اکادمیسین شرعی جوزجانی
صاحبقران نینگ 685 ییللیگی مناسبتی بیلن
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
امیر تیمور دولتیده کینگاش نینگ اورنی
امیر تیمور بوتون تورکستان رهبری صفتیده حاکمیت تیپه سیگه کوتریلگندن سونگ، تورکی خلقلرنینگ ملی اودوم وعنعنه لریگه تینگن حالده برچه دولت ایشلرینی کینگاش (شورا) اساسیده عملگه آشیریشنی اساسی پرنسیپ قیلیب آلگن ایدی. “تیمورتوزوکلری” ده یازیلیشیچه امیر تیمور دولتی نینگ توققیز اولوشی کینگاش وبیراولوشی قیلیچ یاردمیده برپا ایتیلگن ایدی. شونینگ اوچون او، هربیرایشنی کینگاش بیلن بجردیم، اولرنینگ فقط بیر قسمینیقیلیچ آرقه لی عملگه آشیردیم دیدی. بوحقده بیر عجایب مثال: تاریخی منبعلرگه کوره بلخ شهریده 1370 یاکه 73 ییللده بولیب اوتگن کتته قورولتای، اونی بوتون تورکستان – ماوراؤالنهر نینگ یگانه حکمداری قیلیب سیله دی. قورولتایده تورلی – تومن مملکت معمالری، مالی مسئئله لرو قوریلیش ریجه لری کوریب چیقیلیب، اشتراکچیلر کیلیشوویدن سونگ، اولر تطبیق قیلینیب کیلگن ایدی.
شاعروتدقیقاتچی خورشید دوران تأکیدلشیچه صاحبقران تامانیدن اوتکزیلیب کیلگن قورولتایلر شرق اولکه لریده بوندن 6 عصر مقدم، تیپیک پارلمان، امیر تیمور تامانیدن اساس سالینیب دوام ایتگنلیگی نینگ یارقین دلیلیدیر.
دنیا مقیاسیده صاحبقراننی یوکسک مقامگه کوترگن اونینگ سیاسی وحقوقی قرشلری نینگ مجموعه سی” تیمور توزوکلری” یاکه “ملفوظات تیموری” دیر. دنیانینگ تورلی تیللریگه ترجمه قیلینگن اوشبو اثر– دولتنی اداره قیلیش اصوللری، قوشیننی تشکیل ایتیش قاعده لری، سودا- ساتیقنی یوللری، خلق ارا مناسبتلرنی یولگه قوییش معیارلری، اوروشلرده عملگه آشیریلیشی ضرور بولگن تورلی حربی تکتیکلر سینگری، بیر قطارسیاسی، حقوقی، حربی غایه لرو نورملرنی اوز ایچیگه آلگن. بابایف بیرگن معلوماتلرگه کوره “تیمور توزوکلری” 1783 ییل ایضاحلربیلن انگلستانده، 1785 و 1981 ییللر هندوستانده، 1868 ییل ایرانده باسمه دن چیقدی. جهان جماعتچیلیگی نینگ دقت- اعتبارینی جلب قیلگنی اوچون1787ییل فرانسه، 1830 ییل انگلیس، 1845 ییل اردو، 1894 و 1934 ییللر روس، 1835 و 1858 ییللر تورک- ایسکی اوزبیک تیللریگه
ترجمه ایتیلدی. اما بو اثر امیر تیمورنینگ آنه یورتیده اوزبیک تیلیگه 1991 ییلده قسقرتیریلگن نسخه سی، 2000 ییلده ایسکی اوزبیک تیلیده، 2004 یییلده ایسه ” تیمور قصه سی” نامی بیلن حاضرگی اوزبیک تیلیده تولیق نسخه سی نشر ایتیلدی.
تیمورنینگ حقوقی قرشلرید ن کیلیب چیققن اینگ عالی خلاصه لر، دولتنی باشقریش بوییچه اونینگ اون ایککیته (12) اصولیدن عبارتدیر.
تیمور توزوکلری نه فقط تیمور دولتیده، بلکه اونینگ ادامه چیسی بولمیش بابریلر دولتیده هم اساسی قانون صفتیده فایده لنیب کیلگن. اونینگ تأثیری آستیده میرزا بابر اوزی نینگ شاه اثری بابرنامه (الوقائع) نی یازگن. اونینگ نیوه ره لریدن بیری جهانگیر بن جلال الدین اکبر “توزوک جهانگیری” نی اوزیدن قالدیرگن.
