مصر ده گی اوزبیک لر ،
یازوچی : دکتور ماجده –
مترجم : دکتور شرعی جوزجانی
«الاُزبک فی مصر» مترجم دن ایککی آغیز سوز
2007 ییل نوامبر آییده یونسکو خلق ارا تشکیلاتی تامانیدن اوزبیکستان باش کینتیگه «تـاشکیـنـت اسـلام مدنیـتی پـایـتختی» عنوانی بیریلگنی مناسبتی بیلن یونسکو همکارلیگی ده کتته خلق ارا کنفرانس اوتکزیلگن ایدی. کنفرانس ده یونسکو رئیسی و رهبریتی ایریم اعضالریدن تشقری، عرب جامعه سی رئیسی عمرو موسی، بعض عرب دولتلری باشلیقلری، شونینگدیک تورلی مملکتلردن کیلگن و اوزبیکستانلیک عالملر و تدقیقاتچیلر اشتراک ایتگن ایدیلر. کمینه هم اشتراکچیلردن بیری صفتیده «اسلام حقوقی تکاملیده برهان الدین مرغینانی نینگ توتگن اورنی» عنوانلی مقالمنی عرب تیلیده اوقیگن ایدیم. تاشکینت انترکانتیننتال مهمانخانه سیده اوتکزیلگن اوشبو طنطنه لی علمی انجمنده قیمتلی معروضه لر قیلینیب، تورلی بولیملرده کوپگینه علمی مقاله لر اوقیلدی و تورلی شخصیتلر بیلن تانیشیش بختی میسر بولدی. اولردن بیری مصر اولکه سیدن تشریف بویورگن عالملر قطاریده مشهور تورکشناس عالم دوکتور ماجده صلاح مخلوف ایدی.
اونینگ «مصرده گی اوزبیکلر» سرلوحه لی مقاله سی برچه اشتراکچیلر اوچون بیر ینگیلیک صفتیده قیزیقرلی ایدی. اوندن، مقاله نسخه سینی آلیب ترجمه و نشر قیلیشگه سوز بیرگن ایدیم. لیکن افسوس که اختیاریمده بولمگن ایریم سببلرگه کوره حاضرگه چه بیریلگن سوز عهده سیدن چیقه آلمدیم. منه ایندی امکان تاپیلیب اوشبو قیمتلی مضموننی اوزبیک تیلیگه ترجمه قیلیب هیچ بولمگنده سایتیمیزده نشر ایتگنیمیزدن اوزیمنی بختلی دیب بیله من.
مقاله نی یخشیراق توشونیش اوچون، آخریده مترجم تماندن بیرقطار ایضاحلر علاوه قیلیندی. شو اورینده مقاله نینگ اساسی بولمیش، مصر و ایریم عرب مملکتلریده ایککی یریم عصردن کوپراق مدت دوام ایتگن ممالیک (مملوکلر یا مملوکیلر) سلطنتی حقیده قوییده گی قیسقه معلوماتلرنی بیریش ضرور دیب اویلیمن :
ممالیک یا که مملوکیلر مصر، شام، عراق، شونینگدیک عرب جزیره سی نینگ ایریم حدودلریده ایککی یریم عصردن کوپراق ( 1250- 1517م) حکمرانلیک قیلگن حربیلردن عبارت ایدی. اولرنینگ اصل کیلیب چیقیشی اورته آسیا تورکی خلقلریدن بولگن. اولر ایککی دولتگه اساس سالدیلر. بیرینچیسی بحری مملوکیلر دولتی بولیب مشهور سلطانلری عزالدین ایبک، ظاهر بیبرس، منصور قلاوون، ناصر محمد بن قلاوون و اشرف صلاح الدین خلیلدن عبارت. اولردن کیین برجی مملوکیلر حاکمیتگه ایریشدی. اولرنینگ مشهور سلطانلری برقوق و اوغلی فرج، اشرف سیف الدین برسبای قبرس جزیره سی فاتحی، قانسو غوری و طومانبای ایدی.
مملوکیلر عرب اولکه لریگه مغوللر هجومی نینگ آلدینی آلیب، سلطان بیبرس دوریده شام حدودیده صلیبی لر حکومتیگه قرشی ایاوسیز هجوم باشله دیلر و 1290 میلادی ییلی شام دیاریده اولرنینگ اینگ مستحکم قورغانی (عکا) قلعه سینی باسیب آلیب، اسلام اولکه لریده مسیحی لر نفوذیگه نقطه قویدیلر.
مملوکیلر دوریده قاهره شهری شرق و غرب آره سیده سودا – ساتیق المشووی مرکزیگه ایلنیب، تجارت رواجلندی و او بیلن بیرگه دولت اقتصادی کوچیدی. مملوکیلر دوریده علم و معرفت گللب یشنه دی و مشهور عالملر اوزلریدن قیمتلی علمی اثرلر قالدیردیلر، تینچلیک و برقرارلیک حکم سوردی. ملک بیبرس عرب خلقلری آره سیده صلیبی لرگه قرشی قهرمانلیکلری سببلی عرب خلقلری ملی قهرمانیگه ایلنیب، «الملک بیبرس البندقداری» نامی بیلن تاریخده اوچمس ایز قالدیردی.
