بابا رحیم مشرب نینگ دنیا قره شی

اکادمیسین شرعی جوزجانی

بابا رحیم مشرب نینگ دنیا قره شی

عزیز و حرمتلی مشرب مخلصلری!
بابا رحیم مشرب شعرلرینی یخشی توشونیب آلیش اوچون اونینگ عرفانی شخصیتی و وحدت فلسفه سی بیلن یوغوریلگن اونینگ دنیا قره شینی یخشی توشونیب آلیش کیرک.
بیز اوشبو موضوع بوییچه اوزبیکستان و افغانستان حدودیده بیرینچی مرته یازیلیب، «ملاقات» ژورنالی نینگ 1998 ییل دیسمبر سانیده اوزبیک تیلیده، «آریایی» ویب سایتی و باشقه صحیفه لرده «بابا رحیم مشرب غواص دریای وحدت» عنوانی بیلن فارس تیلیده نشربولگن قوییده گی مقاله نی شاعرنینگ هیجاندن توله شعرلری نمونه لری بیلن اعتبارینگیزگه حواله قیلماقده میز. مقاله نی کریل یازوویدن حرمتلی عبدالغفور دستیار اوگیریب آلگن.

.

بابارحـیم مشرب ( 1653 – 1711) اوزبیک کلاسیک ادبیاتی نینگ پارلاق یولدوزلریدن بیری صفتیده عـصر لرآشه اوزیدن ترقـتگـن نور بیلن قـلب و روحی- میزنی یاریتیب، اوزیا قـیملی شعـرلری بیلن خـلقیمیزگه منظور بولیب کـیلماقـده.
او، هم صوفی، هم لیریک و فـیلسوف شاعـر، عین حال ده انسان سیور متفکر وایرکین تفکر یلاوداری، عدالت سیزلیککه قـرشی کوره ش فـدایی یولچیسی ایدی.
مشرب نینگ ایجـادی کوپ قـیرره لی بولگن. بیز اوشبو مقاله ده اونینگ شعـرلریده گی عـرفانی قـره شلر اینیقسه «وحدت» فلسفه سیگه دایر بیرقطار معـمالر بوییچه اوز فکـر و ملاحـظه لریمیزنی بیلدیرماقچیمیز.
«وحدت» گه عـاید فکـر و قـره شلر، حـس – تویغـولر، بابارحـیـم مشرب ایجـادیده یوکسک اورینده توره دی. او، ذوق وجـذبه گه بیریلگـن شاعـر صفتیده، برچه عالم و بارلیقنی عشقدن عـبارت دیب توشونه دی. اونینگچه عشق حـیات و حـرکت نینگ تورتکـیسی و یره لیش نینگ مقـصدی«غـرض کون ومکاندن عشق ایدی، نی کان و نی جـوهـر».
او، حـقیقی عـاشق، عشق اوتیده کوییب کول بولگـن شاعـر. روحی نینگ عـمانیده عشق تولقینله نیب توره دی، النگه لی حـس و هـیجـانلرینی یورک که سیغـدیرالمی، سوز آرقه لی افاده قـیلماقچی بوله دی. لیکـن تویغـولری شونچه النگه لی، نهایتسیز وسانسیز کیم سوز، کلمه وعـباره لر قالبیگه سیغـمیدی، شعـر وزنی اونگه تارلیک قـیله دی. شوسببلی اوهم بعضأ جلال الدین رومی بلخی سینگری شعـری عـنعـنه لرچـیگـره سیدن چـیقیب، نهایت شیرین، یاقـیملی و ساده عباره لربیلن اوزحس وهیجان لرینی افاده لب «مینگ معـنی نی بیرنکته بیلن مختصر ایتد یم» دیدی.
مشرب شعـرلریده وزن وقافـیه لر بوییچه بعـضی کم چـیلیکلر کوزگه تشلنه دی. اونینگ بیرینچی سببی ایتیب اوتیلگـن عامل حـسابلنسه، ایککینچی عامل اونینگ شعـرلرینی کوچـیـریشده خـطاطلر(نسخه کوچـیـروچیلر) تامانیدن یول قـوییلگـن سهو و خـطا لرحسابلنه دی. بیزنینگ فکـریمیز چه، بابارحـیـم مشرب قـلندرانه حـیات کیچـیـریش جـریانیده، اوزشعـرلری نینگ همه سینی توپلب دیوان شکلیده مرتب قـیلیشگه موفـق بولمگن. کیین راق کوپینچه اونینگ شعـرلری یازمه نسخه لردن تشقـری، آغـیـزمه – آغـیـزهم ایتیلیب کیلگـن و تورلی منطقه لرده روایت قـیلینیب یورگن. غالبأ، اونینگ اثرلرینی توپله گـن کـیشیلر، هم یازمه نسخـه لر، هم انه شو خـلق آرقه لی اوقـیلیب یورگـن شعـرلرنی، اونینگ عـجایب حـادثه لرگه تولیب تاشگـن حـیات قـصه لری بیلن قـوشیب یازیب آلگن لر. بو قصه لرنینگ بیر قـطاری توقـیمه بولیب، شاعـرنینگ عـلمی، ادبی و فـلسفی مقامیگه ماس کیلمیدی. اولر غالبا مریدلر و اونگه اخلاص قویگن عوام الناس تامانیدن اویلب چیقریلیب، ایریم طریقت مشایخلری حقیده بولگنیدیک، مشرب نینگ حیات ماجرالریگه قوشیب روایت قیلینیب کیلگن.
