تورکچه

بخارا خلق شورالر جمهوریتی نینگ 3نچی قورولتایی، اگست آیی، 1921ییل.

نوامبر 9, 2021

355

ایککینچی قسم

چوقای اوغلی مصطفی تورکستان

مختار حکومت ر‌‌یٔسی

1918 ییل فبروری ده تورکستان مختاریّتی بالشویکلر تامانیدن قانگه باتیریلگچ، جدید لر حرکتی کوچلی اؤزگریشگه اوچره دی. ساویت رژیمی بیلن مُراسه قیلیشنی خواهلمه گن تورکستان

جدیدلری نینگ کتته قسمی استقلالچیلیک حرکتی صفلریده و یشیرین مللی تشکیلاتلرده فعالیّت کؤرستگن بؤلسه، اَیریملری ساویت حکومتی اداره لریده ایش باشلشگه مجبور بؤلدیلر.

بخارا امیرلیگی و خیوه خانلیگیده احوال سهل باشقه چه راق کیچدی. 1920 ییل ده قیزیل ارمیه هر ایککی دولت حدودیگه باستیریب کیردی. بخارا خلق ساویت ریسپوبلیکه سی و خوارزم

خلق ساویت ریسپوبلیکه سی توزیلیب، جدیدلر حاکمیّت تیپه سیگه کیلیشدی. دیمک، 1920 ییلدن جدیدلر حرکتی اؤز ترقیاتی نینگ ینگی باسقیچیگه، یعنی ساویتلر بیلن موراسه یؤلیگه قدم قؤیدی.

1920 ییل 1-7 سینتیبرده باکوده شرق خلقلری قورولتایی چقیریلدی. قورولتایده قبول قیلینگن قرارلر تورکستان خلقلری نینگ کیینگی تقدیریده معین رول اؤینه دی . اونده منوّرقاری،

تورار ریسقول اوف، چؤلپان، سلیم خان تِلـله خان اوف، رجب محمید اوف، قدرت الله یونس اوف، تاشپولات بیک اوف، عابد جان محمود اوف، طؤره قول جان اوزاق اوف، زین الدین

قاری نصرالدین اوف،حاجی صفا جؤره بایف، غازی یونس کبی تورکستانلیک مللت فداییلریدن جمع 90 کیشی اشتراک ایتدی. قورولتای ایشیده تورکیه دن کیلگن و شخصاً لینین نینگ اؤزی یوبارگن انور پاشا هم قتنشدی. بیراق، مذکور قورولتای بالشویکلرنینگ انگلستان گه قرشی قره تیلگن دؤق – پوپیسه سی ایکنلیگی مجلسلرده عیان بؤلدی. شو باعث تورکستانلیک 40 نفر هیٔتی قورولتای توگه گچ، اؤز ارا کینگش اؤتکزیب، اونده «تورکستانده گی ساویت حاکمیّتیگه قرشی تشویقات ایشلری» نی اَوج آلدیریشگه و «آکتوبرانقلابی نینگ اوچ ییللیگی کونیده عموم خلق قرزغالانی کؤتریش»گه عهد قیلدیلر. بیراق، اولرنینگ بو ریجه سی تؤلیق عملگه آشمه دی.

تورکستان جدیدلری فعالیتی بوتون اؤلکه نی قمره یدیگن، انگلیسلرنینگ سکاوتینگ مکتب دستوریگه ینگی دستور اساسیده ایشله یدیگن «توران کوچی»، «تورک کوچی»، «تیمور»، «ایزچیلر»، «لاچین»کبی گروهلرنی توزدیلر. بو گروهلر اؤرته مکتب تعلیمی، هنر، صنعتدن تشقری، حربی مشقلر بیلن شُغلله نیب، شورالرگه اساسی ضربه بیرووچی کوچ صفتیده کؤرینه باشله دی. 1920 ییل ساویت رژیمی بو گروه لر فعالیتینی توگتدی.

فرغانه و تاشکینتده گی واقعه لر یکونی، جدیدلرنینگ اُمیدینی سؤندیره آلمه دی. اولر بخارا ریسپوبلیکه سی رهبرلری بیلن بیر یاقه دن باش چیقریب، ایش باشله دیلر. بخاراده جدید ترقی پرورلر فرقه سی توزیلدی. بو فرقه دستوریگه کوره، دولتنی جمهوریت رئیسی (پریزیدینت) و پارلمان باشقریشی کؤزده توتیلگن ایدی.

1921 ییل 2- 5 اگست ده بخاراده ذکی ولیدی توغان باشچیلیگیده «تورکستان مللی بیرلگی» تشکیلاتی توزیلدی.