1517 ییل بیرینچی سلطان سلیم عثمانی اولر اوستیدن غلبه قازانیب، مصر، شام و حجاز نی عثمانی لر دولتیگه قوشیب آلدی.
توققیزینچی میلادی عصرده، احمد بن تولون قاهره ده قورگن مصرنینگ اینگ بویوک جامع مسجدی
مصـرده گـی اوزبـیـکلـر
اوزبیکلر تورکی خلقلردن بیری صفتیده «آلتین اوردو» نامی بیلن شهرت قازانگن موغول- قبچاق دولتی حکمداری ــ اوزبیک خان (1313- 1340) گه باریب تقله دی. اوزبیک خان ایسه چنگیزخان نینگ اوغلی جوجی سلاله سیدن حسابلنه دی. معلوم که چنگیزخان قورگن کتته دولت، اورته آسیا و قفقاز ده یشاوچی برچه تورکی خلقلرنی بیرلشتیرگن ایدی. اونینگ دولتی شرقاً تورکستان دن غرب تامانگه قرب قره دینگیز شمالی گه چه چوزیلگن ایدی. قلقشندی (1) اونی «توران، خوارزم و قبچاق مملکتی» دیب اته گن، شو سببلی او نینگ کوپچیلیک اهالی سی تورکی خلقلردن بولیب، تورکی مدنیت اولرده کینگ ترقلگن ایدی. اسلام دینی نی قبول قیلگن مُغل لر هم زمان اوتیشی بیلن تورکیلشگن و حاضر منگولیه دیب اته له دیگن مغولستان اهالی سی ایسه بت پرستلیک دینیده قالیب کیتگنلر.
توغلوق خان اوغلی اوزبیک خان اون تورتینچی عصر باشلریده اسلام دینی نی قبول قیلگندن کیین، او نینگ اسمی، او بیلن بیرلشگن خلقلر گه نسبت بیریله باشله دی و اوندن سونگ ابوالخیرخان اوزبیک نینگ ایزیدن بارگن برچه مسلمان تورکی اوروغلر اوزبیک نامی بیلن اته له باشله دی. اولر اورته آسیا ده ابوالخیرخان (1412- 1468م) تامانیدن تشکیل ایتیلگن بیرینچی اوزبیک دولتی ـــ شیبانی لر دولتیده بیرلشدیلر. بو دولت جوجی نینگ اینگ کیچیک اوغلی شیبان گه نسبت بیریلگن بولیب، او ایسه ابوالخیرخان نبیره سی محمد شیبانی خان نینگ کتته بابا سی دیر. مصرده گی اوزبیکلر نینگ اورنی و مملوکیلر دولتی بیلن اولر نینگ علاقه سینی توشونیش اوچون اوشبو قیسقه مقدمه مهم در.
اوزبیک لر نینگ مصرده گی سیاسی و اداری اورنی : اوزبیکلر مصرده والی، حاکم، قشون قومندانی و امیرلیک لوازملریده ایشلب کیلیب، سیاسی و اداری حیاتده اوز اورینلریگه ایگه بولگنلر. اولر مصر تاریخی دوامیده اجتماعی حیات و مدنیت ساحه لریده اوز تأثیرلرینی اوتکزیب کیلگنلر.
عباسی لر خلافتی حدودیده اصلی بخارالیک بولگن احمد بن طولون (254 هـ – 868 م) ییلی، طولونی لر مستقل دولتیگه اساس سالدی. بو مصرده یوزه گه کیلگن بیرینچی مستقل دولت ایدی. طولونی لر عایله سی حاکمیت نی مصرده 38 ییل دوام بیردیلر، بو مدت نسبتاً کلته بولسه هم، مصر تاریخیده انیق و یارقین ایز قالدیرگن.
احمد بن طولون اقتدارلی سیاست اربابی، اوروش تکتیکلری و اردو نی سوق و اداره قیلیش بوییچه مهارتلی قومندان بولیشی بیلن بیرگه تدبیرلی اداره چی ایدی. او نینگ دوریده تینچلیک و برقرارلیک حکم سوریب، اهالی آسایشته لیکده حیات کیچیرردی. او ایکینچیلیک نی رواجلنتیریش، یول و قورغانلر قوریش ایشلریگه کتته اعتبار قره تیب، چیگره لر خوفسیزلیگینی تأمینله دی و «عکا» مستحکم قلعه سینی قیته دن قوردی.
مؤرخلر یازیشیچه او (رعیت اوچون عادل، کرملی، سخاوتلی، شریعتگه عمل قیلوچی قِرال ایدی، عالملر و صالح انسانلرنی سیوردی، ایزگو ایشلرنی یخشی کورردی، هردایم خیر و احسان قولینی چوزیب تورردی، فن و حدیث علمی بیلن شغللنردی، اوز دوریده مصردن فرات دریاسی، مصردن مغرب دیاریگه چه چوزیلگن حدود ده حکومت قیلدی، او برچه ساحه لرده شو قدر عدالت اورنتدی که اونی بغداد خلیفه لریدن اوستون قویردیلر).