بابارحـیـم مشرب نینگ فارسچه شعـرلری، اونینگ تورکچه شعـر لریگه نسبتأ توغـریراق کوچـیریلگـن. بونینگ سببی شو بولسه کیره ک که، کوپینچه نسخـه لرتورکی تیل بیلن چـوقـورآشنا بولمه گن کاتبلر تامانیدن کوچـیریلگـن. بوندی حـالتنی عـلیشیر نوایی نینگ بعـضی بیر اثرلری وعـبیدی نینگ کلیاتیده هم یقـقال کوریش ممکـن.
مشرب برچه «وحدة الوجودی» صوفیلردیک بوتون کایناتده فـقط بیرته حـقیقت، بیرته حـقیقی محـبوب – یگانه یره توچینی کوره دی. بو یولده کعـبه وبتخانه فـرقیگه بارمیدی، کعـبه گه قره ب یول آلگـن و بتخانه گه قره ب یوز توتگـن لرنینگ همه سی، اوشه یگانه حـقیقتنی ایزلیدیلر. شونینگ اوچون هم اونینگ کافـرلیگی یا که مسلمان لیگیگه کونگل باغـله مسلیک کـیره ک، نیگه که او ازلدن «اناالحق» دیب کیلگـن. شوسببلی اونینگ عشق ساغـریده هردایم می اورنیده منصور قانی، موج اوریب توره دی:
اناالحق گـوی ایجـادم، تجـلی پرورعـشقـــم
مدام ازخـون منصـورم میی درساغـرعـشقـم
نه ازکفــرم تمنـــایی، نـه ازاسلامــم امیــدی
ندانم کعـبـه وبتخـــانه ازهــم، کافـــرعشقـــم
شونینگدیک او صمد گه (یره توچیگه) سیغـینوچیلر و صنملر گه عـبادت قـیلوچیلرنی بیرتامانگه اینتیلیش لرینی کوریب، بعضأ حـیرت له نیب قاله دی:
«یا، صمدا» نی ترک ایتیب، «یا صنمیم» دیسم موکین؟
عــیش وســرور نی قــوییب، یا که غـمیـم دیسـم مـوکین؟
حـقیقی انسان حـقیده مشرب نینگ قره شی عـجـا یب و قیزیقـرلی. اوبرچه کاینات، حـتی که فـرشته لردن هم اوستون توره دی، چـونکه حضرت انسا ن (حضرت آدم) او لر اوچـون مسجـود بولگـن. یعـنی انسان یره لگـندن کیین یره توچی اولرنی (فـرشته لرنی) ییرگه باش قـوییب اونگه سجده قـیلیشنی بویورگـن ایدی. انسان اوزحـقیقی معـنوی مقامیگه ایریشگندن کیین، ییر و کوک، محـشر و کوثر وحـتی جـبرائیـل دیک بویوک و مقرب فـرشته لرهـم اونگه تینگ توره آلمیدی، نیگه که او لرانسان ایمسلر، شونینگ اوچـون هم، سیوگی- محـبتدن یراغ بولیب، عشق نینگ درد و قیغـوسینی سیزه آلمیدیلر:
«تارتســـم بیـــرآه درد بیلــن محــشرینـگ کویر!»
«قـیلسم فغـان، بولاغی قــوریب کوثرینـگ کویر!»
«قـاچ آسما ن پناه گه یاشـون، پیکرینـگ کویـر!»
«ای جـبرئیل ییغ ایمدی اوزینگنی پرینگ کویر!»
«بی درد سـن، فـرشته ســن و عـشقدن یــراغ!»
مشرب نینگ شعـرلریده، موسی، خضر و عـیسی اوبرزلری (تمثاللری) جوده کوپ اوچـریدی. مشرب حـقیقی محـبوب یعـنی یره توچی دیداری نینگ مشتاقی. دیداراشتیاقی اونگه بیرلحـظه هم آرام بیرمیدی. یره توچـی نی اوشبو دنیا ده کوریش امکان سیز بولسه هم، موسی کبی اونی کوریشگه اینتیله دی، اونینگ جـمالینی کوریش میسر بولمسه، جـنت واونده گی حـورلرنی هم یاقـتیـرمیدی:
«جنت و حـورینگنی نیلی تا جـمـالینگ بولمه سه»
یره توچی تجـلی سی نینگ رمزی بولمیش”طور” تاغی و«اَیمن» وادیسی بات – بات اونینگ شعـر لریده تکـرارله نیب توره دی. قـرآن کریمده ذکر ایتیلگـن طور تاغی، ایمن وادیسی ناملی کتته بیابان نینگ چپ تامانیگه جایلشگـن بولیب، حـضرت موسی پیغـمبر، اوشه ییرده یره توچـیدن «ربِّ اَرِنی» یعـنی «ای ایگم اوزینگـنی مینگه کورست» دیب التجـا قـیلگـنده، اونگه «لن ترانی» یعـنی بودنیا ده مینی هیچ قچان کوریشینگ ممکن ایمس دیب جواب بیریلگـن ایدی. سونگـره یره توچی تامانیدن موسی گه تاغقه باق، اگرمین کورینگنیمده او، اوز جـاییده توره آلسه، سین هم مینی کوره جکسن دییله دی. «طور» تاغی الله تجـلی سیگه چـیده یالمی پرچه له نیب کیتگه نینی کورگنده، قـرآن کریم ده، «وخـَرّ موسی صَعِـقا» (موسی هوش سیز بولیب ییقیلدی) دییلگـن.
