینگ کشفیاتلری، شاعرلر ویازوچیلر نینگ آرزو- ایستکلری، منه شولر برچه سی بیرگه لیکده ینگیچه فکرلش اوروغلرینی سیپیش گه یاردم بیره دی. مذکور حجّت گه قؤل قؤیگن «ایسسیق کؤل فارومی»نینگ دستلبکی اشتراکچیلری دنیا نینگ مشهور16 شخصیّیدن عبارت بؤلیب، امریکا، بویوک بریتانیا، کوبا، تورکیه، اسپانیه، ایطالیه، فرانسه، یوتوپیه و هندوستاندن کیلگن ایدیلر. «ایسسیق کول»ده باشلنگن بحثلر1987 ییلی سویزرلندده گی وَنگرین اوچره شوویده دوام ایتدی. چنگیز ایتمتوف تکلیفیگه بنااً فاروم قتنشچیلری انسانیت نینگ آلدیده تورگن معمّالرنینگ حل قیلیش یؤللرینی ایزلش مقصدیده ینه باشقه اوچره شولر اؤتکزیلیشی نی ضروردیب بیلدیردیلر. 1997 ییل قیرغیزستانده بؤلیب اؤتگن «ایسسیق کؤل فارومی»ده اؤزبیکستان دن عادل یاقوبوف، ابراهیم غفوروف، پیریمقل قادروف، بین الملل مدنی مرکزیدن قیرغیز شُعبه سی رئیسی و اعضالری اشتراک ایتگن ایدیلر.فاروم دنیا ضیالی لری گه و دولت رهبرلریگه قره ته اؤزلیکنی انگلش و ملی مدنیّتنی اسره ب اوه یلشگه کوچلی تأثیر کؤرسه تیش ضرورلیگی حقیده مراجعتنامه قبول قیلدی. فارومنی اؤتکزیش کومیته سی رئیسی ک. ننه یف، او مدنیّت نینگ رواجیگه و دولتلرارا علاقه لرنینگ یخشیله نیشی گه اؤز حصه سینی قؤشه دی دیب اُمید بیلدیرگن ایدی. بویوک یازوچی اؤزبیکستان ریسپوبلیکه سی دولتی تامانیدن «دوستلیک» و «بویوک خدمتلری اوچون» اوردینلری گه سزاوار بؤلدی و 1995 ییلی تاشکینت شهریده اورته آسیا مستقل جمهوریتلری نینگ صلاحیتلی نماینده لری اشتراکیده تشکیل تاپگن «مرکزی آسیا خلقلری مدنیتی اسامبله سی» نینگ رئیسی قیلیب سه یلندی. تورکستان حشمتلی سراییده بولیب اوتگن اوشبو کتته ییغیلیشده مین هم قتنشگن ایدیم. اورته گه قوییلگن طرح اساسیده مذکور تشکیلات “تورکستان مدنیتی اسامبله سی” دیب اته لیشی کیرک ایدی. لیکن ایریم تاجکستان اشتراکچیلری نینگ اعتراضی گه کوره قتتیق و دواملی مناظره و تارتیشولردن کیین، جمهوریتلر آره سیده اتفاقنی سقلش مقصدیده “تورکستان” سوزی اورنیده “مرکزی آسیا” سوزی قبول قیلیندی. اسامبله ده مشهور ادیب و یازوچیلر سوزگه چیقیب مدنیت و ثقافت بوییچه اوز ارا یقینله شیب تجربه المشتیریش، خلقلریمیزنینگ بیرلشتیریش یولینی تیکیسلب بیره دی دیب تاکیدله دیلر. اسامبله پریزیدینتی چنگیز ایتمتوف نینگ معروضه سی هیجان و گولدراس قرسکلربیلن کوتیب آلیندی. او عالمانه نطقیده، سویت اتفاقی قوله گندن کیین تورکستان خلقلری نینگ بیرلیگی بیر تاریخی ضرورت گه ایلندی دیگن فکرنی ایلگری سوریب، بیزنینگ پارلاق تاریخیمیز و بابالریمیزدن