– سویدن قِرالی کارل 12امبودسمن انستیتوتی اساسچیسی
آمبودسمن نینگ تاریخی ایلدیزلری
یازوچی: حقوق فنلری دوکتوری، پروفیسور عبدالحکیم شرعی جوزجانی
فقه علمیده احـتساب دیوانی یا امبـودسمـن انستیتوتی«احـتساب» یا «حِـسبه» یعـنی محـتسبلیک، اسـلام حـقـوقیده اوزیگه خاص بیر عـمومی وکالت حـسابلنه دی.بو ایکّی سینونیم (مترادف) سوز، بیراو حـقـوقینی قـیتریب بیریشنی طلب قـیلیش، ایشنی بجـریشده یخـشی و قُولَی تدبیرلر ایشلتیش معـنی سینی بیلدیره دی. احـتساب اداره سی اسـلام دولت لریده مملکـت بوییچه شعـبه لری و اوزیگه خـاص نماینده لریگه ایگه بولگـن. اوشبو وظیفه نی بجـروچی کـیشی «محـتسب» دیب اتلگـن. محـتسب، منع ایتیگـن ایشلردن قـیتروچی و قـانونلرنی عـملگه آشیریش بوییچه نظارت آلیب باروچی کـیشی صفـتیده شهـرلرده یوریب، کـوچـه و بازارلرده سنیتر(حـفـظ الصحه) شرایطی و عـامه حـیاتیگه تیگـیشلی بولگـن قاعـده لرنی بـوزمسلیک و عـمـوماً جـنایت صادر بولیشی نینگ آلدینی آلیش مقـصدیده نظارت ایشلرینی آلیب بارگـن.بوگـون عـمـوماً غـرب و بعـضاً شرق مملکـت لریده احـتساب اداره سیگه اوخـشه گـن «امبودسمن» انستیتوتی موجـود بولیب، انسان حـقـوق لریگه رعـایه قـیلیش و اولرنی حـمایه ایتیش واسطه سی صفـتیده دنیا نینگ 85 دن آرتیـق مملکـتی ده تشکـیل ایتیلگـن.سـویدن پارلمانی 1809 ییل بیرینچی امبودسمن نی تعـیینلگـندن کـیین باشقـه مملکـتلرهـم اوندن اندازه آلدیلر.خـوش، اوشبو انستیتوتنی تشکـیل ایتیش غـایه سی سویدن دولتی تمانیدن ایشلب چـیقـیلگـن اوزیگه خـاص ینگـیلیک مِیدی، یا که اونینگ تاریخی ایلدیزلری بار می؟بیز بو موضوع بوییچه فکـر یوریتیب، امبودسمـن نینگ تاریخی ایلدیزلری اسلامی منبع لرگه باریب تقـیلگـنینی کـورستیب اوته میز. شـونینگدیک، اسـلام ده حـسبه اداره سی بیلن، حـاضرگی امبودسمـن انستیوتینی سالیشتیریب، اولرنینگ اشتراک و اخـتلاف تمانلری حـقـیده معـلومات بیره میز.بیرلشگـن ملتلر تشکـیلاتی ترقـیات دستورلری (پروگـرام لری) نینگ امبودسمـن بوییچه مصلحـتچـیسی، الاسکا ایالتی امبودسمنی، امریکا قـوشمه ایالت لری امبودسمن لری اویوشمه سی نینگ سابق پریزدنتی دین گـوتیریر 1999 ییل اوزبیکـستان ایچکی ایشلر وزیرلیگی اکادمی سیده بولیب، امبودسمـن انستیتوتی بوییچه جـهان تجـربه سی توغـریسیده اوقـیگـن معـروضه سیده (بیانیه سیده) قـوییده گی فکـرلرنی بیلدیرگـن ایدی: «امبودسمـن نینگ تاریخی ایلدیزلریدن بیری قـرآن کـریم و اسـلام مفکـوره سی نینگ بیر قـسمی صفـتیده عـادل لیک پرینسیپی دن کـیلیب چـیقـه دی. خـلیفـه عـمـر تمانیدن شکایت لرنی قـبول قـیلیش و نزاع لرنی حـل قـیلیش اوچـون محـتسب منصبی تشکـیل ایتیلگـن ایدی.1709 ییـل سویدن قِـیرالی چـارلز 12(کارل 12) روسیه دن یینگـیلگـندن سونگ تورکـیه گه کـیله دی. سویدنگه قـیتگـن دن کـیین او ییرده 1718 ییلی