مذکورا لهی حـادثه، هردایم مشربنی اوزیگه تارتیب، تولقین لنتیریب توره دی. او، بیرنیچه اورینده، مذکورحـادثه گه اشاره قـیلیب، نهایت جـسارت وشهـامت بیلن دیدی:
نیم مـوسی نقــاب از چـهـره بـردار
نمی آید خـوشـم ایـن “لن ترانی”
یعـنی مین موسی ایمسمن، یوزینگدن پرده نی کوتر، بو (“لن ترانی” – مینی هیچ قچان کورالمیسن) دیگه نینگ مینگه یاقـمیدی، دیب یازه دی. باشقه بیر شعـریده (“خَرّموسی” رفـتـم و “انّی اناالله” آمدم ) یعـنی مین موسی کبی ییقیلیب توشدیم، لیکـن “إنی اناالله” (شبهه سیز مین خدامن) دیب کیلدیم، دیب “شطحـیات” ایتیشگه اوته دی. شطحـیات، یوزه کی معـنی سی شریعـتگه قـرشی بولیب، کامل عارف وصوفیلر تامانیدن وجـد و هـیجـان وجـذبه حالتیده تیلگه آلینه دیگن سوزلردن عبارت. مثلأ مذکور بیت و منصورحـلاج ایتگـن “اناالحـق” (یعـنی مین حق من) دیگن سوز. بو کبی سوز لرنی تیلگه آلیش عاقـبتیده منصور حـلاج، عـمادالدین نسیمی، یحـیی سهـروردی و بابا رحـیـم مشرب، قـشری (یوزه کی) متعـصب دین اربابلری تامانیدن فـتـوا بیریلیب اولـدیــریلــدیلر.
مشرب، موسی اوبره زینی(تمثالینی)، او یره توچی دیداریگه ییته آلمه دی دیب ینه بیر جـایده قـوییده گیدیک تیلگه آله دی:
“ربی ارنی” دیــدی موسِی کلیـم، هـیچ ییتمه دی
عـشق دیــن نالان بولوبــان، کیچه لر بیدار اوزیم
ینه بیر جـایده موسی نینگ ضدی بولمیش فـرعـون نینگ ظالم وشداد وزیری “هامان” نامی بیلن اونی ایسلته دی:
در چـشـم اهـل عـالم صوفی وشـم به ظاهر
سیرت طـراز “هامان” ، اندر لباس مـوسی
یعـنی عالم اهلی نظریده افـتیدن صوفی صفت بولیب، موسی لباسیده کورینسم هـم، لیکـن حـقیقتده سیرتیم – خُـلقیـم، “هامان” گه اوخـشـه یدی.
موسی تمثالی وطور تاغی، الوهیت تجلیسی مظهری بولگنی اوچون، منصورحـلاج نظریدن اوزاقلشمَی تورردی. منصور اوزماهیتینی ایضاحلش مقصدیده، معـما سیمان بیر شعـری نینگ آخـریده بوندی دیگـن ایدی:
“ابصــرتَنی بمـکان مـوسی قـائمأ”
“فی النور فوق الطور حین ترانی”
(یعـنی اوشنده مینگه قـره سنگ، مینی طور تاغی اوزره، موسی توخـته گن جـایده نورگه چـولغـنگـن حـالده کورگـن بولردینگ). «خضر» ایسه موسی گه یول کورستگـن، ابدی حـیات رمزی و حق یولیگه یوللاوچی ذات صفـتیده تنیلگن. مشرب هم خـضر کبی، محـبوب نینگ ابدیتی زلال چشمه سیدن سو ایچـیب، او کبی ابدی حـیاتگه ایریشماقچی بوله دی:
«زلال چـشمه سیدن خـضر تاپدی عـمـر طویل»
«منگا بقـالیغ اوچـــون چــشمۀ زلالینـگ آچ»
بعـضأ ایسه اونی عـیسی مسیح بیلن بیر جـایده ذکرایته دی. عیسی مسیح (حضرت عـیسی)، حضرت محمد دن ایلگری سونگگی پیغـمبر ایدی. او ظاهرأ دارگه (صلیبگه) آسیلگـن بولسه هم، تنگری اونی کوککه (تورتینچی آسمانگه) کوترگـن. او، قـیامت کونیگه چه برحـیات یشیدی.