قالگن یوکسک مدنیت و علمی میراثیمیز بیزلرنی بیر بیریمیزگه باغلب توره دی دیدی. بو تاریخی ییغیلیش دن کیین انور جوره بایف باش محررلیگیده «مرکزی آسیا مدنیتی» نامی بیلن هفته لیک بیرجریده نشر قیلینیب، 5 ــ 6 ییل گه چه دوام ایتدی. “آخرزمان نشانه لری”(کسسسندره تمغه سی)” : امّا چنگیز ایتمتوف نینگ فلسفی اثری «آخر زمان نشانه لری” (کساندرا تمغه سی) رمانیگه کیله دیگن بؤلسَک، ایتیش ممکن کی، او بویوک یازووچیسی نینگ بویوک اثرلریدن بیری صفتیده تن آلینگن. «کساندراتمغه سی» رمانی، ظلمات ایچیدن بالقیب چیققن قویاش کبی اونینگ باشقه اثرلری بیلن ساویتلر رسمی ادبیاتی بؤلمیش «سوسیالیستیک ریالیزم» تار دایره سینی یاریب چیقیب، جهان ادبیاتی دقتتینی اؤزیگه قره تدی. اونینگ”عصرگه تتیگولیک کون”(عصرگه تینگ بیر کون) (1980)، “قیامت” (1986)، “”کسسندرا تمغه سی”(1990) رمانلریده زمانه میز نینگ عموم انسانی تامانلری، آنه سیاره میز نینگ تقدیری، کوچلی فلسفی، اخلاقی و اجتماعی معمالر کوتریلگن. معلوم کی هر بیر اثر، اؤز مؤلفی نینگ شخصیّتی و دنیا قره شی معیاری بیلن اؤلچنه دی. هیچ کیم اؤز شخصیتی و اؤز دنیا قره شیدن یوکسَکراق اثر یره تیشی ممکن ایمس.شوسبلبی «کسّندرا تغمه سی» ده چنگیز ایتمتوف نینگ بوتون بوی و بستینی کؤریش ممکن. اونینگ اؤتکیر قره شلری، ایزلنووچی روحی و کوچلی ادراکی، تیمیر دیوارلر آرتیده اوزاقلرده جایلشگن تورمه لرو لگیرلرده (اردوگاهلرده)، کیمیاوی، بیولوژیک و پیسخولوژیک تجربه لر اؤتکزیش مرکزلریده قوریلگن مرموز لابراتوار لرده اؤتکزیله دیگن سرلی تیکشیریشلرنی فانتیستیک اسلوبده دقت بیلن کوزه ته دی و اولردن نظرده توتیلگن یاووز مقصدلرنینگ توب ماهیّتی گه ییتیب باریب، اولرنی فاش ایته دی و اولرگه قرشی اؤزاعتراضینی بدیعی افاده آرقه لی برچه انسانیّت اعتراضی صفتیده بوتون دنیاگه بیلدیره دی. “آخر زمان نشانه لری”(کسَندرا تمغه سی) رمانی یوکسک انسانی مقصدلرگه قره تیلگن و برچه انسانیّت منفعتی و کیله جگینی کؤزلب یازیلگن نهایت هومانیستیک اثردیر. بیز قوییده اوشبورومان نینگ خاتمه سی عین حالده اساسی قسمینی تشکیل ایتگن و«ایکس ذُریّات»(ایکس نسلی) نامی بیلن نشر ایتیلگن بابی اوستیده توخته لیب اؤتماقچیمیز.