| جلال الدین منگو بیردی اوزبیک تاریخی نینگ بیراولمس سیماسی |
علاوالدین محمد خوارزمشاه نینگ کتته اوغلی جلال الدنیا والدین ابوالمظفر مِنکُبِرنی- منکبِرتی ( منگو بیردی) بن سلطان علاوالدین ابوالفتح بن تکش بن الپ ارسلان بن آتسیز بن محمد انوشتکین تورکی دولتلرتاریخیده مثلسیزحماسه یرتگن و عمری نینگ آخریگه چه دنیا نینگ اینگ کوچلی فاتحی چنگیزخان قوشینیگه قرشی اوروش ألیب بارگن خوارزم نینگ ارداقلی قهرمانی و خوارزمشاهلرسلاله سی نینگ سونگی سلطانی ایدی. عربلر اونینگ آتینی آسمان هدیه سی، یاکه آسماندن یوباریلگن دیب ترجمه قیلگنلر.
او یاشلیگیدناق سینمس اراده وعالی خرکتیرایگه سی صفتیده بیلیملی شهزاده ایدی، حربی فنلروحربی تکتیکه لرنی اوزلشتیریب آلگن ایدی.
مشهور استرونوم میرزا اولوغ بیک «تاریخ اولوس اربعه» (تورت اولوس تاریخی) ناملی کتابیده اونینگ حقیده قوییده گیدیک فکر بیلدیرگن ایدی: تاریخده بیر نظامی – حربی و سیاسی شخصیت صفتیده جلال الدین نینگ مقامی شونچه اولوغ ایردی که اولوغلیک اونینگ وجودیده کیچیکلیک قیلردی. تورکی تیلده یازگن اونینگ بیر رباعیسی نینگ مضمونی:
اوروشده تاولنگن فولادمیز، بزمده موم کبی یومشاقمیز. دوستلر اوچون لطف و مرحمتلی و دشمنلرگه شوملیک و فلاکت کیلتیرووچیسیمیز. اولوغلیگیمیز شامده انصاف و عدالت بیلگیسی و هیبتیمیز روم گه خطر اعلامیدر.
جلال الدین خوارمشاه حقیده عرب و فارس تیللریده بیر قتار اثرلر یازیلگن، اولردن اینگ معتبری جلال الدین خوارزمشاه منشیسی شهاب الدین نسوی عرب تیلیده یازگن «جلال الدین منکبرنی سیرتی» ناملی کتابدر. اوشبو اثر فارس تیلیگه ترجمه قیلینیب نشردن چیققن.
جلال الدین بیلن کوپینچه بیرگه بولگن اونینگ منشیسی تاریخچی شهاب الدین نسوی اوز کتابیده بوندای دیب یازه دی: جلال الدین بوغدای رنگ، اورته بویلیک، تورکی قیافه ایدی. تورکجه و فارسچه ده گپیرردی. اونینگ جسارتی حقیده مین یازگن واقعه لر ییترلی. او نهایت شجاعتلی بیرارسلان ایدی. یوریشده برچه سوارلریدن جسارتلیراق ایدی. هر نرسه ده جهلی چیقمسدی، سوکمسدی، صلابتلی ایدی. کولگنده فقط تبسم قیلردی، کوپ سوزله مسدی، هر دایم عدالت طرفداری و ملت گه مهربان ایدی. نامه لری نینگ تگیده عبده (اونینگ بنده سی) و بعضا اونینگ خادمی دیب یازردی. اونی سلطان دیمسونلر دیب تأکیدلردی. لیکن شونچه که او فتنه لرایامیگه دوچ کیلدی و قطعی غلبه قازانالمدی.
او آته سیگه خلاف، مغللرقرشی سیده توریب اوروشیشدن قورقمسدی. ابن اثیر الکامل کتابیده یازیشیچه آته سی سمرقندده توریب مغللردن قاچیش پلانینی توزه یاتگن چاغده، جلال الدین و شهاب الدین خیوه قی برچه کوچ بیلن مغللرگه یوزمه یوز توریب اوریشیش کیرکلیگینی تأکیدلردی.