حـضـرت عـیسی نینگ ماجـرا لرگه توله حـیاتی، اینیقسه آخـرگی کونلری نهایت آغـیر، عـذاب عـقوبتلی بولیب اوتگن. اوحقیقت غـلبه سینی تأمینلش و عدالتنی اورنه تیش یولیده آلیب بارگـن ایزچـیل کوره شی اوچون، دشمنلرتامانیدن دار گه آسیلیب، وحشیانه طـرز ده قـتل قیلینگن. شوجـهتدن مشرب اوزتقدیرینی اونگه اوخشه ته دی، بعـضأ عیسی صفت بولیب، حـتی اوندن هم یوکسک راق درجه گه کوتریلگـیسی کـیله دی:
«باشیم هـفت آسمانگه ییتسه، من عـیسی صفت بولسم»
«عــیسی روح پـــرور، تـــــــرک تعـلـــق ایلـــر»
« کوک صحنیده قـلندر، یخشی مکان ایمسمو؟»
حضرت عـیسی هرقـنچه عروج قـیلیب آسمانلرگه کوته ریلگـن و کبریا حـریمیده یشیدیگـن بولسه هم، مشرب وصال دولتیگه ایریشیش اوچـون «یارِغار» بولیشینی آرزوقـیله دی. «یارِغار» اتمه سی هـجـرت جـریانیده حضرت پیغـمبر بیلن اوز تقدیرینی باغـلب، اونینگ یولداشی، پناه ایزلنگـن غـارایچـیده اونینگ صحـبتداشی، صادق ومخلص دوستی صفتیده، اوبیلن خـطـرلی آنلرنی کیچیرگـن بیرینچی خـلیفه حـضرت ابوبکـر صدیق قه بیریلگـن لقب بولیب، قرآن کریمده «ثانی اثنین إذهما فی الغار» (غارده بولگـن ایککی کیشی نینگ بیری – ایککینچی سی) کـبی سوز لر بیلن اونگه اشاره قـیلینگـن.
«عـیسی چـیقیب هوا اوزه، کورمه دی معشوقی یوزین»
«عـشقینگ اوتیده من کوییب، بـاالله یا رِغــــار، اوزوم»
عـیسی و اونینگ تقدیریگه قیزیقیش مشربنی منصورحـلاجگه یقینلشتیره دی. منصور نظریده هم عــیسی مسیح اوزیگه خـاص خصوصیتلری یعـنی یره توچی حکمی بیلن آته سیزتوغـیلگه نی، اولوغوارلیگی، حـق یولی فـدایی لیگی بیلن منصور نینگ چــیکسیز حـرمتینی اوزیگه تارتیب توره ر دی. حـتی او، بیرشعـریده صلیب مذهبی اساسیده د نیادن اوتکومدور، بطحی (مکه) و مدینه نی ایسته میمن دیب، اوز تقدیرینی عـیسی تقدیریگه اوخشه شینی ایستیدی:
«عــلَی دین الصلـیبِ یکـون مــوتی»
«ولا الـبَطحی اُریــــد ولا المــــدینه »
منصور حـلاج وعـمادالدین نسیمی «وحدت» فـلسفه سی یولی نینگ قـربانلری بولیب، مشرب نقـطۀ نظـریدن پارلاق سیمالر وآرتگه چـیکینمس قـهرمانلر صفتیده گَوده له نیب توره دیلر. مشرب، او لرگه نسبتأ چـوقـور حـرمت، چـیکسیز محـبت بیلدیریب، اوزتقدیرینی اولربیلن باغلیدی و منصورگه قـوشیلگه نی اوچـون خـدا گه شکـرلر قـیله دی.
روایتلرگه کوره شاه مشربگه اونینگ مرشدی آفاق خـواجـم، سین محـمـود خان ناملی کیشی تامانیدن شهید قـیلینه سن دیب بشارت قـیلگـن ایکن. مشرب هردایم اوز شعـرلریده اونینگ تقـدیـری منصورگه اوخـشه گـن بولیب، عـاقـبت الامر بلخ شهریده محــمـود خان قـولیدن شهادت شربتینی ایچیشی حـقیده ایسله تیب یورگـن. قـوییده گی شعـرگه دقـت قـیلینگ:
«قانیمنی توکار ایرمیش، بلخ شهـریده محـمـود خان»
«تقــدیــر ازل بـولســــه، نیلی انگـــه بــیـــرمی جـان»
«مینگ شکـر خـداییمغه، منصـورغه قــوشیلــدیـــم»
«اول روی سیــه لــرکـیـــــم، منصـور نی اولدورغان»
«عـشقینگ یولیغــــه کـیــرگـــن، البته کیچـر جاندین»
«کـیچـمس ایســه دنیـا دن، ایتگـــن سوزیدور یالغان»
شونینگدیک بابارحـیـم مشرب «الفقر فخری» مضمونیده روایت قـیلینگـن حدیث اساسیده، برچه دنیوی هوا و هوس، نفسانی ایستکلر، مال و دولت، تاج و تخـت گه بیریلیشدن آزاد بیر انسان صفتیده، فـقر(فـقـیرلیک) گدا سی بولیب یشیدی. حـافـظ شیرازی «درویش و گـدا بولیب یشه یاتگـن بولسم هم، یونگدن توقـیلگـن مین کییگن قبانی، یوزته شاهانه تاج بیلن المشتیریش گه حاضر ایمسمن» دیگن ایدی.