قـِرال عـالی امبودسمن نی تأسیس ایته دی، بعـضی مکـتب وکـیل لری بونی «قاضی القـضات» نامی بیلن مشهـور تورک عـدلیه باشلیغی منصبی نینگ تأثیری دیب حـسابلیدیلر. سویدن قِـرال لری بیلن پارلمان اورته سیده گی حـاکـمیت اوچـون کـوره شلر 1809 ییلی اساسی قانون قـبول قـیلینیشیگه آلیب کـیلگـن. اوشنده پارلمان امبودسمن منصبینی جاری قـیلگـن» (1). مقاله مؤلفی نینگ فکـریگه قـوشیمچه قـیلیب ایتیش ممکـن که، احـتساب (محـتسبلیک منصبی) عـصرلر دوامیده مسلمان مملکـتلری، اینیقـسه غـزنویلر دولتی و عـثمانیلر امپراطـورلیگی حـدودیده عـملده موجـود بولیب کـیلگـن. محـتسبنی تعـیینلش اساساً دولت رهـبری وکالتیگه کـیرسه هـم، بعـضاً قاضی القـضات (عـالی محکـمه و عـدلیه گه تیگـیشلی وظیفه لرنی بجـروچی رهـبر) تمانیدن تعـیینلنردی و اوز ایشلری بوییچه مستقـل بولگـن حـالده اونینگ نظارتی آستیده ایش آلیب بارردی. شو سببلی سویدن پادشاه سی توغـریدن توغـری محـتسبلیک لوازمیدن اندازه آلیب، اونی اوز مملکـتیده جاری ایتگـن بولیشی ممکـن.احـتساب منصبیگه 7 نچی عـصر اورته لریدن باشلب اسـلام دولتیده اساس سالینگـن. احـتساب اداره سی حـاضرگی زمان امبودسمنی وظیفه لرینی کـینگـراق کـولمده بجـریب کـیلگـن. بو گـونگی کـونده ایریم مسلمان مملکـت لریده امبودسمن نی «محـتسب» نامی بیلن اتب کـیلماقـده لر. شو سببلی حـاضرگی زمان امبودسمـن انستیتوتی نینگ اساسینی تشکـیل ایتگـن احـتساب اداره سینی اورگـنیب چـیقـیشیمیز ضرور.احـتساب وظیفه سی تورلی اسـلام مملکـت لریده هـر مملکـت نینگ اوزیگه خـاص عُـرف – عـادت لری، شـرایط و تورموش طرزیگه قـره ب تورلی اسلوب لرده بجـریلگـن بولسه هـم، اونینگ اساسی مقـصدی «امر معـروف و نهی منکـر»، یعـنی ایزگـو ایشلرگه چارلش و یمان ایشلردن قـیتریش بولگـنی اوچـون سیاسی و جـغـرافی تفاوت لر اونینگ اصل مقـصدینی اوزگـرتیره آلمه گـن. چـونکه اونینگ منبعـی اسـلام حـقـوقی نینگ اساسی منبع لری بولگـن.عـبـدالحی حـبیبی فکـریچه ایریم اسـلام مملکـت لریده «احـتساب» وظیفه سی قضا وظیفه سی بیلن یانداش بولگـن. قـضا حـاکـمیتی، قـاضی، محـتسب و «مظالـم» قاضیسی اورته سیده مشترک بولگـن. یعـنی قـاضی قانون گه تیه نیب نزاع لرنی حـل قـیلسه، محـتسب خـلـق حـیاتیده گی قاعـده و ترتیبنی نظارت آستیده آلیب، جـنایت صادر بولیشی نینگ آلدینی آلگـن. مظالـم قاضیسی بو گـونگی «استیناف» و «تمیـز» اورنیده توریب، اهـالی نینگ قاضی، محـتسب و باشقـه لردن شکایت لرینی تینگله گـن (2). بعـضاً بیر کـیشی، هـم قـاضی، هـم محـتسب وظیفـه سینی بجـریب تورگـن (3). «اسـلام سیاسی تاریخی» کـتابی مؤلفی بیرگـن معـلومات لرگه کـوره، بیرینچی بولیب «احـتساب» وظیفه سیگه اساس سالگـن حـضرت عـمـر بولگـن. او بیر ساربان نی اوز تویه سی اوستیگه آغـیر یوک آرتگـنی سببلی جـزالشگه حُکـم قـیلیب، عـملده «محـتسب» وظیفه سینی بجـرگـن. اما «محـتسب» اتمه سی، عـباسیلر دَوریده ایشله تیله باشله گـن (4). اسـلام حـقـوقی تیزیمیده محـتسب اجـتماعی و دینی وظیفه لردن تشقـری بیرینچی باسقـیـچ ده ایریـم مملکـتلر، مثلأ، شمالی افـریقـا و اندلوسیه ده محکـمه گه تیگـیشلی بعـضی بیر وظیفه لرنی بجـریش حـقـوقیگه هـم ایگه بولگـن، قـرآن کـریم آیت لری، حـدیث لر و عـالملر اجـماعی او نینگ حـقـوقی منبع لری حـسابلنگـن.قاموسی عـالم ابن خـلدون اوزی نینگ «المقـدمه» ناملی اثریده اوشبو موضوع گه دایر قـوییده گـیلرنی یازگـن:«مسلمانلر جـماعـه سی رهـبری اوچـون «ایزگـولیک که اوندش و یمانلیک لردن قـیتریش» قـاعـده سی دایره سیده احـتساب وظیفه سی هـم بیر دینی وکالت حـسابلنگـن. او مذکـور وظیفه نی بجـریش اوچـون لیاقـتلی کـیشینی تنلب اوز وظیفه سینی اونگه تاپشیریشی کـیره ک بولگـن.محـتسب شهـر لرده اهـالینی برچه خـلـق منفـعـتی گه رعـایه قـیلیش، مثلاً، یول لرنی توسمسلیک، یوک تاشوچی حـیوانلر و کـیمه لرگه حـد دن آرتیق یوک آرتمسلیک که چـقـیرگـن. قـولَیدیگـن دیوارلر و بنالرنی بوزیش اوچـون بویروق بیرگـن.قـوریلیش لرده خـوف سیزلیک قاعـده لرینی نظارت قـیلیش، یوللاوچـیلر اوچـون خـطرلی و ضررلی بولگـن نرسه لرنی آره دن کـوتریش، مکـتبلرده اوقـوچـیلرنی اوره دیگـن اوقـیتوچـیلرنی جـزالش و شو کـبی ایشلرنی بجـرگـن. اوشه دَورده اوشبو وظیفه لر اساساً قـاضیگه قـره شلی بولگـن بولسه هـم، اونینگ ایشلری کـوپ بولگـنی اوچـون، اولر محـتسب گه تاپشیریلگـن و او (محـتسب) قاضی منصبی نینگ خادمی بولگـن (5). ابن تیمیه فکـریچه، محـتسب بجـره دیگـن وظیفه لر اوچـون شریعـت تمانیدن معـیّـن حـدودلر بیلگـیلنگـن ایمس، بلکه حـیات شرایطی بیر شهـردن باشقه بیر شهـرگه نسبتاً فـرقـلی بولگـنلیگی اوچـون او بجـره دیگـن وظیفه لر عُـرف- عـادت اساسیده بیلگـیلنگـن. عـالم نینگ فکـریچه، «احـتساب» مسئله سی نظـری تماندن دولت نینگ وکالتی و ملت توغـری سیده اونینگ وظیفه لریدن حـسابلنگـن.عـالم احـتساب گه دایر حـقـوقی نورم لر اطرافیده سوز یوریتیب، اولرنینگ بجـریلیشیگه کـفالت بیروچی قاعـده لر باره سیده گـپیرگـن. حـیات ترتیب – قـاعـده لرینی بوزگـن کـیشیلرنی جـزالش ضرورلیگـینی اوقـتیریب اوتگـن (6). محـتسب نینگ وظـیفه لری اساساً قـوییده گـیلردن عـبارت بولگـن:- جـمعـه نماز لریده، شونینگدیک، کـتّه ییغـیلیش لرده آدملرنی توغـریلیک، امانت گه خـیانت قـیلمسلیک، باشقه لر حـقـوقـینی ایاق آستی قـیلمسلیک و اولر اوچـون ضررلی بولگـن ایشلردن اوزلرینی سقـلشگه ترغـیبات ایتیش.- بازارلرده نانوایلر، آشپزلر، تیکـوچـیلر تمانیدن تیارلنیب ساتیله دیگـن طعـام لر و کـییم لرنی نظارت قـیلیش.