مذکور باب عماندن بیر تامچی بؤلسه هم، ناشر تأکیدله گنیدیک اونده قویاش عکس ایتیشینی کؤریش ممکن: اثرنینگ باش قهرمانی اندری اندریویچ تشلندیق چقلاق صفتیده باله لر اوییده تربیه کوره دی، عالی اؤقویورتلرینی تمامله گندن کیین اؤزعجاییب استعدادی بیلن، بلند مرتبه لی پروفیسور بؤلیب کمالگه ییته دی و اؤز علمی تیکشیریشلری نتیجه سیده «ایکس ذِریّاتی»نی وجودگه کیلتیریش و اونی ییتیشتیریش تیکنولوژیسی نی یره تیشگه موفق بؤله دی. مذکور تیکنولوژی شوندن عبارت کی، بیرینچی باسقیچ ده لابراتوارده اوندیریلگن نامعلوم اوروغ نی توققیزآی، یعنی حامله دارلیک دوریده کؤتریب یوریش اوچون اوزارگانیزمینی لابراتواراختیاریگه تاپشیرگن عیال نینگ بچه دانیگه کؤچیریب اؤتکزیشدن عبارت بؤلیب، ایککینچی باسقیچ یعنی ایمیزیش باسقیچی باله توغیلگندن کیین باشله نیب،توغیلگن باله مخصوص انترناتلرده (باله لرنی باقیش مخصوص اویلریده) تربیه لنه دی. إنکوبه (باله نی توغیب اوسدیروچی)عیاللر کالونیه لر و بدرغه خانه لرده (تبعید جایلری ده)جزا مدتینی اؤته یاتگن مینگ – مینگ محکوم عیاللر آره سیدن مخفی یؤل بیلن تنله نیب آلینه دی. شرطنامه اساسیده بیر باله توغیلیشی بیلن محکوم عیال نینگ یریم حبس مُدتی و ایککینچی باله توغیلیشی بیلن بوتون حبس مدّتی توگه یدی. حملنی کؤترووچی (انکوبه عیال) «ایکس ذریّات» چقه لاقنی اوچ آی گه چه ایمیزیب توریب، اوندن کیین اونی دولت تربیه سیگه تاپشیریشگه مجبور. او وظیفه نی بجرگندن کیین اوزاق منطقه لرده گی لگیرلرگه یاکی بدرغه خانه لرگه جؤنه تیله دی، کؤرگن وایشیتگنینی و تنیگن خادملر نامینی سرسقلش اوچون تیل خط بیره دی. شرطنامه بوزیلسه ایککینچی مرته جزاگه تارتیله دی. پولیت بیورو اعضاسی وادیم پیتروویچ کانیوخانوف، پروفیسوراندری اندری یویچ گه ریجه نی هر تامانلمه ایضاحلب بیریب، اونینگ اهمیتی نی کورسه تیشیچه، «ایکس ذُرّیات» نینگ افضللیک لری شونده کی انه شو آته – آنه سیز، قان- قرینداشسیز صُنعی شکلده توغیلگن ذاتلر،عایله دن، هر خیل قان- قرینداشلیک و اوروغ – ایماقلیک رشته لریدن مطلقا ایرکین بؤله دی و شونداق اؤتکیر کوچگه ایلنه دی کی، باشقه انسانلردن فرقلی اوله راق، آرقه – آلدیگه قره مسدن، قؤرقینچ و شُبهه نیمه ایکنلیگی نی بیلمسدن، بوتون دنیاده کمونیزم غلبه سی اوچون کوره شه دی. عایله و باشقه قرینداشلیک علاقه لرینی، ایسکی زؤروانلیک دنیاسی نینگ قالدیقلری صفتیده خودّی انه شو «ایکس ذُرّیات»لر تأریخ اخلتخانه سیگه (کثافتدانیگه)تشلیدی. اونینگ تأکید لشیچه، مادامی کی حل قیلووچی سؤز اتوم ضربه سیده ایکن، بو ایشنی خوددی انه شو « ایکس ذُرّیات» عملگه آشیره دی. او نیمه نی هم یؤقاته دی، اونینگ بیران کیشی بیلن باغلب تورگن هیچ نرسه یؤق، اونینگ هیچ کیمی یؤق، هیچ کیم نیکی ایمس هم، اونینگ وطنی پرابیرکه ده (تجربه اوتکزیش شیشه تیوپی ده)،اونگه حیات بیرگن شیشه دن باشقه نرسه ایمس. کنوپکه (توکمه) نی