درویشم و گدا و برابر نمیکنم
پشمین قبای خویش به صد تاج خسروی
مشرب نینگ اوزیدن ایشیتیلیک:
بهــشت ایوانی ده حـور و رواقین آرزو قیلمی
ساترغه دین ودنیا نی، رواجـیـن آرزوقـیلــمی
باری، روم وخــتا باج وخـراجین آرزوقیلمی
شۀ روی زمین و تخــت وتاجــــین آرزوقیلمی
گـدای فـقـر بولـدوم، سیر ایترمن بحـر و بر تنها
گاهی ایککی عالمنی ایککی ته کووش (نعـلین) کبی بیر تامانگه تشلب کیته دی، چـونکه اوحـقیقی سلطان نینگ دیوانه لریدن و آیاق یلنگ رند لریدن بوله دی:
«کـونیـن را چـو نعـلین انداخـتیم و رفـتیـم»
« دیــوانگان شاهـــیم، رند برهــــنه پا ییم»
عـین حـالده بابا رحـیـم مشرب نهایت جان کویر، انسان سیور شاعـر بولیب، ایزیلگـن، جـبرلنگـن و مظلوم آد ملر اوچون قیغوریب یوره دی، اولرنینگ دردلرینی چوقورسیزه دی.
«دلـی تیغ ستم دین یـاره بولغـان خـلقنی کوردوم»
«تنی دردو الم دین پـاره بولغـان خــلقنی کوردوم»
«کوزی، وقت سحر سیاره بولغان خلقنی کوردوم»
«فنا شهریده کوپ آواره بولغان خلقنی کوردوم»
«ظلم طغـیـان ایتیبدور هــربیریسی بیخـبر تنها»
او، اوز دوری نینگ متعـصب دین اربابلری بیلن کیلیشه آلمیدی، نیگه که او هر ییرده اوز بوینیگه عشق تومارینی آسیب یوره دی. بوندی حـقیقی عشق نینگ توب ماهیتیگه تار فکـر متعـصبلر ییته آلمسدیلر:
«مینی کــــورسه قاچـا دور شیخ الاسلام اهـرمن ینگلیغ»
«نیچـون، بوینـومغه زلفی تاری چیرماشقان توماریم بار»
بابا رحـیـم مشرب نینگ اثرلرینی دقت بیلن تحـلیل قـیلیب اوقـیگنده، اونده گی مضمونلرقـنچه چـوقـور، عـباره لر زلال سو دیک شفاف ایکـن لیگینی سیزیب باره میز.
یوقاریده گی کوزه تیش لرگه اساسله نیب ایتیش ممکن که بابارحـیم مشرب نینگ شعـرلریده بیرتاماندن انسان حـیاتیگه تیگیشلی بولگـن عالی خصلتلر یعـنی عـلم و فـضیلتگه اینتیلیش، ایمانلی و وجدانلی بولیش، یامانلیک دن اوزاق له شیب، ایزگـولیککه یوزتوتیش، اوزسوزی اوستیده توریب یالغان – یشیغدن چـیکله نیش، آته – آنه سی، خلقی ویورتیگه نسبتأ مهر و محـبتده بولیش و باشقه کوپ یوکسک اخلاقی نورملراورین آلیب، اوزافاده سینی تاپگن بولسه، ایککینچی تاماندن، اونینگ اثرلریده تصوفی غایه لر و عـرفانی قره شلر، اینیقسه «وحدت» مسئله سی چـوقـور ایلدیز آتگـن. مـذکورغایه لر، الهی محـبت تویغـولری بیلن قـوشیلیب مشرب نینگ شعـری اسلوبیگه یونه لیش بیره دی. او، بونداق یوکسک مقامگه ایریشگـن بولسه هم، اونینگ برحـیات اسمی یانیده «دیوانه» سوزی قـوشیلیب کیلگـنلیگی دقتنی جلب ایته دی. حتی بعـضأ اونینگ حیا تنامه سی بیرقـطارشعـرلری بیلن «دیوانه مشرب» نامی بیلن هم نشر ایتیلگـن.
فکریمیزچه بونینگ سببی بیرتاماندن اونینگ اوزی«دیوانه» سوزینی کوپ ایشله تیب، اوزنامی بیلن هم اونی کوپ قـوشیب یازگنی بولسه، ایککینچی تاماندن اونینگ دنیا کیزیب، قلندرانه سفرقـیلیب، درویشلرچه حـیات کیچـیرگنی حـسابلنه دی. بیزبـو حـقده تنیقـلی عالم استاد غـیب الله سلام فکـریگه قـوشیله میز: “همان که مبارک، قـوتلوغ، سرلی تبرک نامیگه «دیوانه» دیگن صفت تیرکله گـن ایکن، اونینگ قـلبیده وآنگ – شعـوریده، حـقیقتدن هم، تِینیق انسانی تفکر بیلن برابر، اولیا و انبیا لرگه خـاص ذکیلیک، فـرشته وملائکه لرگه خاص نور، دیولرگه خاص بیتمس– توگنمس کوچ – قوّت مجسم دَی(مجـسم دیک) کورینه دی مینگه. دیوانه نی بو«جِـننی»، «تیلبه» دیب انگله میمیز. نیتانگ! افسوس که، کوپینچه «دیوانه» سوزی نینگ اوزه گی گه اعـتبار قـیلمیمیز. دیو!!! دیو!!»
