ایرگنه قون ــــ
نوروز بیره می برچه میزگه قوتلوغ بولسین!
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــشرعی جوزجانی
نوروز بو ینگلیک نینگ ایلچیسی، آچیلگن گللر و اوسگن میسه لر قورشاویده کیریب کیلیب، ییر یوزیده گی برچه اوسیملیکلرنی آغیر قیش اویقوسیدن اویغاتیب، عالم اهلیگه ینگی ییل- ینگی حیات باشلنگنیدن بشارت بیره دی.
بو قوتلو ایامنی برچه انسانیت جامعه سی ایزگوو ایستکلر بیلن کوتیب آلیب، اونی خرسندچیلیک طلیعه سی دیب بیله دی.
بیزنینگ خلقیمیز – اوزبیک خلقی و باشقه تورکی خلقلر هردایم بو مبارک کوننی فیض و برکه بیلگیسی صفتیده چیکسیز صمیمیت و حرمت بیلن کوتیب آلگنلر. یاش یازووچیمیز دوکتور خان گیلدی اوشبو مناسبت بیلن «ایرگنه قون» ناملی بیر چیرایلی رومان یازگن.
تورغونلیک دوریده تورکستان بوییچه بو خلق بیره می توخته تیلگن بولسه هم، اوزبیک خلقی جنوبی تورکستان – افغانستانده اونی هیچ قچان اونوتمسدن اعزازلب کیلگن. مستقللیکدن کیین اورته آسیا مستقل دولتلریده بو تاریخی بیرمنی کوتیب آلیش اوزیگه خاص توس آلدی و هر ییل دولتلر تامانیدن طنطنه لی مراسملر بیلن نشانله نیب کیلدی، اونی کوتیب آلیش ساحه سی پایتخت و ولایتلرده کینگه ییب، عموم خلق بیره میگه ایلندی.
نوروز بیره می اوزاق اوتمیشگه ایگه. تاریخچیلر تأکیدلگنیدیک اورته آسیا حدودیده یشاوچی سومرلر بیرینچی بولیب میلاددن 5500 ییل آلدین نوروز بیره مینی ینگی ییل نینگ بیرینچی کونی صفتیده نشانلب کیلگنلر. اولر ایریم سببلرگه کوره اوز آنه یورتیدن بین النهرین گه کوچیب کیتیشگه مجبور بولگنده بو عنعنه نی هم اوزلری بیلن آلیب بارگنلر.
آسترالیاده یشاوچی تدقیقاتچی َعالم عباس دلجو کوپ شرقی و غربی معتبر منبعلرگه اساسله نیب نوروزحقیده یازگن کتته مقاله سیده بو تاریخی حقیقتنی اثباتلب بیرگن.
اونینگ فکریچه انکار ایتیب بولمیدیگن منبعلرگه کوره ییرکره سی نینگ شمالی منطقه لریده یشگن تورکی اوروغلرجهان مقیاسیده بیرینچی بولیب قشلاق خوجه لیگی – زراعت بیلن شغللنگنلر حسابلنه دی. اولر اون ایکیته لیک قدیمی کلیندر نی یره تیب، اونینگ اساسیده بهارنینگ بیرینچی کونیده نوروز بیره مینی نشانلردیلر. اون ایکی حیوان نامی بیلن توزیلگن «مولچل» تورکیلر تقویمی – کلیند ری، دنیانینگ اینگ قدیمی تقویم لریدن بیری صفتیده، هجری سنه سیدن آلدین تورکی اوروغلر آره سیده ایشله تیلردی و حاضر هم ایریم تورکی تیل اولکه لرده استعمالدن توشگنی یوق.
شی – چی یازگن «هون تذکره سی» کتابیده ایتیلیشیچه «هون تورکیلری نینگ برچه باشلیغلری مارچ آیی 21نچی کونی یو چان لاگریده (ییغیلیش جاییده)توپله نیب، اوز رسم و رسوملریگه بناان بیربیرلرینی قوتلب سیغینیش مراسمینی ادا ایتردیلر.
ع. دلجو تأکیدلشیچه ایرانده یازیلگن ایریم منبعلرده نوروز مجوسیلر دینیگه نسبت بیریلیب اونگه افسانوی جمشید اساس سالگن و فارسیلر بیره می دیب کورسه تیله دی، لیکن بو ادعا ناتوغری بولیب، واقعلیککه قرشی توره دی. تاریخی حقیقت شوندن عبارت که نوروز بیره می آریلر بین النهرین، ایران، افغانستان، مرکزی آسیا، قفقاز و هند یریم ارالی ایریم منطقه لریده کیلیب جایلشگندن 4000 ییل آلدین یعنی میلاددن 5500 ییل ایلگری سومرلر نوروز بیره مینی نشانلردیلر.
ابوریحان بیرونی الاثار الباقیه کتابیده جمشید بو بیرمنی نشانلگنیگه اشاره قیلسه هم، نوروز آوندن آلدین هم بویوک بیرم صفتیده موجود ایدی دیب تاکیدلیدی.
امیریکه لیک تدقیقاتچی چارلز بیرلیتز «اژدها اوچ بورجگی» ده و پروفیسور اس ان کرامر «ینگی بین النهرین» کتابیده تاکیدلشلریچه شومرلر مهاجرت جریانیده بو مراسمنی اوزلری بیلن قفقاز، انادولی، آزربایجان، غربی ایران و بین النهرین گه الیب بارگنلر و اورته آسیاده قالگن اولرنینگ تورکی اوروغلری ختای شمالیدن تارتیب خزر دینگیزی شرقی گه چه اوشبو مراسمنی نشانلب کیلگنلر.