امیر تیمورنینگ صحبت ومجلسلریده هردایم تنیقلی فقیه لروعالملر، مؤرخلر و شاعرلر، مهندسلر و منجملر قتنشیب کیلگنلر. مثلا ییریک هندوستانلیک عالم مولانا عبدالحی دهلوی “الفوائد البهیه…”ده یازیشیچه اوشه عصرنینگ ایککی ته اقتدارلی علامه سی سعدالدین تفتازانی (المطوّل وباشقه کوپ اثرلر مؤلفی)، سید شریف جرجانی(التعریفات وباشقه کوپ کتابلر مؤلفی) کوپینچه اونینگ مجلسلریده حاضربولیب، علمی مناظره لرده اشتراک ایتیب کیلگنلر.
سلطانیه اسقفی- تیمورنینگ دولت مصلحتچیسی و فرانسه قرالیگه یوبارگن مسیحی ایلچیسی، تیمورحقیده اوز قلمی بیلن یازیب قالدیرگن 12 بیتلیک خاطره دفتریده ( اوشبو خاطره دفتری بیرمنحصر اثر صفتیده پاریس ملی موزیمیده سقلنماقده) اونینگ حقیده بونداق دیب یازه دی: “تیموربیک فارس، عرب و تورک تیللرینی بیله دی. قرآن علمی واسلام حقوقی بوییچه شونداق کوچلی عالم که هیچ بیر مسلمان عالمی او بیلن مناظره قیلیشگه قادر ایمس. او عالم و شاعرلرگه کتته حرمت قایل. بونینگ سببی شونده که اونینگ اوزی عالم ودانشمند در”.
تیمور، توزوکلرده دولت قوریلیشی، اونینگ تورلی ارگانلرگه بولینیشی وهربیرارگان نینگ وظیفه و مسئولیتلرینی کورسه تیب بیرگن. شرق و غرب منبعلریگه اساسلنیب علمی اسلوبده یازیلگن “اوزبیک دولتچیلیگی تاریخی” ناملی قیمتلی کتاب مؤلفی عظمت ضیا، تأکیدلگنیدیک، امیرتیموردوریده باشقروایککی اداره: درگاه ودیوانلرگه (وزیرلیکلرگه) بولینگن. درگاه ــ اینگ عالی دولت اداره سی. اونینگ باشلیغی هم طبیعی روشده دولت نینگ عالی حکمداری بولگن.
امیرتیمور اوززمانه سی شرایطیگه کوره جمعیتنی، برچه اجتماعی طبقه لر و قشرلرنی اوز ایچیگه آلگن اون ایککی طائفه گه بولیب، قانونلرنی اوشه طائفه لرگه ماسلشتیریب توزگن. او توزوکلرده “سلطنتیم مرتبه سی بولمیش توره- توزوکلرو قانون– قاعده لرنی هم شو اون ایککی طائفه گه باغلب توزدیم” دیدی. یعنی بیران طائفه هم قانون چیگره سیدن چیتده قالگن ایمس.
مؤرخ عالم عظمت ضیا تورکی دولتلرده توره- توزوکلرحقیده قوییده گیدیک یازه دی:
“عموما آلگنده، جمعیتنی قانونلر اساسیده باشقریش مدنیتی بیزده اینگ قدیمگی دورلردن
شکل لنیب کیلگنی حقیده تاریخی گواهلر ییترلی. چنانچه، ختای(چین) تیلیده بیتیلگن تاریخی اثرلردن «بییشی» ده (6 عصرگه تیگیشلی) یورتیمیزده گی بو باره ده گی احوال حقیده شوندی معلوماتلر بار. ” اولرده عبادتخانه ده سقلنه دیگن تورکی توزوکلر توپلمی بار. (بیران جنایتچی گه) جزانی بیلگیلشده مذکور توزوکلر(توپلمینی) آلیب(اونگه سویَنگن حالده) حکم چیقره دیلر” یعنی قیلینگن جنایت اوچون جزانی بیران بیر شخص ایمس، بلکه معین حقوقی نورمه لر بیلگی لگن و او همه اوچون برابرکوچگه ایگه بولگن. ( اوشه کتاب،18 بیت).
ع. ضیا، امیر تیمور دولتیده درگاه یعنی سرای یاکه دربار ده موجود بولگن اورینلر، اولرنینگ صلاحیتلری وسلسلۀ مراتبینی کورسه تیب اوتگندن کیین، اجرائیه تیزیمی وزیرلر فعالیتیده مجسم لشگن لیگی حقیده معلومات بیره دی. او مملکت ورعیت وزیرلیگی( باش وزیرلیک وظیفه لرینی بجروچی وزیرلیک)، حربی وزیرلیک(مدافعه وزیرلیگی)، ملکچیلیک وسالیق ایشلری وزیرلیگی، بوتون سلطنت اداره لری نینگ کیریم- چیقیملری، خزینه دن صرف قیلینه یاتگن برچه خراجاتلر حسابینی آلیب باروچی مالیه وزیرلیگی، عدلیه وزیرلیگی و اوچته باشقه وزیرلیک حقیده معلومات بیریب اوته دی، اوقاف ایشلری صدرلرصدری( صدر الصدور) گه یوکلنگن ایدی. شونینگدیک او پوسته تشکیلاتلری، استخبارات خدمتلری و رسمی تشریفات ایشلری بوییچه اسپانیه ایلچیسی کلاویخوسفرنامه سی و باشقه منبعلرگه اساسلنگن حالده ییترلی معلوماتلر بیره دی.