باسیش کیره ک بؤلگنده، اونینگ قؤلی قلتیره مه یدی هم. همّه گپ بیرینچی بؤلیشده. کیم تاماندن ییتیشتیریلگن «ایکس ذُرّیات» بیرینچی بؤلیب اتوم ضربه سینی بیریشده دیر. پولیت بیورو اعضاسی برچه انسانی قدریتلر، اخلاقی و معنوی معیارلرنی انکار قیلگن حالده، یوقاری اورگانلر، کمونیزم غلبه سی اوچون برچه مخالف دنیانی اتوم ضربه سی بیلن یوقاتیشگه شاشیله یاتگنینی افاده له یدی. اونینگ سؤزلریدن حیرتلنگن اندری اندری یویچ چیقرگن خلاصه ده، اثر مؤلفی نینگ اولوغ روحی، کیلیب چیقه دیگن فاجعه نیچاغلی دهشتلی، انسان و طبیعت نینگ یشش قانونلریگه نیچاغلی قرشی ایکنلیگینی یققال کؤره میز: ـــ («ایکس ذُرّیات»لر بو یاروغ دنیاده همه اوچون اولاد تجربه سی نینگ دوامی بولگن تأریخ غیلدیره گینی تؤخته تیش، آته لیک که، آنه لیک که چیک قؤییش، همه نرسه گه برهم بیریش کیره ک ایدی.عصرلر آشه کؤز کؤریب، قولاق ایشیتمه گن و عقل گه سیغمه یدیگن حالت، آدم آتا بیلن ماما حوادن سؤنگ، ایککینچی مرتبه دنیادن آته بیلن آنه قووغین قیلیندی(هیده لدی)، قووغین قیلینگنده هم یشیرینچه، آسمان فلکنی لرزه گه کیلتیره دیگن ماما قلدیراق ینگلیغ نفرت گـولدیراسلری سیز، برچه دورلرده بؤلگه نیدیک نفرت- لعنتلرسیز قووغین قیلیندی، آته – آنه لیک بورچلرینی یؤققه چیقریش یؤلی بیلن، مکارلیک و سیکین- استه لیک بیلن حامله لرگه هنر کؤسه تیش آرقه لی قووغین قیلیندی، شو بیلن بیر قطارده یؤقلیک که قووغین قیلیندی. بو واقعه لرنینگ برچه سیده باش قهرمان، آته – آنه لیک نینگ تعقیب چیسی و کؤزگه کؤرینمس جلاد صفتیده مین توره ردیم)- دییدی او. بیر کونی اِنکوبه عیاللرنی تیکشیریش جریانیده رونا اسملی بیرعیالنی آلیب کیلدیلر. اوتیل خطنی بوزیش قتتیق جزالشگه آلیب باریشیگه قره مسدن، نهایت جسورلیک بیلن پروفیسورگه « مین سیزنی کؤریش اوچون و بولرنینگ همّه سی باله لرنینگ چوبچکلری(یلغانلری)ایمسلیگی گه ایشانچ حاصل قیلیش اوچون کیلگن من» دیب بیلدیره دی. پروفیسور سؤره یدی: – شونده ی قیلیشینگ شرط می؟ – شرط، بو سیز اوچون ضرور. – مین اوچون؟ نیمه، بیز سین بیلن قنده ی دیر معمّانی حل قیله یاتدیک می؟ – هه، آدملر طبیعت و خدا ایتگنیدیک اورچیشه دی می (جفت بوله دیمی)، یاکی بو معمّا شیطان لعین نینگ وسوسه سی بیلن حل قیلینه دی می؟ او بیر آز صحبت دن کیین، پروفیسور تهدیدیگه جواباً: – مین ایته دیگن گپلریمنی ایتیب آلدیم. مین بیر محبوسه من والسلام، نیمه گه بو یاققه کیله یاتگنیم نی یخشی بیلردیم، مقصدیمگه ییتدیم، اؤز بورچیمنی قؤلیمدن کیگونچه بجردیم.