شونینگدیک او نینگ اوغلی خُمارویه فتنه و آشوبلرنی باستیریب، مصر حدودیده عمومی تینچلیک و آسایشته لیکنی تأمینلشگه موفق بولدی.
ابن طولون و اوغلی نینگ دوری مصر تاریخیده آلتین دورلردن بیری حسابلنه دی. اوشنده آبادانچیلیک و تجارت ساحه لریده بایلیک شو درجه ده کوپیگن ایدی که مصرده ییغیلگن خراج مقداری 4300000 دینارگه ییتیب باردی.
طولونی لر اسلام دنیاسیدن بیزانتین خطرینی دفع ایتیشده کتته رول اوینه دی، شام حدودیده اسلام مملکتی چیگره لری و پایتختلریگه بیزانتی لر (صلیبیلر- م) هجومی آلدینی آلیب، عباسی لر خلیفه لیگینی حمایه قیلدی. اولرنینگ دوریده مصر و شام روم گه قرشی اسلام اولکه لری حمایه سی بیراغینی کوتردی و روم دولتی قورقه دیگن بیر کوچگه ایلندی. احمد بن طولون بیزانتین بیلن طرسوس ده بولیب اوتگن اوروشده غلبه قازانیب، اولرقولیگه اسیر توشگن مسلمانلرنی قوتقزدی. او نینگ ملکی طرسوسدن فرات دریاسیگه چه چوزیلگن ایدی. ابن طولون بو غلبه لری بیلن مصر، شام، جزیره و ثغور (2) ایگه سی بولدی و خلیفه معتضد عباسی اوشبو منطقه لرده او نینگ حکمرانلیگینی تن آلدی.
طولونی لردن سونگ اِخشیدی لر نامی بیلن شهرت قازانگن اصلی فرغانه لیک بولگن محمد بن طغج بن جف، مصرده اخشیدی لر دولتیگه اساس سالدی. اولر هجری 323 ییلدن 358 ییلگه چه (945- 969 م)، 35 ییل حکمرانلیک قیلدی. محمد بن طغج هم، عادل، جسور، شهامت و ذکاوتلی رهبر، مدبرسیاستچی، عین حالده حربی بیلیملر ایگه سی و عسکرلر احترامینی قازانگن قِرال ایدی.
عباسی لر خلیفه سی معتضد، فرغانه لیک خَمارویه قیزی قطر النَّدی گه اویلنیشی بیلن، طولونی لر عباسی لر بیلن قوده- انده بولدیلر. اوشبو اویلنیش اوزی نینگ ابهت و شکوهی و خرسندچیلیکلری بیلن ادبیات ده ایز قالدیریب، مصر ادبی میراثی نینگ بیر قسمیگه ایلندی.
قپچاق اوزبیک لری، کوپچیلیگی اساساً قپچاق دیاریدن بولگن بحری مملوکلر دولتی سلطانلری تامانیدن کتته اهتمام و عنایت گه ایگه ایدیلر، مصر سلطانی ظاهر بیبرس اوزبیک لر دولتی بیلن دوستانه مناسبت اورنه تیش گه قیزیقردی، شو سببلی اولرنینگ قِرالی «برکه خان» بیلن ایلچیلر و هدیه لر المشتیریب تورردی (660 ـــ 662 هـ ، 1261ـــ 1263 م). شونینگدیک اونینگ قیزیگه اویلنیب، او نینگ حقیده قاهره، بیت المقدس، مکه و مدینه منبر لریده دعا قیلیشگه بویوردی. شبهه سیز توزیلگن اتفاق اولرنینگ مشترک دشمنی بولمیش فارس و عراق ده هولاکو و او نینگ اولادلری حاکم بولگن «مغل ایلخانی لر دولتی» گه قرشی قره تیلگن ایدی. سلطان بیبرس اوشبو اتفاقدن فایده لنیب اوز اوردوسینی کوچیتیردی. شو یوسینده مصر اولکه سی اوزبیک لر بیلن آبادانچیلیککه یوز توتیب چیگره لری حمایه آستیگه آلیندی، قشونلری نینگ سرکرده لری و بویوک شخصیت لری اولردن ایدی، دین حمایه سیگه قره تیلگن اولرنینگ بو موضعلریگه اسلام دینی کتته اعتبار قره تیب اونی تقدیرلب کیلدی.
شونینگدیک ییتتینچی هجری عصرده اوزبیکخان تامانیدن اسلام دینی نی قبول قیلینیشی بیر تماندن قپچاق دولتیده اسلام دینی ترقلیشی و مسلمان مملکتلری ساحه سی نینگ گینگه ییشیگه سبب بولدی، ایککینچی تماندن اوشبو منطقه اهالی سیدن کیلتیریلگن یاش عسکرلر بیلن مصر و شام قشونلری صفلری مستحکملندی. بو اورینده مصر و قپچاق و اولرنینگ باشلیقلری «اوزبیکخان» بیلن نظامی همکارلیک کتته اهمیتگه ایگه ایدی.
