قوتلوغ اېلتېریش خاقان شرفیگه مجموعه و بیتیک تاپیلگن
خلق‌ارا تورکي اکادمیسی و مۉغولستان فنلر اکادمیسی تاریخ و ارکیولوژی انستیتوتی همکارلیگیده نامگان واديسیده (ارخانگای ولایتی، مۉغولستان) علمي ارکیولوگیک اېکسپېدیتسیه نتیجه‌سیده قوتلوغ اېلتېریش خاقانگه بغیشلنگن مجموعه تاپیلدی. شو مناسبت بیلن تورکي اکادمی اولن-به‌تارده مخصوص مطبوعات انجمنی اۉتکزدی.
خلق‌ارا تورکي اکادمی پرزیدنتی د.قیدیره‌لی، مۉغولستان فنلر اکادمیسی تاریخ و ارکیولوژی انستیتوتی دیرېکتوری گ.اېرېگزېن، خلق‌ارا تورکي اکادمی نینگ کتّه اېکسپېرتی ن.باضلخان، اۉرته عصرلر ارکیولوژی‌سی علمي-تدقیقات مرکزی رهبری مۉغولستان فنلر اکادمیسی نینگ تاریخ و ارکیولوژی‌سی ه.اېنختار، قزاقستان جمهوریتی نینگ مۉغولستانده‌گی فوق العاده و مختار اېلچیسی گ.کایشیبایېو، تورکيه جمهوریتی نینگ مۉغولستانده‌گی اېلچیسی ز.اتېش، هنگریلیکيه نینگ مۉغولستانده‌گی اېلچیسی ب.آبروشه‌نسکه، خادملر دیپلوماتیک میسسیه‌لر، عالِملر و ضیالیلر اشتراک اېتدی.
مطبوعات انجمنیده د.قیدیره‌لی خلق‌ارا تورکي اکادمی نینگ مۉغولستانده‌گی علمي-تدقیقات ایشلریگه تۉخته‌لیب، جاري ییلده «نامگان-2022» قۉشمه اېکسپېدیتسیه‌سی تامانیدن قوتلوغ اېلتېریش خاقانگه بغیشلنگن یادگارلیکلر مجموعه‌سی تاپیلگنینی معلوم قیلدی.
“بوگون مېن سیزلر بیلن خوش‌خبرنی بهم کۉرماقچیمن. بو ییلگی اېکسپېدیتسیه نتیجه‌سیده تورک خاقانلیگینی قَیته تیکله‌گن کولتېگین و بیلگې-خاقان نینگ آته‌سی قوتلوغ اېلتېریش-خاقانگه بغیشلنگن مجموعه و قبر تاشی تاپیلدی. «تأکیدلشنی ایستردیمکی، بو اېنگ قدیمي یازمه یادگارلیک بۉلیب، اونده «تورک» نامی ایلک بار تورکي دورگه عاید قیمتلی آثاری-عتیقه‌ده اوچره‌یدی”، – دېدی اکادمی رهبری.
د.قیدیره‌لی ینگی کشف اېتگن اېکسپېدیتسیه اعضالریگه و بو ایشنی قۉللب-قوّتله‌گن مۉغولستان فنلر اکادمیسیگه اۉز منّتدارچیلیگینی بیلدیردی.
اۉز نوبتیده، مۉغولستان فنلر اکادمیسی تاریخ و ارکیولوژی انستیتوتی دیرېکتوری گ.اېرېگزېن نامگان واديسیده اۉتکزیلگن علمي ارکیولوگیک اېکسپېدیتسیه نتیجه‌لری حقیده گپیردی. او نامگان مجموعه‌سی مۉغولستانده‌گی قدیمگی تورکي دورگه عاید اېنگ مهم تاپیلمه اېکنلیگینی تأکیدله‌دی.
شوندن سۉنگ اېکسپېدیتسیه‌ده قتنه‌شگن ارکیولوگلر ن.باضیلخان و ه.اېنختارلر تاپیلگن یادگارلیک خصوصیتلریگه تۉخته‌لدی.
بوندن تشقری، اوچره‌شووگه مخصوص تشریف بویورگن اېلچیلر ینگی کشفیات آچگن خلق‌ارا تورکي اکادمی و مۉغولستان فنلر اکادمیسی نینگ فعالیتینی یوقاری بهالب، کېلگوسیده‌گی ایزلنیشلریده موفقیتلر تیله‌دی.
تأکیدلش جایزکی، مجموعه نینگ عمومي میدانی 49X41،5 متر بۉلیب، غربدن شرققه قره‌ب جایلشگن مجموعه اطرافیده آول شکلده‌گی اریق قازیلیب، قازیلگن توپراقدن استحکام تېپه‌لیک قوریلگن.
مجموعه نینگ غربي تامانیده اۉرته‌سی تېشیکلی تاش (محراب)، تاشدن آدم سیمالری، ایکّی باله‌لی شېر هیکلی و ایکّیته قۉی هیکلی اۉرنه‌تیلگن. مجموعه دروازه‌سیدن شرقده 51 بال-بالدن عبارت تیزمه جایلشگن. اولر آره‌سیده بېشته بال-بالده اشینه اوروغیگه منسوب “تاغ اېچکیسی” نینگ رمزی تاپیلگن.