بوصحبت احتمال سیزده قنده ی دیرحس اؤیغاتر، اؤیلب کؤریشگه مجبور قیلر، باشقه گپیم یؤق. پروفیسورعیال نینگ جسارتیدن، حقیقت گه ماس کیله دیگن سؤزلریدن غضبلنسه هم، چوقور اؤیلرگه چؤمیلیب کیته دی. ساعتلر اؤلتیریب اونینگ سؤزلرینی محاکمه قیله دی،اونگه تیگیشلی حُجّتلرنی کؤریب چیقیب، نیمه اوچون قماققه توشگنینی انیقلب آله دی. او اؤز اوکه سی بیلن شوروی کیشیلری حیاتیدن حُجّتلی(مستند) فلملر تیّارلب غرب مملکت لریگه یوبارگنلیکده عیبله نیب جزالنگن ایکن. عیال نینگ کوچلی شخصیّتی، پروفیسور قنده ی قیلیب طبیعت نینگ الهی قانونیگه قرشی ایش آلیب باره یاتگنینی فاش ایتووچی عباره لری، اونی اضطراب گه ساله دی. بیر ایچکی تویغو اونگه آرام بیرمه یدی. باره – باره مسئله نینگ تورلی تامانلرینی بیر- بیری بیلن سالیشتیریب چیققن دن کیین، عیالگه نسبتاً اونینگ یوره گیده حُرمت و ایشانچ اویغانه دی و اؤزی بیلن بونده ی دییدی: ــ «منه مینینگ وجودیمده، محبوسه اویغاتگن وجدانیم تیلگه کیردی. بی تعیین آته – آنه لردن، نامعلوم باله لرنی ییتیشتیریش، اولرنی إنکوبه لر یادمیده دنیا گه کیلتیریش نینگ انسانیّت گه قرشی حرکت ایکنلیگی نی تن آلیش، رونا منی شونگه اونده دی». «ایکس ذُرّیات» ییتیب چیققندن کیین، اولردن نهایت توبن و حیات قانونلریگه قرشی توره دیگن مقصدلرگه ایریشیش اوچون فایده له نیش و اولر آرقه لی عالمنی نابود قیلووچی اتوم ضربه لرینی عملگه آشیریش اوچون امکان یره تیلیشی، پروفیسور نینگ اعضای بدنینی تیتره ته دی. او اؤز قؤلی بیلن قنده ی دهشتلی ریجه لرنی عملگه آشیریش اوچون امکانیّت یره تیب بیره یاتگنی گه ایشانه دی. پروفیسورنینگ فکری بوتونله ی اؤزگریب، مثلسیز فداکارلیک وعقلگه سیغمه یدیگن قیلمیش لری بیلن اونی رام ایتگن عیالدن کیچیریم سؤره شگه تییار بوله دی. انسان ذاتیگه قیلگن یاووزلیکدن واز کیچیش یؤلیده اؤشه عیال آلدیده تیز چؤکیش گه حاضر، حتی باردیو بو عیال اونینگ سیوگیسینی قبول قیلسه، او بیلن اویلنگن بؤلردی. آخری ایرته سیگه اؤشه عیالنی تیله تیب او بیلن اوچره شیشگه قرار قیله دی. لیکن کوتیلگن وقت دن بیر ساعت اوتکچ رونا لپتینا فیودوروفنا اونی تورمه دن کیلتیریش جریانیده، کسللیک عذری بیلن ماشین دن توشیب قاچگنی، اؤزینی مسکو دریاسیگه تشله گندن کیین ساقچی تامانیدن آتیب اؤلدیریلیب، جسدینی سوودن چیقه ریب آلگنلیک لری خبری یتیب کیله دی. پروفیسور روحاً قتتیق قینه له دی. آغیر لحظه لرنی اوتکزگندن کیین اؤزی بیلن اؤیله یدی: او چیندن هم حق ایدی. فن هر قنده ی یوکسَکلیک که کؤته ریلمه سین، اونینگ یوتوقلری اؤتکینچی، فن چیکسیزترقی