مملوکی لر دوریده مملکت نینگ اداری حیاتیده هم اوزبیک لرنینگ اوزیگه خاص اورنی بار ایدی. اولر مجلس امیری، قشون باشلیغی، قورال- یراق امیری کبی مهم منصبلرده ایشلب کیلگنلر. قورال امیرلیگی مهم وظیفه لردن بیری بولیب سلطان سراییده دولت وظیفه لری سلسله سیده حربی اتابک وظیفه سیدن کیین ایککینچی اورینده تورردی.
شونینگدیک مملوکی لر دوریده اولر، بویوک لوازملردن بولیب حربی مینگباشیلر طبقه سی او بیلن شغللنیب کیلگن و دولت لوازملری ایچیده آلتینچی اورینده تورگن نَوبَه رئیسی لوازمی، کروانلر امیری، لوا امیری، حاجی لر امیری، مجلس امیری کبی یوکسک مقاملرده ایشلب کیلگنلر. شونی هم تأکیدلش کیرک که سلطان سراییده فقط گینه بیرته مجلس امیری بولردی، اونینگ وظیفه سی سلطان مجلسلرینی ترتیبگه سالیش، او نینگ اوزینی حتی که قصر ایچی و یاتاقخانه سینی قوریقلش و او نینگ خوفسیزلیگینی تأمینلب، ساغلیگینی سقلشدن عبارت ایدی.
الامیرالدین اوزبک الیوسفی مملوکی لر دولتی نینگ اینگ بویوک امیرلریدن و سلطان قایتبای دوریده کوزگه کورینگن اینگ ییریک سرکرده لردن و مملکت بوییچه دولت مصلحتچیسی ایدی. شونینگدیک الامیر سیف الدین اوزبک بن ططخ ملک ناصر بن قلاوون زمانیده مینگباشی و امیر اوزبک المحمودی 824 هجری هجری ییلده حج امیری بولیب سفر قیلگن ایدی.
اوزبیک خانلری مملوکی لر دوریده مصر سلطانلری بیلن قُوده بولیشیب، ملک ناصر بن قلاوون اوزبیکخان بیلن دوستلیک علاقه سینی مستحکملش مقصدیده اوزبیک امیره سی تولونبای یاکه طولونیه خاتونگه اویلندی. المقریزی ( 3 ) 720 هـ ییل واقعه لری جمله سیده قوییده گیلرنی یازه دی: «تولونبای خاتون نینگ شکوهلی محملی اوزبک خان، مصر سلطانیگه یوبارگن مکتوبی بیلن ییتیب کیلدی، اونی دولونبیه و تولونیه بنت طغای بن هندو بن باطو بن دوشی خان بن چنگیزخان دیب اتردیلر. (اصلی تولون آی یعنی ماه تمام بولیشی ممکن- م) مکتوبده سلامدن کیین شونداق یازیلگن ایدی: سین یوقاری خانداندن قیز سوره دینگ، بیزسینگه اینگ عالی نسبلیسینی یوباردیک، منظور بولسه یخشی، بولمسه بو آیت حکمیگه عمل قیلگیسن: ان الله یأمرکم آن تؤدوا الأمانات الی اهلها. سلطان دیدی: بیز اوچون حُسن ایمس، بلکه یوقاری خاندان کیرک، بیزنینگ مقصدیمیز اکه میز اوزبیکخان بیلن یقینله شیب بیرلشیشدیر.»
نکاحنی قاضی القضاة بدرالدین محمد بن جماعه (4) اوتتیز مینگ دینار مَهر بیلن توزدی، اوندن 20000 نقد (معجّل) و 10000 نکاحدن کیین (مؤجّل) ایدی. سلطان شخصاً اوزی اونی قبول قیلدی. کاتب السر علاؤالدین بن اثیر نکاحنامه نی اوز خطی بیلن یازدی، اونده بسم الله دن کیین بونداق دیییلگن ایدی : «مولامیز بویوک سلطان الملک الناصر، عالیحضرت خاتون- اکه میز سلطان اوزبکخان قیزی تولو بنت طغای بن بکر بن دوشی خان بن چنگیزخان گه یوقاریده قید ایتیلگن مهر بیلن اویلندیلر.» اوشه طنطنه لی کون سلطان برچه نینگ کوزی اونگیده بیش یوز سِدره مه کییم ترقتدی.
مقریزی اوزبیک امیره سی نینگ سیپی و اونی کوتیب آلگن موکب حقیده قوییده گیدیک معلومات بیره دی (ایریم سرای خاتینلریدن تشقری 150 ایرکک، 60 ته جاریه، سرای قاضی سی قیمت بها ساوغه لر بیلن ربیع الاول ییگرمنچی کونی دینگیز بویی اسکندریه ده اونی کوتیب آلدیلر).
شونینگدیک مصرده گی اوزبیک امیرلری، سلطانلر قیزلریگه اویلندیلر. مثلاً امیر قوسون اوزبیک ملک ناصر بن قلاوون قیزیگه 50000 دینار مهر بیلن اویلنیب، اوندن فرزند کوردی و اوزبیک بن ططخ اوزبیکخان قیزیدن توغیلگن ملک ناصر قیزیگه اویلندی.