تأکید له گنیمیزدیک تصوف تعـلیماتیده ابن العـربی اساس سالیب رواجلنتیرگـن «وحـدة الوجود» (پانته ایزم) – فلسفی یونه لیشی، مشرب ایجـادیاتی نینگ ایککینچی تامانی و اجره لمس قسمینی تشکـیـل ایتیب، اونینگ شعـرلریگه جلال الدین رومی غزللریدیک شوروهیجـان، جـاذبه و ذوق، حـرارت و گوزللیک بغـیشلیدی. اولرنی اوقیگن کیشی قـیته دن اوقـیگیسی کیله دی. شاعـرجـلال الدین رومی واونینگ سرداشی مشهـورعـارف شمس تبریزیگه اخـلاص کوزی بیلن قـره ب، شعـرلریدن بیریده “شمس تبریزی منـم، گاهی جـلال الدین منم” دیب او لرنی تیل گه آله دی. مشرب نینگ ایریم فـارسچه شعـرلریده “نیمیم زتورکستان، نیمیم زفـرغانه” (مینینگ یریمیم تورکستاندن بولسه، یریمیم فـرغانه دن دور) دیگـن جـلال الدین رومی نینگ شعـری اسلوبی عکس ایته دی و او ایشلتگـن ایریم اتمه لر کـوزگه تشلنه دی، مثلأ:
“ازآشنـا گـسسته، پیـوسته ایـم با دوست”
” باخـویشتن نشسته، لیکن زخـود رهاییــم”
” با شیـخ عـهـد بسته، با لولیان نشستـه”
“درهـرکجا کـــه بینی، هنگامــــۀ خــداییم”
ترجـمه سی: آشنالربیلن علاقه نی اوزیب، دوستگه قوشیلگنمیز. اوزیمیز بیلن اولتیرگن بولسک هم، اوزیمیزدن آزاد بولگنمیز(مَن مَن لیکدن خلاص بولگن میز).
بیز شیخ بیلن عهد وپیمان قـیلیب، لولیلربیلن اولتیرگنمیز، هر جایده بیزنی کورسنگ، خدا نینگ هنگامه سی میز.
مشهور تصوف شناس عالم راجی ارنلدز افاده سی بیلن ایتگنده وحدت، وحدة الوجود یاکه «پانته ایزم» لغوی جهتدن ماده بیرلیگیدن عبارت بولسه، عرفان فلسفه سیده اوشبو اتمه دن مقصد « کون ومکان» یعـنی بوتون کا یناتده فقط بیر ذات موجود بولیب و او یره توچی نینگ اوزی ایکنلیگینی افاده لیدی.
آلمانلیک عا لم ماکس هورتن «اسلام فلسفه سی» کتابیده یازیشیچه حلاج تصوفگه قوییده گیدیک توصیف بیرگن: صوفی حددن آرتیق «اِفـراد» (یککه لشتیریش) نتیجه سیده یره توچی نینگ ذاتیده مستحـیل بولیب (قـوشیلیب، حل بولیب)، یره توچـیدن باشقه نرسه قالمیدی. صوفی نینگ سونگگی مقصدی اوز وجـودینی الهی ذاتده محـو ایتیشدن عـبارتدیر.( فنا – یعـنی یره توچی ذاتیده فانی بولیش – بودیستلر نینگ “نیروانا” سی یعـنی بوتونلی فانی بولیشیگه تینگدیر).
راجی ارنالدز فکـریچه «اِفراد» فـقط یره توچیگه خاص بولگـن عـمل حـساب لنسه، لویی مَسینیون تأکید له شیچه «اِفـراد» شونداق بیرانسانی عـمل کیم کـیشی، اوزی نظرده توتگـن وجـودنی تنلب آلیب، اونی باشقه لردن شو درجه گه چه اجره ته دی که، اوزی واوندن باشقه نرسه قا لمیدی.
صوفی، عالملر ایتگن درجه گه ییتوشگندن کیین، الوهیت ذاتیده محـو بوله دی، بیر قـطره سو چـیکسیز عمانگه توشیب اوزینی کورماقچی بولگـنده فـقـط عماننی کورگنیدیک، اوهم اوزینی کورما قچی بولگنده فقط «ذات» نی کوره دی. نوایی افاده سی بیلن ا یتما قچی بولسک:
قـیلیب حـق وجـودیده محـو اوز وجـودین
نــوایی مــــونی بیـــــل طریـــق تصوف
شو یوسینده وحـدتگه اعـتقاد ابن العـربی، عـطار، جـلال الدین رومی، بایزید بسطامی، منصورحـلاج، عـمادالدین نسیمی، عـلیشیر نوایی کبی بابا رحـیـم مشرب ده هم کوچـلی درجه ده موجـود ایدی. جـلال الدین رومی بلخی:
“آنهاکــــه طلبگار خـدائیـــد خـدائیـد
بیرون زشمـــا نیست، شمائیـد شمائیـــد”
(غزلیات شمس تبریزی، استاد جلال الدین همائی مقدمه سی بیلن، 269 بیت، انتشارات صفی علیشاه، 1368 ییل).
یعـنی : ای یره توچی نی قـیدیروچی لر، او سیزلردن تشقریده ایمس، اوزینگـیزسیز،اوزیگـیزسیز! – دیگن بولسه، مشـرب:
“سر به جـیب خـویش بردم، ازعدم بازآمدم”
“مظهــر ذات الستــــم، یکـتن اوتاد آمـــدم”
یعـنی : یاقَـمگه باش ایگـیب (چـوقـور تفکـر گه باریب)، عدمدن قیتیب کیلد یم. مین «الستُ…» دیگن ذات نینگ مظهری من. مین، بیراوزیم «اوتاد» اورنیده تورگن من، دیب یازه دی.