ذکی ولیدی توغان «تورکستان ملی بیرلیگی»

کمیته سی رهبری

او استقلالچیلیک حرکتینی جیپسلشتیریشده مهم رول اؤینه دی. تورکستان ملی بیرلیگی تشکیلاتی بیلن منوّر قاری رهبرلیگیده گی «ملی اتحاد» (1919 ییل توزیلگن) تشکیلاتی اؤز ارا همکارلیکده فعالیّت کؤرستدی. هر ایککی تشکیلات نینگ اساسی مقصدی بخارا ریسپوبلیکه سی، عموماً، تورکستان منطقه سینی ساویتلشتیریش و روسلشتیریش تأثیریدن سقلب قالیش، تورکستان نینگ مستقللیگی گه ایریشیش بؤلگن. 1925ییل «ملی اتحاد» تشکیلاتی اساسیده «ملی استقلال» تشکیلاتی توزیلدی.

جدیدلر حرکتی نینگ سؤنگگی ییللری فعال سیاسی کوره شلر بیلن اجره لیب تورمه یدی. بو دورده ساویت رژیمی تورلی سیاسی ایشلر («اؤن سککیزلر گروهی»، «ایناغم اوف چیلیک»، «قاسم اوف چیلیک»،«بدرالدین اوف چیلک» وباشقه لر) توزیب، مللی ضیالیلرنی عامّوی روشده قتغان قیلیشگه کیریشدی. 1929 ییل نوامبرده منوّر قاری باشچیلیگیده گی 38 کیشی نینگ قماققه آلینیشی (کیینچه لیک اولرنینگ سانی 87 کیشیگه ییتگن)، بیلن جدیدلر حرکتیگه کوچلی ضربه بیریلدی. بیراق استقلال غایه سی اؤز کوچیده قاله ویردی.

جدیدچیلیک حرکتی سیاسی معرفت پرورلیکدن، جدید ترقی پرورلرفرقه سی درجه سیگه کؤتریله آلدی. بو حرکت همده فرقه اعضالری اؤز فعالیتی و دستوریگه کؤره، شورا ادبیاتلریده ایتیلگندیک، «بیر آووچ بایلر منفعتیگه خد مت قیلووچی لیبرال بورژوازی وکیللری»ایمس، بلکی تورکستان نینگ برچه خلقلری تقدیرینی اؤیلب ایش کؤرگن دیموکراتیک جریانی نینگ

اینگ سوادلی، عالیجناب نماینده لری ایدی.

تورکستان ساویت حرکتی زوره وانلیک یؤلی بیلن اؤرنه تیلگچ، جدیدلرنی بیر قسمی فعال سیاسی حیاتدن چیتله شیب، فقط بدیعی ایجاد بیلن شُغللندی (ع. بُرهان اوف، ع. اولانی، ص. عینی و ب).ایریم جدیدلر ساویت اداره لری مدنی – معرفی شعبه لریده محنت قیلیشدی (ع. خؤجه یف، منوّر قاری، حمزه، س. تورسون خؤجه یف، ت. ناربؤته بیک اوف و ب.).

بعضی جدیدلر «محلی کمونیستلر» صفتیده یوقاری دولت و حکومت لوازیملریده ایشلشنی دوام ایتیردی (فیض الله خؤجه یف، عبالقادر محی الدین اوف، نظام الدین خؤجه یف و ب). ایریم جدیدلر بؤلسه، تورکستان استقلالچیلیک حرکتی صفلریگه باریب قؤشیلدی و خارج گه مهاجرلیککه جؤنب کیتدی (عثمان خؤجه پؤلت خؤجه یف، صدرالدین خان شریف خؤجه یف، عبدالحامد عرب اوف وهکذالر)

جدیچیلیک حرکتی نینگ برچه تنیقلی نماینده لری (صدرالدین عینی دن تشقری)30 ییللرده ساویت مستبد رژیمی تامانیدن عملگه آشیریلگن قیرغین نتیجه سیده هلاک بولدی. جدیدچیلیک حرکتی گه ساویت دولتی «ملتچیلیک»، «پان تورکیزم»، «پان اسلامیزم» تمغه لری باسیلیب، ناحق قاره لندی. ادبیاتینی اؤقیش منع ایتیلدی.