تورکستان و خراسان اهالیسی جلال الدین نی چین کونگلدن یخشی کورردی. اولرنینگ یاردمی بیلن 700 لیک قوشی تشکیل قیلیشگه موفق بولدی. بو قوشین نینگ کوپچیلیگی کونگللی روشده اونگه قوشیلگن ایدی. او عسکرلری قلبیدن جای الگن ایدی. جلال الدین بیر تجربه لی قومندان صفتیده اولرنینگ صفلرینی بیرلشتیریب روحیه لرینی کوترردی. منطقه نفوذلی کیشیلری مغللرگه قرشی اونی قوللب قوتله دیلر، منطقه فقرالری هم عسکرلری نینگ سانینی کوپیتیریشگه یاردم کور ستدیلر. منگو بیردی کوچلی ایمان و سینمس اراده بیلن 1220 ییلدن 1231 ییلگه چه خوارزمشاهلرسلاله سی نینگ آخرگی سلطانی صفتیده حکمرانلیک قیلدی و بیرجایده توخته مسدن تینیمسیز مغللرگه قرشی کورش آلیب باریب اولرنینگ تینچینی بوزدی. دشمن اونینگ قولیدن چیکسیز تلفاتلر کوریب، مینگلب عسکرلرینی قولدن بیردی.
تاریخچیلر تأکیدلشیچه مغللر جغرافی حدود نظریدن بو گونگه قدراینگ بویوک امپیریه گه اساس سالیش اوچون جان جهدی بیلن کوره شردی. بو سیلنی آلدینی آلیش اوچون بوتون مسلمان مملکتلری بوییچه فقط بیرقهرمان انسان کورش آلیب بارردی و او جلال الدین منگو بیردی ایدی.
منگو بیردی فقط گینه خوارزم حدودینی سقلش ایمس، بلکه بوتون اسلام دنیاسی و هندوستان حدودینی هم دشمن نینگ فاجعه لی هجومیدن حمایه قیلیشنی اوز آلدیگه مقصد قیلیب قویگن ایدی. شو مقصد اوچون سلجوقیلر و خوارزملیکلر آره سیده گی عایلوی قرشیلیکلرنی بیر تامانده قویب، دشمنگه قرشی بیرجبهه توزیشگه انتیلردی، اما اولر حاضر بولمدیلر.
مغللر هجومی وقتیده جلال الدین آته سیگه بیرگن استراتیگیک پلانی قبول بولمدی و ارمیه باش قومندانلیگی وظیفه سی اونگه تپشیریلمدی. شو سببلی اته سی سلطان محمد چنگیزخان هجومیگه داش بیرالمی کیتمه کیت مغلوبیتگه اوچرب توردی و آخری کسپین نینگ بیر جزیره سیگه قاچیب اوتدی.
سلطان محمد خوارزم شاه دشمن کوپ جایلرنی باسیب آلگندن کیین اوز اولیمیدن آلدین تورکان خاتون تشبثی بیلن سلطنت ولیعهدی ایتیب تعیینلنگن کیچیک اوغلی قطب الدیننی بو لوازمدن بوشه تیب اونینگ اورنیگه جلال الدین نی اوز ولیعهدی قیلیب تعیینله دی. و ایکی اوغلینی اونگه بوی سونیشگه بویروغ بیردی، لیکن اونینگ اولیمیدن کیین هر ایکی ایناغه، اکه لرینی اولدیریشگه قصد قیلدیلر، آما او، جسارتلی امیرلریدن بیری اینانچ خان تدبیری بیلن بو خطردن قوتیلدی.
ایش اورنیدن کوچگن بولسه هم بو جسور سرکرده اوزینینگ 700 عسکری بیلن مغللرنینگ اون مینگلرچه قوشینیگه قتتق ضربه لر بیردی و بیر تینگی یوق قهرمان صفتیده شهرت قازاندی. اونینگ غلبه لرینی ایشیتگچ چنگیزخان شخصا اوزی تورکستانگه کیلیب ارمیه رهبرلیگینی اوز قولیگه آلدی. جلال الدین پروان و بامیان اوروشلریده هجوم بیلن دشمنگه کتته تلفات بیریشدن کیین آرقه گه قیتیش تکتیکه سیدن فایده لنیب، چنگیزخان و عسکرلرینی تاغ و تاشلرده آواره قیلدی. کوپ عسکرلرینی قولدن بیرگن چنگیز خان سند دریاسی بوییگه چه اونی تعقیب قیلیب باردی.