بوندن تشقری، مجموعه‌ده آلیب باریلگن قازیشمه‌لر چاغیده پیاده یۉلیگه یاتقیزیلگن سفال قاپله‌مه‌لر و خشت قالدیقلری تاپیلگن بۉلیب، بو بریکلر (سجده‌گاهلر) موجودلیگینی انیقلش امکانینی بېرگن.
بریک آلدیدن یازمه یادگارلیک نینگ یوقاری قسمی و تاشبقه شکلیده‌گی استېند تاپیلگن. قیمت‌بها تاپیلمه نینگ ایکّی تامانیده قدیمگی تورکي رونیک یازوو، اوچینچی تامانیده اېسه سغد تیلیده‌گی یازوو اۉییلگن. اېکسپېدیتسیه‌ده اشتراک اېتگن عالِملر یادگارلیک متنیده‌گی «تېنگری»، «تورک»، «قوتلوغ»، «تومېن» کبی بیر قنچه سۉزلرنی انیقله‌دیلر. یازوو متنیدن آلینگن معلوماتلرگه اساسلنیب، نامگان مجموعه‌سی تورک خاقانلیگینی قَیته تیکله‌گن کولتېگین و بیلگې خاقان نینگ آته‌سی قوتلوک اېلتېریش-خاقانگه بغیشلنگن دېگن خلاصه‌گه کېلدی. قاله‌وېرسه، بو بیتیک تورکي دورنینگ اېنگ قدیمي یازمه یادگارلیگی بۉلیب، اونده «تورک» نامی بیرینچی مرته اوچره‌یدی.
عموماً آلگنده، نامگان مراسم مجموعه‌سی برچه خصوصیتلری بیلن بیلگې-خاقان و کولتېگین مراسم مجموعه‌لریگه اۉخشه‌یدی. نامگان یازمه یادگارلیگی نینگ یوقاری قِسمیده اژدرهاگه اۉخشه‌گن و پستگه قره‌گن ایکّی بۉری نینگ باشی تصویرلنگن. معلومکی، بونده‌ی خاقان اتریبوتلری یادگارلیکلرنینگ یوقاری قِسمیده تاسپر-خاقان، بیلگې، کولتېگین و باشقه یادگارلیکلر شرَفیگه اۉییلگن. نامگان بیتیغی اۉرخون یادگارلیکلری کبی دولت اهمیتیگه مالک مهم یادگارلیک حسابلنه‌دی.
اکادمی نامگان علمي اېکسپېدیتسیه‌سی نتیجه‌لریگه بغیشلنگن علمي تۉپلم تیارلب، تورکي دولتلر پایتختلریده تقدیم اېتیشنی رېجه‌لشتیرگن. مۉغولستانده‌گی تورکي دور یادگارلیکلرینی قازیش ایشلری کېلگوسیده هم دوام اېتتیریله‌دی.
اېسله‌تیب اۉته‌میز، نامگان تېکیسلیگیده تدقیقات ایشلری 2019-ییلده باشلنگن. بیراق، کوید-19 پندېميه‌سی سببلی ایکّی ییلگه تۉخته‌تیلگن نامگان قۉشمه اېکسپېدیتسیه‌سی 2022 ییل جولای آییده قازیش ایشلرینی قَیته باشله‌دی.
خلق‌ارا تورکي اکادمی‌نینگ تدقیقات گروهیده‌گی «نامگان-2022» قۉشمه اېکسپېدیتسیه‌سیده خلق‌ارا تورکي اکادمی پرزیدنتی درخان قیدیره‌لی، اکادمی اېکسپېرتلری نه‌پیل باضیلخان و مصلحتچی ارکیولوگ، ارکیولوگیک تدقیقاتلر مرکزی دیرېکتوری نوربالت باگېنبایېولر اشتراک اېتیشدی. مۉغولستان فنلر اکادمیسی ارکیولوژی انستیتوتی، اکادمیک دَمدینسورېنگیین تسېوېېندارج (1949-2022)، مۉغولستان فنلر اکادمیسی تاریخ و ارکیولوژی انستیتوتی اۉرته عصرلر ارکیولوگیک تدقیقاتلری مرکزی گروهی رهبری، پروفیسور اېلتنگېرېلیین اېنکهتور، ارکیولوگلر تسېرېنخه‌ندین بویه‌نکه‌یشیگ، گانچیگیین به‌تبالد و نه‌ره‌نتویه‌گیین تسېنگېل، مونکسه‌یخه‌نی اووگنبه‌یر اوّلراق تورکي اکادمی مۉغولستانده‌گی شیوېېت-اولن مراسم مجموعه‌سیده ارکیولوگیک قزیشمه‌لر آلیب بارگن اېدی. 2016-ییلده اکادمی تامانیدن اوشبو واديگه مخصوص اېکسپېدیتسیه تشکیل اېتیلدی. قوتلوغ-خاقان دوریده قوریلگن طنطنه‌لر مجموعه‌سیده تمثاللر، تورلی آثاری-عتیقه‌لر تاپیلیب، قوریلیش سنه‌سی انیقلنگن. بو ایشلرنینگ دوامی صفتیده 2019-ییلده باشلنگن نامگان اېکسپېدیتسیه‌سی نتیجه‌سیده قوتلوغ-خاقان نینگ اۉزیگه بغیشلنگن مجموعه تاپیلدی.
اۉگیرووچی: هاشم همدم
منبع: https://twesco.org/journals