قیلیشی ممکن، لیکن فن ترقیاتی وجدان آلدیده هیچ نرسه ایمس. منگولیک مضمونی و رواجینی اوزیده مجسملشتیرگن روح آلدیده همه نرسه اؤته ویرسین. اندری اندری یویچ اؤز خانه سیده اولتیریب هؤنگره ب ییغله یدی. رونا قاچگن و اؤزینی دریاگه تشله گن جایلرنی باریب کؤزدن کیچیره دی. اؤشنده او همّه دن و بوتون بارلیقدن اوزاقله شیشی کیره کلیگینی توشونیب آله دی. قـَیته قوریش ییللریده ایکس ذُرّیات ییتیشتیریش مسئله سیگه چیک قؤییلدی و او یریم ییل دن کیین آربیتل استیشنی آرقه لی فضا گه اوچه دی. انه اؤشه ییرده کوسمیک (کیهان نورد) راهب فیلافی بؤلیب آله دی. کوسموس ده (فضاده) او اؤزی بیلن حساب کتاب قیلگندن کیین قؤییده گیلرنی اؤیله یدی: بیز قیلگن خطانی توزه تیب بؤلمه یدی، دولت مُلکی بؤلیب توغیلگن آدملر نیمه بؤله دی آآخری، اولر ایرته سیگه اؤزلری نینگ کیم ایکنلیک لرینی توشونیب آلیشه دی. اولر جمعیت دن قنده ی قیلیب اوچ آلیشه دی؟ وقت ساعتی کیلیب ایکس ذُرّیاتلرده انسانیت دن اؤچ الیش تؤنغیز قو پکور دنیاسیگه اؤت قؤییشدیک قطعی ایستک پـَیدا بؤلمس میکن؟ اوندن کیین او اؤز خاطره لرینی کامپیوترده یازگندن سؤنگ، اؤزینی اؤزی جزالب چیگره سیز فضاگه سکره یدی، بیردن اوزاقلر، بی نهایه اوزاقلرگه بوتکول گـُم بؤله دی. فیلافی یازگن تـوبه – تضرع نینگ متنی انتونی یونگیرنینگ قؤلیگه، قیش نینگ باشلریده کیلیب تیگه دی. بو، فیلافی دن کیلگن آخرگی خبر بؤله دی. شونده ی قیلیب اتاقلی ادیب، بویوک یازوچی و استعدادلی دیپلومات چینگیز ایتمتوف یاشلیگیدن آق آخرگه قدر برچه کوچ و غیرتینی ادبی ایجادگه بغیشله دی، قلمینی کوره ش قورالیگه ایلنتیردی، اؤز اؤتکیر کوزه تیشلری بیلن کوپگینه یازوچیلر کؤرالمه یدیگن توتالیتر توزوم و یککه حکمران پرتیه (کمونیست حزبی)سیاستیده گی بؤشلیقلر و عموم انسانی قدریّتلرگه قرشی تامانلرنی دقت بیلن انیقلب آلیب، اولرنی آچیب تشله دی و عموم انسانی غایه لرگه عمل قیلیب، نه فقط نظریات ده بلکی عملیات ده هم اونگه صادق بؤلیش ضرورلیگینی اوقدیریب توردی. چینگیز ایتمتوف باشله نیش اثرلریده اوز خلقی معمّالرینی و سونگگی اثرلریده بوتون بشریّت گه تیگیشلی بؤلگن دالضرب مسئله لرنی آلیب چیقدی و برچه انسانیّت اوچون قـَیغوردی. اونینگ «کسسندره تمغه سی» ناملی شاه اثری انه شونداق غایه لر افاده سی نینگ یارقین نمونه لریدن بیری صفتیده جهان مقیاسیده تن آلیندی. چ. ایتمتوف نینگ اثرلری جهان نینگ 154 تیلیگه ترجمه قیلینیب 20 ملیون دن آرتیق نسخه ده چاپ ایتیلگن(1999). او نینگ قریب همه اثرلری اوزبیک تیلیده نشردن چیققن. 