جلال الدین کوپ اوروشلردن کیین سند دریاسی قورغاغیگه ییتیب باردی. او قورشاوگه توشگن ایدی. اونینگ اوچون فقط ایکی یول قالگن ایدی، یا عایله سی بیلن دشمنگه تسلیم بولیش، یاکه تقدیرگه تن بیریب اوزینی تولقینلی دریا گه تشلش. عایله اعضالری یاولرقولیگه اسیر بولیشدن اولگن یخشی دیب اولرنی اولدیریشنی ایستردیلر. فاجعه نی توشونگن جلال الدین اوز عایله اعضالرینی بیرین کیتین سوگه تشلیب، 10 متر بلندلیکدن اوزینی هم آتی بیلن سند دریاسیگه آتیب یوباردی و اوتیش جریانیده آت اوستیدن توریب قیقاچ اسلوبیده آرقه گه قرب دشمنلرگه اوق آتیب تیریک سودن چیقدی.
بو عجایب صحنه نی کوزه تیب تورگن چنگیزخان، اوز اوغیللریگه قرب دییدی:
ـ خداوند هر بیر اته گه انه شوندی اوغیل بیرسین!
اونینگ اولادلریدن فقط بیرسکیز یشراوغلی اسیر توشگن ایکن. اوهم چنگیزخان بویروغی بیلن اولدیریلدی.
جلال الدین دریادن تیریک چیققندن کیین هندوستانگه باریب اوچ ییل اوییرده قالدی و اوزی اوچون قشون ییغیش بیلن مشغول بولدی. اوللری عسکرلری نینگ قورال اسبابلری ییترلی ایمس ایدی. نسوی یازیشیچه او لاهوردن سیستان و بلو چستانگه قرب حرکت قیلگونچه عسکرلری نینگ سانی 4000 گه ییتگن ایدی. اولر ایشک و هوکوز گه مینیب یول باسردیلر.
جلال الدین خوارزمشاه برچه مسلمان مملکترینی حمایه قیلیش اوچون بغداد خلیفه سی، ایوبیلر شهزاده لری، سلجوقیلر سلطانی علاوالدین کیقباد گه مراجعه قیلیب، دشمنلرگه قرشی بیرلشیب اوروش آلیب باریش ضرورلیگینی تکلیف قیلدی، لیکن اولر آره سیده گی ناجویه رقابت و کیله جکنی بیلالمسلیک، اونینگ یینگیلیشی و اولرنینگ اورته دن کیتیشیگه سبب بولدی .
دهخدا لغتنامه ده اونینگ لقبینی مِنکُبِـِرنی دیب یازیب، بو کلمه نینگ دقیق تلفظی هنوزهم معلوم ایمس دیگن.
جلال الدین 1222 ییلدن 1226 ییلگه چه کرمان، فارس، خوزستان، شوشتر، اران، مراغه، خوی، تفلیس، ارمنستانگه لشکر تارتیب گرجستانگه اوتدی. تفلیس شهرینی تصرف قیلیش اونینگ شهرتیگه شهرت قوشدی.
هندوستاندن قیتگندن کیین اونینگ بیرینچی توقنشووی مغللر بیلن 1227 م ده یوز بیردی. او 1228 ییل اوروش جریانیده کتته یوتوققه ایریشدی. آخری چنگیزخان نینگ اوغلی اوکتای 1230ییل اونینگ فعالیتینی توگتیش اوچون 30 مینگ عسکرنی اران گه یوباردی. شو ییل جلال الدین، روم سلجوقلری علاوالدین کیقباددن ارزنجان یقینیده یینگیلگندن کیین تبریز شهریگه کیلیب عسکرلرینی دم آلیش اوچون مغان دشتیگه یوبارگن ایدی.
مغل عسکرلری حیرتلنتیروچی تیزلیک بیلن اونگه یقینلشگن ایدی. او1231 ییل اورته لریده حاضرگی دیاربکرده غفلت اویقوسیدن اویغانیب، دشمنلراونگه یقینلشگنیدن خبر تاپدی. او ارَس گه و اوندن سونگ ارومیه گه اوتیب، منطقه امیرلریدن یاردم سوره ماقچی بولدی. لیکن هیچکیم اونگه یاردم بیرالمدی. ارومیه یقینیده مغللر اونگه قرشی هجوم باشله دیلر. لیکن او جانینی قوتقزیب میا فارقین گه قاچیشگه مجبور بولدی و نسوی یازیشیچه 628 قمری ییل، شووال آیی نینگ اورته لریده (1231م) بیرگروه یولنی توسیب تورگن کردلرقولیده هلاک بولدی.