مقریزی ایتیشیچه 729 هـ -1329 م اوزبیک قِرالی امیر سرطقطای هدیه لر بیلن خط جونه تیب، مملوکی لر سلطانی ناصر محمد بن قلاوون بیلن قوده بولیش ایستگینی بیلدیردی.
اوزبیک خان بیلن ناصر محمد بن قلاوون نینگ قوده چیلیگی و مصرده اوزبیکلر نینگ یوقاری مهم وظیفه لرنی بجریب توریشی شوندن دلالت بیره دی که اوشه دورده اوزبیکلر تورکی عسکرلر آره سیده، اوزیگه خاص ممتاز بیر طبقه نی تشکیل ایتردی. ناصر بن قلاوون قپچاق اولکه سیدن مصرده عسکرلر و امیرلر صفینی مستحکملش اوچون کوپ اوزبیکلرنی تیله تتی. هردایم او بیلن اوزبیکخان آره سیده ایلچیلر، ساغه – سلاملر المه شینیب تورردی. البته مصر ایلچیلری اوزبیک تیلینی بیلردی، مثلاً ؛ سیف الدین طقصبا، سیف الدین بیکمیش، امیر علاؤالدین آیدوغدی الخوارزمی.
اوزبیکخان اسلامنی قبول قیلگندن سونگ ملک ناصر محمد بن قلاووندن، فقه، حدیث و سنه کتابلرینی سورب تورردی. مقریزی یازه دی: «امیر سیف الدین بکمش الجمدار الظاهری و امیر سیف الدین بیلیک سیفی سلاری، اوزبیک دیاریدن بیر خط و تحفه لر بیلن کیلیب اونده جامع الاصول فی احادیث الرسول کتابی، رویانی نینگ شرح السنه و البحر و بیر نیچه کتابلر سوره لگن ایدی، طلبلر بجریلدی.»
ناصر محمد بن قلاوون نینگ اوزبیکخان بیلن علاقه سی، اولر بیلن قوده لیک مناسبتی، شونینگدیک او نینگ دوریده اوزبیک لر کتته امکانیت لرگه ایگه ایکنلیگی، سلطان ناصر محمد بن قلاوون نینگ اصلی اوزبیک ایکنلیگیدن دلالت بیره دی . تاریخی منبعلرگه کوره او نینگ آته سی قپچاقلردن ایدی. قپچاق سوزی، چنگیزخان اوغلی جوجی نینگ اولاد لری قرار تاپگن جوزیه چولی، سونگره دشت قپچاق دیب اتلگن منطقه ده یشاوچی تورکی خلقلر گه نسبت بیریلگن، اوزبکخان، اوشه سلاله دن کیلیب چیققن، او نینگ اولادلریدن بیری ابوالخیر شیبک خان، اوزبیک لر نینگ بیرینچی دولتیگه اساس سالگن. سلطان ناصر بن قلاوون نینگ آنه سی «شلون خاتون» قپچاق امیره لریدن ایدی و آته سی بیلن مصرده یشردی. سلطان ناصر، تاریخی منبعلرده قپچاق مغللریدن دیب تن آلینگن اوزبیکخان قیزیگه اویلنگنی هم، فکریمیزنی اثباتلیدی. بو واقعه لر ابوالخیر شیبانی آرقه لی اوزبیک دولتیگه اساس سالینمسدن بورون یوز بیرگن ایدی.
مصر نینگ تاریخی منبعلری اوزبیکلرنی یخشی صفتلر بیلن ایسلیدی، اولرنی دیانتلی، ایزگو اخلاق و آداب ایگه لری ، جسور، سخاوتلی، صلابتلی حربیلر و لیاقتلی اداره چیلر ایکنلیکلرینی قید ایته دی. عرب منبعلریده اوزبکخان ( کرملی عادل پادشاه ایدی. عالملر و صالحلرنی حرمت قیلردی، اونینگ زمانیده اسلام دینی بو دیارده شهرت و اعتبار قازاندی) دیب توصیفلنه دی. او نینگ اوغلی جانی بیک هم (عدالت پرور پادشاه، عالی اخلاق ایگه سی ایدی، علم اهلی گه کتته اعتبار قره تیب، اولرگه یخشیلیک قیلردی، عالملر هردایم او نینگ حضوریگه کیلیب، یاردمیدن بهره مند بولردیلر) دیییله دی.
اوزبیک امیرلری کوپینچه «سیف الدین» نامینی اوزلری اوچون لقب قیلیب آلگن ایدیلر. مثال صورتده امیر سیف الدین اوزبک بن ططخ، امیر سیف الدین اسنبغا بن بکتمر (بیکتیمور)، امیر سیف الدین ارغون النائب، امیر سیف الدین طغای، امیر سیف الدین بیرم خجا یعنی خواجه و باشقه کوپ کیشیلر. اوزبیکلرنینگ اوشبو لقبلر بیلن اته لیشی، مصر قشونیده توتگن اورینلری و اوشه دورده دین یولیده قیلگن جهاد و فداکارلیکلریدن دلالت بیره دی.