- خـام اشیالر، تورلی متاع لر، آذوق – اوقـت و استعـمال مال لرینی بازارگه ییتمی توریب جـلابلر تمانیدن ساتیب آلیشی نینگ آلدینی آلیش، (عکـس حـال ده کـیشیلر، اینیقـسه قـشلاق اهـالیسی و دهـقانلر بازار نرخـیدن خـبرسیز بولگـنلیکلری اوچـون مال لرینی ارزان ساتیب، جـوده کـوپ ضرر کـوریشلری ممکـن).- «احـتکار»، یعـنی آذوق-اوقات لرنی بازاردن ساتیب آلیب ذخـیره قـیلیش و صُنعی شکلده اولرنینگ نرخـینی آشیریشدن کـیین، بازارگه چـیقـریب بلند نرخ ده ساتیشگه رخـصت بیرمسلیک.- هـم ساتوچـیلر، هـم استعـمالچی لر حـقـوقینی حـمایه قـیلیش، یعـنی مال ایگه سی یراقـسیز مال لرنی بازارگه چـیقـریب یا که اوز مالینی حـد دن آرتیـق فـایده بیلن ساتیب، کـوزبویَمه چـیلیک قـیلیشی و مشتری تمانیدن قـلبکی پول تولش آلدینی آلیش.- یول لر، کـوپریک لرنی بوزمسلیک، اریقلر، حـوضلر سووی نی افـلاس قـیلمسلیک، مسجـد و مدرسه لر هـمده یول لر پاکـیزه لیگـینی تأمینلش، حـمام لرده حـفـظ الصحه قاعـده لریگه رعـایه قـیلدیریش.- حـیوان لرگه خـوراک بیرمسلیک، یوک تاشوچی حـیوان لر و کـیمه لرگه آرتیـق یوک آرتمسلیکـنی نظارت قـیلیش، کـوچـلی شمال ایسه دیگـن چاغ لرده کـیمه لرگه سوزیش اوچـون رخـصت بیرمسلیک.- فـسق و فـساد، قـمار، فـاحـشه لیک، مخـدره ماده لر ایشلتیش، ساتیش و اخـلاق و عـادت گه قـرشی بولگـن باشقه ایشلر نینگ آلدینی آلیش.- شهـر بازارلریده قـشلاق لردن کـیلگـن اهـالیگه نسبتاً قـوپال و حـرمت سیزلیک بیلن معـامله قـیلیشگه رخـصت بیرمسلیک.- بوتون شهـر بوییچه کـوچه – کـویلرده آزاده لیکـنی تأمینلش و پاکـیزه لیک که رعـایه قـیلیش.- مسلمان بولمه گـن مسلمان دولتی اهـالیسی نینگ حـقـوق و ایرکـینلیک لرینی حـمایه قـیلیش.- طبیعـت نی محافـظه قـیلیش مقـصدیده عـامه گه تیگـیشلی بولگـن اورمان لر، شهـر و کـوچه لرده اریقلر اطرافیده ایکـیلگـن دال – درخـت لرنی سیندیریش و کـیسیش گه رخـصت بیرمسلیک.- تازه لیکـنی تأمینلش اوچـون شهـر و محـله لر ایچـیده خـشت پیشیریش خـمدان لری، چـرمگـرلیک و صابون سازلیک کارخانه لرینی قـوریشگه یول قـویمسلیک.- قـصابلر تمانیدن مال لرنی سوییش جای لری (مسلخ لر) نی اهـالی یشیدیگـن ییرلردن تشقـریده بیلگـیلش.- توی و عـزا مراسـم لریده اسرافگـرچـیلیک و بدعـتچـیلیک که یول قـویمسلیک، هـمده تعـزیه ده نوّاحه لر (ایتیمچی خـاتینلر) نی نظارت قـیلیش.- الداوچی دعـاخـوان لر و فـریبگـرلرنینگ آلدینی آلیش.ایلگـری محـتسب لر تمانیدن بجـریله دیگـن وظیفه لرنی حـاضرگی زمانده شهـر حـاکـمی، بلدیه (شاروال)، پولیس، مدعی العموم (سـارنوال)، اقـتصاد وزیرلیگی، صنایع وزیرلیگی، ساغـلیق نی سقـلش نظارت باشقـرمه لری وباشقـه دولت تشکـیلات لری بجـره دیلر (7). اسـلام حـقـوقـشناس لری احـتساب اداره سی بوییچه بیر قـطار کـتاب لر یازیب، اونینگ وکالت منبعی، ایش یوریتیش پروسه سی، صلاحـیت لری حـدودی، ایرکـینلیگی، مسئولیتی، خـطا کارلرگه نسبتاً چاره کـوریش قـاعـده لری و باشقـه اونگه