اؤزبیکستان ریسپوبلیکه سی مستقللیک که ایریشگچ، جیدلر حرکتی و اونینگ نماینده لری نامیگه یایپیشتیریلگن طوق لعنت و ساخته یارلیکلر آلیب تشله نیب، اولرنینگ اصل ناملری قه یته تیکلندی. تأریخچی، ادبیات شناس، تیلشناس، فیلسوف، حقوق شناس، صنعت شناس و پیداگوگ عالملر جدیدلرنینگ بای علمی و ادبی میراثینی اؤرکه نیشده دستلبکی نتیجه لرنی قؤلگه کیریتیشدی. مستقللیک ییللریده فطرت، چؤلپان، ع. اولانی نینگ 2 جلدلی، بهبودی، قادری، صدقی خانده یلیقی، عبرت، عجزی، صوفیزاده نینگ 1 جلدلی، شونینگدیک، فیض الله خؤجه یف، منوّر قاری، پ. یوسف اوف نینگ اثرلری چاپ قیلیندی. جدیدلرنینگ20 ته مشهور وکیلی کیریتیلگن «اونوتیلمس سیمالر. جدیدچیلیک حرکتی نینگ نماینده لری» (ت.، 1999) البوم کتابی نشردن چیقدی. اولرنینگ سیرقیرره فعالیتی درسلیک و قؤللنمه لرگه کیریتیلدی. 1999 ییل 16- 18سپتمبرده تاشکینت ده «مرکزی آسیا 20-عصر باشیده: اصلاحاتلر، ینگیله نیش، ترقیات و مستقللیک اوچون کوره ش (جدید چیلیک، مختاریّتچیلیک، استقلالچیلیک)» موضوعیده خلق ارا کنفرانس اؤتکزیلیب، اونده امریکه بیرلشگن ایالتلری،آلمانیه، فرانسه، ایطالیه، هالند، تورکیه، روسیه، هندوستان و باشقه مملکتلردن کیلگن نفوذلی عالملر جدید چیلیک و استقلالچیلیک حرکتلری تؤغریسیده جهان علم – فنیده تؤپلنگن سؤنگی خلاصه لر یوزه سیدن اؤزبیکستان هم کسبلری بیلن اؤز ارا فکر المشدیلر. جدیدچیلیک حرکتی جهان مول اهمیتگه مالک حادثه ایکنلیگی اعتراف قیلیندی. کنفرانس ده اوشبو معمّانی تدقیق قیلووچی خلق ارا علمی کینگش توزیلدی.

MANBALAR

-Ад.: Айний С, Бухоро инқилоби тарихи учу материаллар, М., 1926;

– Рисқулов Т., Революция и коренное население, Т., 1926;

– 3 и ё Сайд, Ўзбек вақтли матбуотига оид
материаллар (1870—1927), Т., 1927;

– Программные документы мусульманских поли
тических партий (1917—1920), Оксфорд,
1985;

– Революция в Средней Азии глазами
мусульманских большевиков, Оксфорд, 1985;
– Политическая жизнь русских мусульман до
февральской революции, Оксфорд, 1987;
– Мустафо Чўқай ўғли, Истиқлол жал-
лодлари, Т., 1992;

– Чўлпон, Асарлар, 1 — 2-ж.лар, Т. 1994;

– Ражабова Р. ва б., Узбекистан тарихи (1917-1993 й.), Т., 1994;
– Хўжаев Ф., Бухоро инқилобининг тари-хига материаллар, Т., 1997;

– Валидий,Бўлинганни бўри ер (Хотиралар), Т., 1997,
– Авлоний А., Танланган асарлар, 1—2-ж.лар, Т., 1998;

– Узбекистан тарихи: янгинигоҳ. Жадидлар ҳаракатидан миллий муста-қилликка қадар, Т., 1998; Жадидчилик: ис-лоҳот, янгиланиш, мустақиллик ва тараққиёт учун кураш, Т., 1999;

– Беҳбудий М., Танланган асарлар, Т., 1999;

– Фитрат, Танланган асарлар, 1—2-ж.лар, Т., 2000; Алимова – Д., Джадидизм в Средней Азии. Пути об- новления, реформы, борьба за независимость, Т., 2000;

– Узбекистоннинг янги тарихи. 1-китоб [Туркистон чор Россияси мустам-лакачилиги даврида], Т., 2000; 2-китоб [Узбекистан совет мустамлакачилиги даврида], Т., 2000;

– Юсупов П., Ёш хиваликлар тарихи (Хотиралар), Урганч, 2000;

– Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости, Т., 2000;

– Абдурашид-хонов М., Хотираларимдан, Т., 2001; – Узбекистан давлатчилиги тарихи очерклари, Т., 2001; Марказий Осиё XX аср бошида: исло-ҳотлар, янгиланиш, тараққиёт ва мустақил-лик учун кураш, Т., 2001.

Сирожиддин Аҳмедов, Қаҳрамон Ражабов

مقاله گه علاوه لر:

جدیدچیلیک رهبرلریدن بیر گروهی