او، کلاویخو دن نقل قیلیشیچه عالی احکام، بویروغ و فرمانلر، مراتب سلسله سیدن اوتگندن کیین، ینه 3- 4 عملدارنظارتیدن اوتیب اولرنینگ مهرلری باسیلگندن سونگ اونگه عالی حکمدار مهری اوریلگن. شوندن سونگ بو حجت، فانونی کوچگه ایگه بولگن.
امیر تیمور دولتیده هردایم قانون استوارلیگی تأمینلنگن بولیب، قانون احکامی استثناسیز تطبیق ایتیب کیلینگن. او، توزوکلرده شونداق دیب یازگن ایدی: “مینینگ کتته مملکتیم تورلی ساحه لریده قانون عملگه آشیریله دیگن بولسه، مین اوزیمنی اوشه ییرده حاضر تورگندیک سیزردیم. مین هردایم عسکرلریمنی قانونگه اطاعت قیلیش روحی بیلن تربیه-
لب کیلدیم. قانون بوزرلرنی جزاسیز قالدیرمدیم”. مثال صورتده تیمورنینگ نیبره سی عمرشیخ نینگ اوغلی پیرمحمد (1379- 1410) اوز قیلمیشی اوچون دیوان مظالم ده قتیق سوراق قیلینیب، جرمی انیقلنگچ شونگه یره شه جزا بیریلگنی وبو حقده شخصا امیر تیمورنینگ اوزی فرمان بیرگنی شامی و یزدی ظفرنامه لریده قید ایتیلگن.
تیمور دوریده قضا تیزیمی رواجلنگن ایدی. حربی جنایتلر اوچون علیحده محکمه و نظامی مسئله لرنی حل قیله دیگن ” قاضی عسکرلر”ایش آلیب بارردی. دیوان مظالم استئناف محکمه سی صفتیده، دولت خادملریگه تیگشلی جرائم، شونینگدیک اولرگه قرشی دعوالرنی کوریب چیقردی. احتساب (محتسبلیک) تیزیمی بوتون مملکت بوییچه جنایتلر صادر بولیش آلدینی آلیب، آدملر حقوقینی حمایه قیلیب تورردی. نرخ ونوانی کنترول ایتیش، محیط پاکیزه لیگینی رعایه قیلیش، یوللر خطرسیزلیگی، بازارلرده ساتیله دیگن آزیق- اوقاتلر، ایچیملی سولر پاکیزه لیگینی سقلب، مملکت بوییچه، باشقه دینلر طرفدارلری و خارجی مسافرلرگه تضییق اوتکزیش، شهرلرده قشلاق اهالی سیگه ناتوغری مناسبتده بولیش آلدینی آلیش، حتی حیوانلرنی حمایه قیلیب، کیمه لر خوفسیزلیگینی نظارت قیلیش، محتسبلرنینگ وظیفه سیگه کیرردی. اوشنده محتسب اسلام مملکتلریده حاضرگی امبودسمن)1- ombudsman ( وظیفه لرینی کینگراق کولمده بجریب، توغریدن توغری دولت رهبری تامانیدن تعیینلنردی. تیمور، توزوکلرده مملکت بوییچه محتسبلر تعیین قیلگنلیگی حقیده معلومات بیرگن. حاضر، امبودسمن انستیتوتی دنیانینگ سکساندن آرتیق مملکتی پارلمانلری ترکیبیده انسان حقوقلری حامیسی صفتیده ایش آلیب باره دی. ایریم اسلامی مملکتلرده امبودسمن محتسب دیب اته له دی. خلاصه قیلیب ایتیش ممکن که عدالت سیز، قانون سیز،عرف وعادت قانونلری سیز دولت موجود لیگینی تصور قیله آلمیدیگن تیمور، مرکزی آسیاده 2700 ییللیک اوزبیک
دولتچیلیگی (تورکی خلقلر دولتچیلیگی) تاریخی نینگ اینگ مهم باسقیچی گه رهبرلیک قیلیب، دولت وجمعیتنی باشقرووی اوچون بیزلرگه اوزی نینگ “توزوکلر”ی کبی قیمتلی سیاستنامه و قانوننامه اثرینی قالدیردی.