تیگـیشلی بولگـن مسئله لرنی یاریتیب بیرگـنلر. بو حـق ده گی کـتابلردن ابن بسّام یازگـن «نهایة الرّتبه فی طلب الحـِسبه»، ابن الإخـوه یازگـن «موالی القـربه فی احـکام الحـسبه»، عـبدالرحـمـن بن نصر شیرازی یازگـن «نهایة الرتبه فی طلب الحـسبه»، الماوردی و ابن یَعـلی یازگـن «الاحکام السلطانیه» ناملی کـتابلر و غـزالی یازگـن «احـیاءالعـلوم» کـتابینینگ ایریم باب لرینی ایسلتیش ممکـن. مثلاً، عـبدالرحـمـن بن نصر بن عـبدالله (و.1193) یازگـن «نهایت الرتبه فی طلب الحـسبه» ناملی اثرده مؤلف محـتسبلر وظیفه لرینی تورلی ساحه لرده دقـت بیلن، قـیزیقـرلی شکلده یاریتیلیب اوتگـن. بیز قـوییده اولردن ایریم لرینی قـیسقه چه کـیلتیره میز:محـتسب نینگ قـید دفتری بولیشی کـیره ک. اونده برچه نانوایلر نامی، دکانلری تورگـن جـایلری یازیب قـوییله دی. چـونکه ضرورت چـاغـیده اولر چـَقـیریلیب، کـیره کلی ایدیشلرنی پاکـیزه لش، تاغـاره لرنی یوویش و برچه ایشله تیله دیگـن اشیالرنی پاک سقـلشگه بویوریله دی. نانوای خـمیرنی آیاق لری یا که تیزّه لری و تیرسک لری بیلن یوغـیرمیدی، چـونکه بوندی حـرکـت طعـام گه نسبتاً حـرمت سیزلیک بولیب، عـین حالده اونینگ بدنیدن خـمیرگه تِیر تامیشی ممکـن. خـمیرنی پیشیریش چـاغـیده مخـصوص لباس کـییب اوز آغـیز- بورنینی یاپیشی کـیره ک. تِیر تامیشی نینگ آلدینی آلیش اوچـون پیشانه سینی آق لتّه بیلن باغـلب، قـول لر یونگـیدن خـمیرگه قـوشیلمسلیگی اوچـون، بیلکلرینی قـیریشی کـیره ک. محـتسب، نانوایلرگه نان لرنی کـوریملی قـیلیش مقـصدیده ساغـلیک اوچـون ضررلی بولگـن ماده لرنی قـوشیشگه رخـصت بیرمسلیگی ضرور (
. ابن تیمیه تأکـیدلشیچه محـتسب اوز وظیفه سینی بجـرمسه گـناهکار بوله دی. تکـرارلنگـن شکایتگه اعـتبار بیرمسه، اسـلام قانونیگه کـوره اوز وکالتینی قولدن بیره دی، مرّوت و عـادل لیگی یوقاله دی و اعـتبارسیز بولیب قالگـنی اوچـون قانوناً محـتسب حـسابلنمیدی (9).—————————————————————————————متنده کیلگن منبعلر:1 – دین گاتیریر، امبودسمن حـقـیده، دموکراتلشتیریش و انسان حقـوقلری ژورنالی، 1999ییل، 1 سان، 27 – 28 بیتلر.2 -ع. حـبیبی. افـغـانستان اسلام دن کیین. 543 بیت. 3 – الماوردی. الاحـکام السلطانیه. 61 بیت. 4 – حـسن ابراهـیـم حـسن. تاریـخ الاسـلام السیاسی. قـاهـره، 1- جـلـد، 1991. 380 بیت. 5 – ابن خـلـدون. المقـدمه، 201 بیت.6 – ابن تیمیه. الحـِسبة فی الاسلام، اسلامده محـتسب لیک. قـاهـره، 1935. 18 -19 بیت لر.7 – دکتور احمد الحُصـری، اسلام فـقـهی ده اقـتصادی سیاسی و مالیوی تیزیم لر، بیروت، 1986، 401، 419 بیت لر.8 – عـبدالرحـمـن بن نصـر. نهـایت الرتبه فی طلب الحِـسبه، قـاهـره، 1941ییل، 114-116 بیتلر. 9 – ابن تیمیه، الحسبة فی الاسلام، قـاهـره، 50 بیت.بیرینچی قسم توگه دی
8Yusuf Tughra, Mohammad Mohammad og 6 andre