عثمانی لر امپراطورلیگی دوریده هم اوزبیکلر مصرده موجود ایدی. عثمانی لر ارشیفیده گی حجتلرگه کوره اوزبیکلر تکیه لری (قرارگاه لری، مسافرلرنی قبول قیلیش جایلری- م) قاهره ده، اورته آسیا نینگ برچه منطقه لریدن کیلگن اوزبیکلرنی کوتیب آلردی. عثمانی لر دولتی عموماً سلطانلر اوقافیدن اوزبیک تکیه خانه لری خراجاتینی تولب، اولرنی تعمیرلش و ترمیم قیلیشده یاردم بیرردی و اولرده یشاوچی مسافرلرنی آزیق- آوقت بیلن تامینلردی. بوندن تشقری او ییرده دینی مراسملر اوتکزیلیب، کیرکلی کتابلر چاپ ایتیلردی.
حاضر هم ایریم اوزبیک عایله لری قاهره ده یشب کیلماقده، اولر اوزبیک لیک لریگه دلالت قیلوچی اسملرنی سقلب قالگنلر، مثلاً ؛ شاشی، بخاری، فرغانی، اُزبکاوی و طرازی عایله لری.
قاهره ده اوزبیکلردن قالگن یادگارلیلر : تاریخ جریانیده اوزبیکلر مصرنینگ مدنی حیاتیگه کتته حصه قوشیب کیلدیلر. مثال صورتده 247 هـ احمد فرغانی (5) تامانیدن ایشلب چیقیلگن و حاضر هم فایده لنیله دیگن «مقیاس النیل» نی ایتیش ممکن. احمد فرغانی 856 م قاهره ده حیاتدن کوز یومگن.
قاهره، مناسترلی قصری یانیده “مقیاس النیل” مهندسی احمد فرغانی گه قوییلگن هیکل
ابن طولون جامع مسجدی، ساحه کینگ لیگی یوزه سیدن حاضر هم مصرنینگ اینگ بویوک مسجدی حسابلنه دی. احمد بن طولون تامانیدن قوریلیب 265 هـ (878 م) ییلی بیتکزیلگن اوشبو مسجد ابن طولون میدانیده گی سیده زینب محله سیده جایلشگن بولیب، اوز وقتیده دینی علملر، قرآن و تیللر علمینی اورگنه دیگن مرکز صفتیده قوریلیب، عالملر، محدثلر مجلس اوتکزه دیگن جای بولگن. او نینگ یانیده شفاخانه، داریخانه و ایککی حمام قوردیریلگن ایدی، کسللرگه قرش اوچون طبیبلر، داریسازلر و خادملر اوز وظیفه لرینی بجریب تورردیلر. بو شفاخانه نی قوریشده آلتمیش مینگ (60000) دینار صرفلنگن و خراجاتی وقف ملکلریدن کیله دیگن عواید دن تأمینلنگن.
احمد بن طولون مسجد و مئذنه سی
شونینگدیک احمد بن طولون، فسطاط شهری اورنیده اسلام دوریده مصر نینگ اوچینچی پایتختیگه ایلنتیریش مقصدیده «القطائع» شهرچه سیگه اساس سالدی. اخشیدیلر هم مدنی حیات رواجیگه حصه قوشیب کیلگنلر. اخشیدیلر باغی (بستان الاخشید) امیر ابوبکر محمد بن طغج اخشیدی تمانیدن 33 فدان ییرگه قوریلگن. امیر بو باغگه باریب تورر و کونلرنی اونده اوتکه زردی. حاضر بو باغ نینگ اورنی شعرانی جامع مسجدی و موسکی کوپریگی یقینیده گی ینگی جاده – السکة الجدیده- آره سیده جایلشگن.
مملوکی لر دوریده مصرده گی قوریلیشلرده اوزبیک معمارچیلیگی نینگ تأثیری یققال کوزگه تشله نه دی. تیموری لر قوریلیشلریگه خاص بولیب، پیاز شکلیده سمرقند گنبذلری نامی بیلن مشهور بولگن و اوزاقدن آچیق آیدین کوزگه تشله نیشی اوچون اوزون گردن اوستیده قوریلگن قبه لر اوزیگه خاص شکلی بیلن اجره لیب توره دی. بو ایسه مطلقا تیموری لر معمارچیلیگی نینگ اوزیگه خاص امتیازیدیر. حسن بن ناصر محمد بن قلاوون مسجدی نینگ گنبذی بیلن سمرقند ده گی امیر تیمور مقبره سی گنبذی آره سیده گی کتته اوخششلر، مصرده اوشه دورده گی بنالر اوزبیکانه اسلوبده قوریلگنی اوچون یارقین مثالدیر.
امیر تیمو مقبره سی بیلن تقاسلش اوچون سلطان حسن بن ناصر محمد بن قلاوون گنبذی نینگ ایسکی بیر صورتی
سمرقند شهریده امیر تیمور مقبره سی نینگ گنبذی
سلار و سنجر الجاولی مدرسه و مقبره سی گنبذلری شکلیده اوزبیک معمارچیلیگی تاثیرینی آچیق آیدین کوریش ممکن.