صاحبقران وصیتیدن:
صاحبقران تیمور1405 ییل 18 فبروری کونی حیاتدن کوز یومدی. او، اوز وفاتیدن آلدین اوغیللریگه قوییده گیدیک وصیت قیلگن ایدی:
“ملت نینگ اولوغ مرتبه سینی، سعادتینی سقلماق اوچون سیزلرگه قالدیره یاتگن وصیت
و توزوکلرنی یخشی اوقینگ، اصلا اونوتمنگ و تطبیق ایتینگ. ملت نینگ درد لریگه درمان بولماق وظیفنگیز در. ضعیفلرنی قوریقلنگ، یوقسیللرنی بایلرظلمیگه تشله منگ. عدالت و آزادلیک (اولکه آزادلیگی) دستورینگیز، رهبرینگیز بولسین… آره لرینگیزگه نفاق تخملری ایکیلمسلیگی اوچون کوپ دقتلی بولینگ. بعضی بیر دشمنلرینگیز نفاق اوروغینی ساچیب اوندن فایده لنیشگه چلیشه جکدورلر. سیزگه وصیتلرده فقط اداره شکلی، اونینگ ایلکولرینی کورستدیم. بولرگه صادق قالسنگیز تاش باشینگیز گه توشمس”( امیر تیمور اوگیتلری. تاشکینت، ، 1992 ییل، 60-61 بیتلر).
صاحبقران نینگ حکمتلی سوزلریدن:
- کوچ عدالتده دور.
- عدل و احسان بیلن جهان گلشنی آباد بولور.
- عداوت ایمس، عدالت یینگه دی.
- هرمملکتده عدالت ایشیگینی آچدیم، ظلم وستم یولینی توسدیم.
- سلطنتیمنی باشقریشده اوچره گن هرقنداق واقعه و ایشنی، توزوک اساسیده حل قیلدیم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
فایده لنیلگن منبعلر:
- تیمور توزوکلری، علیخان صاغونی و حبیب الله کرامتوف ترجمه سی، اکادمیسین بوری بای احمدوف اهتمام ومقدمه سی بیلن، غفورغلام نشریاتی، تاشکینت،1991.
- ابن عربشاه احمد، عجائب المقدور فی تاریخ تیمور، قاهره نشری .
- محمدعبدالحی لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، قازان،مطبعةالخزانه، 1903.
- سلطانیه اسقفی، امیرتیمور حقیده یازگن خاطره لری، پاریس ملی موزیمیده گی قولیازمه.
- خورشید دوران
- اکادمیسین مظفر خیرالله یف، اویغانیش دوری وشرق متفکری، تاشکینت، “فن”.
- ظهیرالدین محمد بابر، بابرنامه، تاشکینت، “شرق” نشریات- مطبعه کومپانیه سی باش تحریریتی 2002.
- دموکراتلشتیریش وانسان حقوقلری مجله سی. 1 سان، 1999.
- 11ابراهیم مومنوف،امیر تیمورنینگ اورته آسیا تاریخیده توتگن اورنی، 1993 “فن”.
- نسیم خان رحمان، تورک خاقانلیگی، تاشکینت، “میراث”، 1993.
- .عبدالحی حبیبی، هنرعهد تیموریان، ایران نشری.
- دوکتور ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، 5 جلد، تهران،1944.
- ناصر محمد، توران دولتلری ییلنامه سی (میلاددن آلدینگی 3 عصردن میلادی 20 عصرگه چه)، تاشکینت، “میری یوس”.
- محمد علی، امیرتیمورسالنامه سی، علیشیر نوایی کتبخانه سی نشریاتی، تاشکینت، 2008 .
- ل. کیرین، ا. سعیدوف، امیر تیمور و فرانسه، تاشکینت، “عدالت”، 1996.
- شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، استنبول،1317.
- فنلر دوکتوری پروفیسور حلیم بابایف، اوزبیک دولتچیلیگی تاریخی، 1 کتاب، اوزبیکستان فنلر اکادمیسی”فن”نشریاتی،2004 ییل.
- عظمت ضیا، اوزبیک دولتچیلیگی تاریخی (اینگ قدیمگی دوردن روسیه باسقینی گه قدر)، تاشکینت، شرق نشریات – مطبعه کنسیرنی باش تحریریتی، تاشکینت – 2000 ییل.
- گردآورنده مارسل بریون، منم تیمور جهانگشا، ترجمه واقتباس ذبیح الله منصوری، کتابخانۀ مستوفی، تهران،
1362.
- امیر تیمور اوگیتلری، تاشکینت، 1992.