ایرانلیک عالم دوکتور مهرداد بهار «تخت جمشید» کتابیده یازه دی: نوروز بیره می اصلا بیر آریایی بیرم بولمگن، بلکه بیرینچیدن شومرلر آره سیده مرسوم بولگن. بو بیرم بین النهرین دن باشلب دنیانیک بشقه منطقه لری جمله دن ایرانگه هم ترقلگن…اویستا دینی کتابیده هم نوروزدن اثر یوق».
برچه تورکی دولتلرده نوروز بیرمی کتته اعتباربیلن نشانلنیب کیلگن. اورته آسیادن باریب مصرده «ممالیک» ترکی دولتینی قورگن مملوکلر هم اوزلری بیلن نوروز عنعنه سینی آلیب بارگنلر. مشهور مورخ المقریزی یازیشیچه مملوکلر تورکی سلاله سی دوریده ینگی ییل باشیده نوروز مصرلیکلرنینگ احتفاللریدن بیری ایدی و مصرنینک برچه اهالیسی – مسلمانلر و مسیحیلر اونی نشانلردیلر.
هر حالده نوروز، دینی ماهیتگه ایگه بولمگنی اوچون اونی دینی معیارلر بیلن اولچش توغری ایمس. لیکن ایریم سلفیلر و تکفیری گروهلر اونگه قرشی چیقیب نوروزنی مجوسیلر یعنی آلاوگه سیغینووچیلر دن قالگن مراسم دیب تحریم قیله دیلر، حال بوکه بو بیرم زردشت دینیگه هیچ قندای علاقه سی یوق حتی ایتیب اوتگنیمیزدیک اویستا کتابی نینگ اصل متنیده نوروز سوزی بیر مرته هم یازیلمگن.
اسلام دینی کیلگندن کیین خلقلر ایچیده موجود بولگن قدیمی عرف – عادتلر و عنعنه لرنی بهالب دین قاعده لریگه خلاف بولگن، خرافات و باطلگه چقیرووچی مراسملر تحریم قیلیندی. تاشدن یونیلگن بتلرگه سیغینیش، خاتینلرنی المشتیریش یا که ساتیش و سودخورلیک عادتی منع ایتیلدی. عربلرده بولگن بیش خیل نکاحدن اوچ توری تقیقله نیب حاضرگی نکاح بیلن وقتینچه نکاح ضرورتگه کوره سقله نیب قالدی، اما حضرت ابوبکر دوریده وقتینچه نکاح هم بیکارقیلیندی، لیکن بو نکاح توری جعفری مذهبیده صیغه نامی بیلن سقله نیب قالگن.
اسلام دینی عرب قبیله لریده موجود بولگن تورلی حقوقی قاعده لر جمله سیدن حَکَمیت و سَلَم (پیشیب ییتمگن نرسه لر مثلا باغ میوه سی و باشقه محصولاتلرنی ساتیب آلیب، پولینی آلدیندن تولش) گه رخصت بیریب، سلم اوچون بیر شرط قویدی. شونینگدیک معاملات و تجارت بوییچه موجود بولگن عرف عادتلرنی اوز حالیگه قالدیردی. حنفی مذهبیده عرف حَسَن، حکم چیقریش منبعلریدن بیری حسابلنه دی (الثابت بالعرف کالثابت بالنص).
شو سببدن مینگلب ییل دوام ایتیب، خلق حیاتیدن اورین آلگن و هیچ قندی دینی و مذهبی ماهیتگه ایگه بولمی، طبیعت اویغانیشی و حیاتنی سیویش بیره می بولگن نوروز بیرمی هیچ قچان اسلام دینی تامانیدن منع ایتیلیب خلق حیاتیدن چیقریلمگن.
تاریخی منبعلر گه کوره امام ابوحنیفه نینگ آته سی نعمان بن ثابت نوروز کونی شو مناسبت بیلن تیارلنه دیگن فالوزج(فالوده) حلواسینی حضرت علی گه آلیب بارگنده، اونی قبول قیلیب عایله سی حقیده دعای خیر قیلگن ایکن.
نوروز بیره می عباسی خلیفه لر، شونینگدیک تورکی دولتلرده هر دایم ارداقلب کیلینگن. نوروز اوزبیک ادبیاتیده اوزیگه خاص اورینگه ایگه بولیب کوپ شعرلر و «نوروزنامه» دیک کتابلر یازیلگن. فرخی و غضایری رازی کبی سلطان محمود سرای شاعرلری کتته قصیده لر یازیب نوروزنی کوتیب آلگنلر. حضرت علیشیر نوایی بیر دعائیه ده دیگن ایدی:
«هر تونینگ قدراولوبان، هرکونینگ اولسون نوروز!»
بیرلشگن ملتلر نینگ مدنی ایشلر بوییچه تشکیلاتی یونسکو 2010 ییل نوروزنی انسانیت مدنی میراثی قتاری رویخط گه آلیب، نوروزنی خلق ارا بیرم صفتیده اعتراف ایتگن ایدی.
ستاکهولمده گی «بابر کلتوری انجمنی»، ایرگنه قون ـــ نوروز تاریخی بیره می بیلن برچه وطنداشلریمیزنی صمیمی تبریکلب، اوشبو مبارک بیرم برچه میزگه تینچلیک و أسایشته لیک طلیعه سی بولسین دیب ایستک بیلدیره دی.
حرمت بیلن
شرعی جوزجانی