شونینگدیک مملوکی لر دوریده گی مصر عمارتلری نینگ ایریم قسملری سفال پرچه لری (کاشیلر) بیلن بیزه تیلگنلیگی شونی کورسه ته دی که اولر اوزبیکانه اسلوبدن تأثیرلنگن. مثال صورتده ناصر محمد بن قلاوون جامع مسجدی نینگ ایککیته مئذنه سی (اذان ایتیش مناره سی) اوز اوچیده پیاز شکلیده قوریلگن، شو کبی قوصون جامع مسجدیده اوشبو اسلوب ایشله تیلگن. بولرنینگ همه سی شوندن دلالت بیره دی که قپچاقدن کیلگن بحری مملوکی لر دولتی سلطانلری نینگ کوپچیلیگی اصلیده اوزبیک بولگنلر.
شو کبی سیف الدین لقبی بیلن مشهور بولگن و 720 هـ ییلی ناصر محمد بن قلاوون اویلنگن اوزبیکخان نینگ قیزی طولونبای بیلن قوشیلیب کیلگن امیر قوسون اوزبیک، 730 هـ ییلی زوبله دروازه سیدن تشقری قاهره نینگ «الدرب الاحمر» محله سیده مغربلین جاده سی یانیده اوز نامیگه اتب بیر جامع مسجد قوردیرگن ایدی. بو جامع آره دن کیتیب اوندن فقط گینه دروازه سی قالگن.
شونینگدیک سیف الدین اوزبک الیوسفی قاهره ده اوز نامیگه اتب «الحدیقة الازبکیه» اوزبیک باغینی قوردیردی. او حاضرگه چه قاهره لیکلرنینگ سَیل و دم آلیش جایی بولیب کیلماقده. او نینگ اطرافی ده مشهور «ازبکیه محله سی» قوریلدی، حاضر او قاهره شهری نینگ اینگ مهم محله لریدن حسابلنه دی. بو ییرده صلاح الدین قلعه سی یانیده گی صلیبیه جاده سی آخریدن باشلنیب، فیل برکه سی یانیده توگه گن «اوزبیک شاه کوچه سی» واقع بولگن. بو جاده مملوکی لر دوریده قاهره نینگ مهم جاده لریدن بیری بولیب، امیرلر یشیدیگن خانه لر، کتته اویلر و مسجدلری بیلن کوزگه تشلنیب تورردی. اوشبو کوچه ده 900 هـ ییلی امیر اوزبک یوسفی قورگن «جامع اوزبک» – اوزبیک جامع مسجدی جایلشگن. اونگه باره دیگن یول توزه تیلیب، اوقافلر بیلن تأمینلنگن.
فایده لنیلگن اینگ مهم منبعلر :
- علی مبارک ، الخطط التوفیقیة لمصر، القاهره، بولاق، امیریه بویوک باسمه خانه سی 1302ــ 1306.
- محمد عبدالعزیز مرزوق، الناصر محمد بن قلاوون، اعلام العرب 28.
- مصطفی شوقی ابراهیم، التراث الحضاری الاسلامی فی جمهوریات آسیاالوسطی الاسلامیة (معمارچیلیک و فنلر بوییچه تیکشیریش) 3 ــ 10 هـ / 9 ــ 16 م عصرلر، نشر بولمگن ماسترلیک رساله سی، زقازیق دارالفنونی، 2001.
- سعاد ماهر، مساجد القاهرة و اولیا ؤهاالصالحون، مصر اوقاف وزیرلیگی، اسلامی ایشلر عالی مجلسی، قاهره،1980.
- المقریزی، السلوک لمعرفة دول المملوک.
- المقریزی، المواعظ والاعتبار فی ذکرالخطط والآثار.
- ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون.
- ابن تغری بردی (تنگری بیردی)، النجوم الظاهره فی ملوک مصر والقاهرة.
- دائرة المعارف الترکیة ــ دائرة المعارف الاسلامیة.
- القلقشندی، صبح الاعشی.
- منجم باشی احمد ده ده، جامع الدول، قولیازمه، بایزید، نمبر 5020 2 .
دوکتوره ماجده مخلوف ، قاهره عین شمس دارالفنونی، ادبیات فاکولته سی
——————————————————————–
مترجم ایضاحلری :
1. قلقَشَندی احمد (1355- 1418م) مملوکیلر دوریده یشه گن مصرنینگ مشهور ادیب و مؤرخی. قاهره شمالیده گی قلیوب منطقه سیده جایلشگن قلقَشنده گه منسوب. اونینگ مشهور اثرلریدن «صبح الاعشی فی صناعة الانشاء» کتابیده عمومی معرفت، ادبی، تاریخی و جغرافی معلوماتلر توپلنگن. ینه بیر اثری «نهایة الأرب فی معرفة قبائل العرب» دیر.
2. ثغور یا عواصم توققیزینچی هجری عصرده خلیفه لر تامانیدن سوریه شمالیده بیزانتین چیگره لریده قوریلگن قورغان و حصارلردن عبارت ایدی. اولردن طرطوس، ادنه، مرعش، ملطیه و عکا کتته اهمیتگه ایگه بولگن.