جلال الدین اولیمی بیلن مرکزی آسیاده مغللرگه قرشی مقاومت نینگ اساسی کوچی یوقالدی. اوندن کیین نی ایوبیلر و نی روم سلجوقلری سلطانلری اوشبو دهشتلی سیل نینگ آلدینی آلیشگه موفق بولمدیلر.
بوگون جلال الدین منگو بیردی وفاتیدن نیچه یوز ییل اوتگن بولسه هم، اونینگ نامی هنوز هم ابدیت – منگولیک آسمانیده بیر پارلاق قویاش سینگری نور ساچیب توره دی و او یرتگن تینگسیز حماسه لر، شاعرلر الهام منبعی گه ایله نیب کیلماقده. کمال‌الدین اسماعیل جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی اوغلی جلال الدین خوارمشاه، اصفهان نی تصرف قیلیب آلگنده اونینگ حقیده قوییده گی شعرنی یازگن ایکن. ترجمه سی:
| مژده که خوارزمشاه شهر صفاهان گرفت | ملک عراقین را همچو خراسان گرفت | |
| ماهچهٔ چتر او قلهٔ گردون گشاد | مورچهٔ تیغ او ملک سلیمان گرفت |
ترجمه سی: بیرمژده – خوش خبر، خوارزمشاه اصفهان شهرینی ایگللب آلدی. خراسان کبی ایکی عراق (عراق عرب و عراق عجم) نی تصرف قیلدی. سایه بانی نینگ اوچی آسمان چوققی سیگه ییتیب باردی، قیلیچی نینگ چومالیسی سلیمان ملکی گه ایگه لیک قیلدی.
شیرازلیک بیر شاعر – حمیدی شیرازی 1952 ییلی سلطان جلال الدین خوارزمشاه حقیده «سِند تولقینلری ایچیده» عنوانی بیلن بیر شعر یازیب، اونینگ تینگسیز شجاعت و قهرمانلیکلرینی تصویرلگن ایدی. شعردن بیر پرچه:
دشمن صفلریده اونینگ قصاصکار قیلیچی اولیم اوتینی یاغدیردی. کوپ سانلی لشکرلر الحذر دیب قاچه باشله دی.
او قارانغو دشت ایچره، قیلیچ و نیزه لر توقنشووی جریانیده قانلر دریا بولیب آقه یاتگن چاغلرده فقط بیر نرسه نی – قیدیرردی، چنگیزنینگ باشینی .
اوزبیکستان دولتی تامانیدن حربی خدمتلر اوچون «جلال الدین منگو بیردی» نامیده گی مکافات میدالی تأسیس ایتیلگن.
اوزبیکستان پریزیدنتی تآکیدلگنیدیک «بیز بویوک تاریخ، بویوک دولت و بویوک مدنیت یرتگن خلقمیز» منه شو بویوک تاریخ چوققی لریده پارلب تورگن برحیات سیمالردن بیری، جلال الدین منگو بیردی در. او یرتگن حماسه هر دایم بیز اوچون وطن گه صداقت و فداییلیک رمزی بولیب قاله دی. او وطن سیورلیک و انسانپرورلیک سمبولیگه ایلنگن.
منبعلر:
ــ شهاب الدین محمد بن احمد نسوی، سیرة جلال الدین منکبرتی عرب تیلیده؛
ــ عباس اقبال، تاریخ مغل؛
ــ ابن اثیر، الکامل؛
ــ علی اکبر دهخدا، لغتنامه؛
ــ ویکی پیدیا عرب تیلیده؛
ــ اوزبیکستان ملی انسیکلو پیدیه سی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
حقوق فنلری دوکتوری، پروفیسور عبدالحکیم شرعی جوزجانی
خوارزمشاه جلال الدین منگو بیردی دولتی نینگ درهم تنگه لری
آت بیلن سند دریاسیدن اوتیش میناتوره سی
آت بیلن سند دریاسیدن اوتیش حالتی
منگو بیردی رسام تصوریده
منگوبیردی حقیده اونینگ منشیسی
محمد بن احمد نسوی یازگن مهم کتاب