“اوتاد” هجـویری افاده سیچه تصوف اهلی نظریده، یره توچیگه یقین آلتی گروه، جمله دن، «قـطب» و «نقـیب» دن کیین، اوچـینچی اورینده تورگن تورت کیشی دن عـبارت بولیب، دنیا نینگ تورت تامانیده، عالم نینگ تورت رکـنی- ستونی صفتیده توخـته گن بولورلر. شونینگدیک مشرب باشقه بیرشعـریده:
«خـرّ موسی رفـتم و “إنی اناالله” آمدم»
یعـنی موسی سینگری ییقیلیب توشیب، «إنّی اَناالله» (مین خـدا من) دیب کیلدیم دیگـن و یره توچی سوزینی اوزیگه نسبت بیریب ایشلتگـن. یوقـاریده گی مشرب نینگ ایککی شعـری و باشقه کوپ سوزلریدن، اونده وحدت نظریه سیگه دایر قـره شلر قـنچه کوچـلی ایکنلیگینی یقـقال کوریش ممکـن.
هرحالده بابا رحـیـم مشرب نینگ شعـرلرینی اونینگ عـرفانی قره شلری یارقـین لیگیده چـوقـور و هرتامانله مه تیکشیریب، باشقه وحدت شاعـرلری بیلن اونینگ مشترک تامانلری و اوزیگه خـاص بولگـن قره شلرینی عـلمی نقطه نظردن بیلگیلب بیریش، اوشبوعـارف شاعـرنینگ عـلمی، عـرفانی شخـصیتینی یاریتیش گه کتته یاردم بیره دی. نیگه که مشرب فـقط اوزبیک وفارس تیللریده گی شعـرلری بیلن گینه ایمس، بلکه اوزی نینگ عـرفانی– فـلسفی دنیا قره شی و اوشبو قره شلرنینگ ایزچـیل ترغـیباتچیسی، عـدالت سیزلیک وخـرافات حـامیلریگه قرشی اوزعـقیده سی نینگ ترقـه توچیسی وتلقین ایتوچیسی، حـق یولیده اوزجانینی قـربان قیلگـن فدایی شهید و قـهـرمان صفتیده هم کتته اعـتبار واحـترامگه سزاوار انساندیر.
بو لر دن تشقـری بابا رحـیـم مشرب نه فـقط اوزبیکستان، بلکه بوتون تورکستان و مرکزی آسیا حـدودیده «وحدت» عـرفـانی- فـلسفی یونه لیشی نینگ آخـرگی نماینده سی حـسابلنه دی. اوندن کیین گی ایریم شاعـرلرده اوشبو تمایل بعـضأ کوزگه تشلنسه هم، کوپینچه تقـلید اساسیده بولیب، چـوقـورعـقـیدوی وغایوی نیگیز گه ایگه ایمس.
بابارحــیـم مشرب حـیاتی وایجادی بیلن بیر قـطارتنیقلی عالملر اینیقسه عـبدالقادر حـیت میتوف، عـبدالرشید عـبدغـفوروف، غـیب الله سلام، وهاب رحـیموف، کامل جان اسرائیلوف، جلال الدین یوسپـوف وباشقه لر اوزاق مدتلردن بیری شغـل له نیب کیلیب، اونینگ شعـری توپلم لرینی تیارلب، ترجــمۀ حـالینی یازیب کتابخـوانلر گه تقدیم ایتگـنلر. اینیقسه جـلال الدین یوسپـوف تامانیدن انتقادی اسلوبده تیارله نیب، مفصل سونگ سوزی و لغـت نامه لربیلن 400 بیتده نشرایتیلگـن «مهـربانیم قـیده سن» ناملی مشرب نینگ کتته شعـری توپلمی اوزیگه خـاص اهمیتگه ایگه. تنیقلی عالملر نجـم الدین کاملوف وغـیب الله سلام تامانیدن کتابگه یازیلگـن سوز باشی اوزعـلمی تحـلیلی و انتقادی تامانلری بیلن مشرب نینگ بدیعی ایجـادی و دنیا قره شینی یخـشی انگلب آلیشگه یاردم بیره دی.