3. مقریزی تقی الدین (1364- 1441): اصلی بَعلبَک دن بولگن مصر مؤرخی. قاهره ده توغیلیب، مملوکیلر دوریده اوشه ییرده قاضیلیک وظیفه سی بین شغللنگن. اثرلریدن: «السلوک لمعرفة دولة الملوک»، «المواعظ والاعتبارفی ذکر الخطط والآثار» و «النقود الاسلامیة القدیمة».
4. ابن جماعه: شافعی فقیه لریدن بیر عایله لقبی بولیب، مملوکیلر دوریده ایریملری سوریه و مصرده قاضیلیک وظیفه سی بیلن شغللنگنلر. اولرنینگ اینگ مشهورلریدن بیری بدرالدین محمد بن جماعه دمشق قاضی القضاتی و اوندن کیین مصر قاضی القضاتی بولگن. 733هـ 1333م وفات ایتگن.
5. ابوالعباس احمد بن کثیر الفرغانی اوزبیکستان نینگ فرغانه شهریده توغیلیب اوز عصری نینگ یوکسک درجه لی عالمی سویه سیگه کوتریلدی. استرونومی- نجوم علمی بوییچه ییریک عالملردن بیری ایدی. مأمون ومتوکل عباسی دوریده یشه دی، «بیت الحکمه» یعنی مأمون اکادمی سیده ده یولدوزلر بیلیمی بوییچه کینگ فعالیتلر آلیب باریب، کوپ علمی اثرلر یازدی. «جوامع علم النجوم والحرکات السماویه»، «الکامل فی الاسطرلاب»، «کتاب الجمع والتفریق» ناملی اثرلری جهان مقیاسیده او نینگ شهرتیگه سبب بولدی. گراردوس و یوحنای رسبیلی 12 عصرده اونینگ «جوامع علم النجوم …» کتابینی لاتین تیلیگه ترجمه قیلدیلر، 15 و 16 عصرلرده بوکتاب نیچه مرته نشردن چیقدی.
احمد فرغانی مأمون دوریده ییر کره سی نینگ قطرینی 6500 میل دیب حسابله دی. او غرب مملکتلریده Alfraganus نامی بیلن مشهور. صلاحیتلی مهندس و ریاضیدان بولگنی اوچون مأمون «مقیاس النیل» (نیل اولچاوی)نی قوریش اوچون اونی مصرگه یوباردی. انشاآت، فرغانی لایشلب چیققن لایحه اساسییده اونینگ رهبرلیگیده 247 هـ ییلی قوریلیب توگه تیلدی. بو ایسه سو مقدارینی اولچش بوییچه اوشه دورده اینگ مکمل و زمانوی قوریلیش ایدی. مصر دولتلری اسوان توغانی قوریلیشیگه چه سو مقدارینی اولچب ییر سالیغینی تعیینلش اوچون مقیاس النیلدن چیکسیز فایده لنیب کیلدیلر. فرغانی 856 ییلی قاهره ده حیاتدن کوز یومدی.
اروپا عالملری فلکیات علمی نینگ تکاملی اوچون اونینگ کتته حصه سی باردیب اعتراف ایته دیلر. آی نینگ غارلریدن بیری اونینگ آتی بیلن ناملنگن.
مصر دولتی 11عصر مقدم او قورگن مثلسیزبنانی اوزبیکستان بیلن مصر خلقلری نینگ تاریخی دوستلیگی رمزی صفتیده اعزازلب، قاهره ده گی مناستر قصری یانیده احمد فرغانیگه کتته هیکل قوردی. ایککی دولت رهبرلری اشتراکیده یولگه قوییلگن طنطنه لی مراسمده، اوزبیکستان جمهور رئیسی اسلام کریموف تامانیدن فرغانی هیکلیدن پرده کوتریلدی.
ایرانلیک ایریم تدقیقاتچیلر، فرغانه ده توغیلیب وایه گه ییتگن احمد فرغانینی هم باشقه ملتلر عالملرینی اوزلشتیریش خاصیتلریگه کوره ایرانی دیب دعوا قیلگن بولسه لرهم، بو اساسسیز ادعا اوچون هیچ قنداق منطق و دلیل موجود ایمس و بوله آلمیدی هم. احمد فرغانی اوزبیک خلقی نینگ فرزندی بولیب قاله بیره دی. ویکیپیدیا آچیق انسیکلوپیدیه سی نینگ، عربچه بولیمیده، اونینگ ملیتی تورک دیب تأکیدلنگن.
مصرده اوزبیکلر قالدیرگن یادگارلیکلردن ایریم کورینیشلر:
احمد بن طولون جامع مسجدی نینگ عمومی کورینیشی
احمد بن طولون جامع مسجدی نینگ مئذنه سی
قوسون جامع مسجدی نینگ کتته ایشیگی
قوسون جامع مسجدی نینگ کیینگی قوریلیشی
قاهره ده ملک اشرف قایتبای چیرایلی جامع مسجدی