2008 ییل ایتمتوف بیر حجتلی فلم نی تییارلش اوچون تاتارستان باشکینتی قازان شهریگه بارگنده، 16 می کونی اونینگ ایسکی بویرک کسللیگی قوزغب یمان حالگه توشدی.دوالش اوچون اونی آلمانیه نینگ نورنبرگ شهری گه آلیب باردیلر. ادیب اوشه ییرده 10 ژوئن 2008 ییلی، 80 ییللیگی دن آز مدت آلدین 79 یاشیده حیاتدن کوز یومدی. ایتمتوف نینگ تابوتی بیشکیک که آلیب کیلینیب، کتته تعزیه مراسمی بیلن، اونینگ اثرلریده اورین تاپگن، بیشکیک یقینیده گی “آتابیت” قبرستانی ده کومیلدی و وفاتی مناسبتی بیلن بیر کون عزادارلیک اعلان قیلیندی. شورالر دوریده تورلی مکافاتلر ایگه سی چنگیز ایتمتوف، شرق و غرب آره سیده بیر مدنی و ادبی کوپریک صفتیده هر ایککله قاره خلقلری نینگ اعتبار و احترامیگه ایریشگن ایدی، 150 دن آرتیق دنیا تیللری گه ترجمه قیلینگن اونینگ اثرلری کتته قیزیقیش بیلن اوقیله دی. اوشه ییلی ادبیات بوییچه نوبل مکافاتی گه کاندید لر جمله سیده اوهم نظرده توتیلگنی احتمالی ایتیله دی. میخائیل گرباچف ادیب نینگ وفاتی مناسبتی بیلن دیگن ایدی: ” قیغولی خبر، جوده قیغولی! او اولوغ بیر دوست ایدی…اروپاده هم تنیلگن بیر یازوچی ایدی” جهان مطبوعاتی چ. ایتمتوف وفاتی نی دنیا ادبیاتی بوییچه بیر یوقاتیش (ضایعه) ایدی دیب بهاله دی. خلاصه قیلیب ایتیش ممکن کی، بوگونگی کونده ییریک ادیب چینگیز ایتمتوف اؤزی نینگ عالی مرتبه لی شخصیّتی، تکرارسیز ایجادی، انسان پرورلیک غایه لری دیپلوماسی ومدنیت ساحه لریده آلیب بارگن اوزلوکسیز فعالیتلری بیلن اؤرته آسیا خلقلریگه منسوب جهان تن آلگن ییریک ادیب و یازوچی و کتتّه اعتبار و حُرمتگه سزاوار بؤلگن شخصیت صفتیده حیات کیچیردی. بیز او بیلن فخرلنه میز. او یرتگن ادبی آبده لر، تورکستان خلقلری جهان تمدنی گه قؤشگن حصه سی نینگ بیر قسمی دیب بیله میز. فایده لنیلگن ادبیاتلر: – چنگیز ایتمتوف و مختار شاخانوف، چوققی ده قالگن آوچی نینگ آه زاری، شرق نشریات مطبعه کنسیرنی، تاشکینت، 1998 ییل. ــ اوزبیکستان ملی انسیکلوپیدیه سی، 9 جلد. ــ چنگیز ایتمتوف، آخر زمان نشانه لری ( کسساندره تمغه سی) رمانی، اوزبیک تیلیگه سویون قاره بایف ترجمه سی. ــ عادل یاقوبوف، چنگیز ایتمتوف نینگ فلسفی الهام لری، رمان نشریگه تقریظ. ــ تنیقلی ژورنالیست احمد جان میلی بایف دن آلینگن ایسسیق کول ییغیلیشی قید نامه لری. ــ اوزبیک و فارس تیل لریگه ترجمه بولگن چنگیز ایتمتوف نینگ باشقه اثرلری. ــ تورک، اوزبیک و فارس تیل لریده نشر بوله دیگن ایریم الکترون صحیفه لر. ــ یازووچی، ایمتوف نینگ ایریم دوستلریدن یازیب آلگن معلوماتلر.