اثر توپلاوچیسی، شاعـر اثرلرینی اوز ایچیگه آلگن 12 نسخه نی سالیشتیریب اورگه نیب، مذکور توپلمنی کتته محـنت و اوزاق مدتلی سعی و کوشش بیلن تیارله گن. یوسپـوف کوپ جایلرده شعـرلرده گی کم چـیلیکلرنی توزه تیشگه اورینیب، بعـضأ اولرنی قیاسی شکلده، بعـضأ منطقی یوسینده وبعـضأ اوزی نینگ شخصی ذوقی، توشونیش و تعـبیری اساسیده اصلاح قـیلیب کیلگـن. لیکـن بو ساحه ده بجریلگـن ایشلر ییترلی ایمس. ج. یوسپـوف اوزی یازگن سونگگی سوزده (مشرب نینگ حـیاتی و اینیقسه بدیعی میراثینی تحـقـیق قـیلیشدیک شرفلی، عین چاغده جـوده مرکب ایش، دوام ایتتیریلیشی کیره ک) دیب تأکید له گن ایدی. نیگه که هنوزهـم مشرب نینگ شعـرلریده عروض وزنلری و مضمون نقطۀ نظریدن ایریم کمچـیلیکلر اوزینی سقـلب قالگـن. اگـر بیز شاعـر نینگ بویوک اقـتداری، عـلمی درجه سی وعالی شعـری قـریحه سینی نظرده توته دیگن بولسک، مذکور کمچـیلیک لرنی (ایریم لریدن تشقـری) اونینگ ایجـادیده طبیعی دیب تصور قـیلیشگه حـقلی ایمسمیز. شونینگ اوچـون اوشبو، حـلاج و نسیمی یولـداشی، ابن العـربی وجلال الدین رومی ایزداشی ایجـادی نینگ مکـمل عـلمی انتقادی متنینی تیارلب، اونده گی عـرفانی اتمه لر، تلمیـحلر و تاریخی اوبرز لر و عـباره لرنی ایضاحلب اوتیش، تورلی نسخـه لرده گی سوز لرنی چـوقـور اورگه نیش، تاپیلگـن قـرینه لر گه اساسله نیب قـیاسی – منطقی اسـلوبدن فـایده لنگـن حـالده کم چــیلیکلرنی توزه تیش بیلن بیرگه، اونینگ دنیا قـره شینی هر تمانلمه یاریتیب بیریش، ادبیات شناس و تصوف شناس عالملریمیز آلدیده تورگـن بویوک فخـرلی وظیفه حـسابلنه دی.
مقاله آخـریده ممنونیت بیلن ایسلتماقچیمیز کیم مشرب نینگ روحی کیچـینمه لرینی چـوقـور سیزگـن، اونینگ ایجادیده گی بدیعی تامانلر وعـرفـانی غـایه لرنی یخشی ادراک ایتگـن شاعـر طبیعـت یازوچی استاد غـیب الله سلام، «یازوچی» جـریده سیده اعلان قـیلگـن اوزی نینگ تحـلیلی وقـیزیقـرلی مقاله سیده، تدقـیقاتچی عالم جلال الدین یوسپـوف تامانیدن کوپ ییللیک محـنت ثمره سی صفتیده مشرب «دیوانی» بیلن اونینگ «مبدأ نور» اثری ینگی ایشلاو، تحـلیل و تحـریر دن چـیـقریلیب، ایککی جـلد لیک حـجـمده نشر عـرفـه سیده تورگه نیدن خـبر بیره دی.
بیز مشرب شناسلیک ساحه سیده بجریلگـن بوندی عـلمی – تحـقـیقی ایش حاضرگی دورده قـنچه کتته اهمیت گه ایگه ایکـن لیگیگه اعـتبار بیرگـن حالده، اونینگ تیز آره ده نشردن چـیقیشینی کوتیب قـاله میز.
مقاله آخـریده شونی هم قـید ایتیب اوتیش کیره ک که، بوندن نیچه ییل مقدم اوزبیکستانده بو اولوغوار شاعـروعـارف توغـیلگـن کونی نینگ 350 ییل لیگی طنطنه لی نشانلندی. افـغـانستانده سیاسی واجـتماعی شرایط آغیـر بولگه نیگه قره مسدن، امیرعـلیشیر نوایی فـرهنگی (مدنی) اویوشمه سی نینگ بلخ ولایتی ده گی بولیمی اوشبو تاریخی سنه نی اعـزازلش مقصدیده «گـزیده ای از اشعـارمشرب» نامی بیلـن مشرب نینگ تنلنگـن دری و اوزبیکچـه شعـرلری مجـموعه سینی، اونینگ صورتی بیلن، مراسمدن بیرنیچه آی مقدم نشردن چـیقـرگن ایدی.
بومجـمـوعه نی بلخ ولایتیده نوایی فـرهنگی اویوشمه سی نینگ رئیسی ژورنالیست عـبـدالله روئین نشرگه تیارلگن. «مولانا مشرب ترجـمۀ حـالی توغـری سیده بیرنیچه سوز» یازیب اونینگ قـیسقه چه ترجـمۀ حـالینی بیان ایتگـن بلخ ولایتیده گی یازوچیلر اویوشمه سی نینگ رئیسی صالح محـمـد خـلیـق ایسه «رند لراوروغیدن بیرایرکین انسان» سرلوحه لی مقـدمه سیده مشرب نینگ شعـری قریحه سی وعـرفانده توتگـن یوکسک مقامینی قـیسقه چه یاریتگـن. مجـمـوعه1991 ییل آخـرلریده بلخ ولایت باسمه خـانه سیده نشردن چـیقـه ریلگـن.
شعری نمونه سی:

ایـضاحلـر:

عـروج – یوقاریگه کوته ریلیش.
مظهـر – ظاهـر بولیش، کورینیش وجـلوه قـیلیش جـایی.
کبریا – بویوکلیک، اولوغوارلیک، عـظمت.
تلمیح – شعـرده بیران بیر مشهـور قصه، حادثه یا که مشهـور مثـلگه اشاره قـیلیش.
قـرینه – بیران مطلبنی بیلیب آلیش یا که مرکب و مجـهـول مسئله نی انگلش و یا بیران مقصد گه ایریشیش اوچـون دلیل بوله دیگـن نرسه، عـلامـت، نشانه.
قـریحه ـــ ذوق، ادراک، شاعـر لیک و یازوچیلیک اوچـون طبیعی کوچ و استعـداد.