ایرکین واحدوف
کیریل یازوویدن اؤگیرووچی عبدالجید اوزگون
اؤن سککیز یاش حَیرَتلری
اؤن سکیزمینگ عالم آشوبی اگر باشینده دور،
نی اشب، چون سروِ نازیم اؤن سکیز یاشینده دور.
دیسه بؤلغه یکیم، ینه هم اؤن سکیز ییل حُسنِی بار،
اؤن سکیز یاشینده مونچه فتنه کیم باشینده بار.
اؤن سکیز ییل دیمه، یوز سکسان ییل اؤلسه، اولدورور،
حُسن شاهی، اول بلالرکیم، کؤز و قاشینده دور.
حیرَت ایتمان حُسنِ مقامده که، هر حیرتکه، بار
برچه سی ایزید تعالی صُنعِ نقٌاشینده دور.
تن انگه سیم و ایچینده تاش مضمر کؤنگلیدین،
عقلگه یوز حیرَت، اول آی نینگ ایچ و تاشینده دور.
می کیتور، ای مُغ که، یوزحیرَت ارا قالمیش مسیح،
بوالعجبلرکیم، بو ایسکی دَیر خفٌاشینده دور.
تا نوایی تؤکتیاول آی فرقتیدین بحرِ اشک،
هر قجان باقسنگ، قویاش عکسی انینگ یاشینده دور.
مشهور و منظور بو غزل علیشیر نوایی قریلیک لیریکه سی محصولی بؤلیب، اونده شاعر عشقنی- فلسفی موضوعده بحث ایته دی. رملِ مثمٌنِ محذوف وزنیده بیتیلگن.
غزل اوسلوبن تعریف- توصیف تیلیده یره تیلگن. اثرنینگ مقصدی – ماهیٌتی اؤن سککیز یاشده گی منظور(نظرده توتیلگن معییٌن سیما) ملاحتینی وصف ایتیشگه قره تیلگن. لیکن بو وصف انسان عمری نینگ نوقیران پلله سی همده حُسن و جمال حقیده گی فلسفی موپیوحده لر (мупюҳадалар) بیلن یوغریلگن. حتتا، بعضی بیتلرده تَوصیف ایککینچی اؤرینگه اؤتیب قالیب، تعریف، فلسفی عموملشمه افاده سی بیرینچی درجه گه کؤتریله دی. یاخود تعریف- توصیف برابر معیارده، اویغون عکس ایتتیریلگن بؤلسه هم فلسفی ماهیٌت اعتباریمیزنی کؤپراق تارته دی. چنانچه، مطلعده اؤن سککیز یاشلی دلبرنینگ سرونازلیگیدن کؤره، اونینگ شو یاشده گی معنوی – روحی احوالی
2
تصویرگه کوچلی اورغو بیریلگن. « اؤن سککیز مینگ عالم» – تورغون سؤز بیریکمه- سی بؤلیب، او بوتون بارلیک اؤن سککیزمینگ عالمدن عبارت، دیگن عالم نینگ چیک-سیزلیگی حقیده گی افسانوی قدیمی تصوٌرلردن کیلیب چیققن. شاعر « سرونازیم نینگ باشیده اؤن سککیز مینگ عالم غوغاسی بار، امٌا بونگه عجبلنمسلیک کیره ک، چونکه او اؤن سککیز یاشده دور»، دیر ایکن، بیرگینه سروِناز احوالیگه ایمس، عموما، انسان نینگ اؤن سککیز یاشیگه تعریف بیره دی. تعریف عموم انسانی بؤلگنیدیک، نظریمیزده، اؤن سککیز یَشه ر سروِناز هم عموملشمه آبره ز. اثرده اؤن سککیز یاشلی معییٌن انسان تصویرلنگن بؤلیشی احتمال، اونینگ حیاتی سیماسی بیزگه معلوم ایمس. بلکه، مطلعده -گی تعریف و توصیفگه اؤن سککیز یَشه ر گؤزه ل قیز ایمس، برکمال بیر اؤسپیرین طلعتلی اساس بؤلگن دیر.
محترم مُخلص، نوایی ییگیت کیشینی وصف ایتگنی حقیده گی تخمینیمیزگه درحال اعتراض بیلدیریش یاخود بونی ناتؤغری تلقین ایتیشدن سقلـَنیشینگیزنی سؤره یمیز. بو – هلی علمده اؤرگنیلمه گن معمٌا. نوایی نینگ ییگیتلر وصفیده بیتیلگن اؤنلب رباعی (لیر- یک)اثرلری بارکی، اولر تورلی اندیشه لر بیلن «خزاین المعانی»نینگ 1959-60 ییل- لرده چاپ ایتیلگن حمید سلیمان نشریگه کیریتیلمه گن و خلققه ییتیب بارمه گن. بو غزل همده قطعه لر نوایی مُکمٌل اثرلری تؤپلـَمیده باسیلماقده و ایندی علمی بهالنسه کیره ک. نظریمده، بو حادثه نوایی دنیا قره شی بیلن لاغلیق. نوایی انسانده الهی ییتوکلیکنی، علیحده انسانی گؤزه للیکنی کؤرگن. متفکر اؤزی سیغینگن الهی قدرت، نوقیرانلیک، برکماللیک، حیرت آموز سحر و صناعتنی (сииоатий)، جسمانی و عقلی تینگسیز- لیکنی ییگیتلر سیماسیده تجسم ایتتیرگن بؤلسه، عجب ایمس. هرقله ی، اثرگه اؤن سککیز مینگ عالمنی مشاهده ایتیشگه قادر، اؤن سککیز مینگ عالم دردی بیلن یشه یدیگن، عقل و ذکاوتی اؤن سککیز مینگ عالمک طلسملرینی ییچه آله دیگن، حُنی اؤن سککیز مینگ عالمنی لال قالدیره دیگن، هیه جان و احتراسلری اؤن سککیز مینگ عالمنی اؤرته یدیگن اؤن سککیز یاشلی انسان سیماسی سبب بؤلگن. احتمال، بو نوایی آرزوسیده گی کامل انساندور. درواقع، اؤن سککیز مینگعالم تشویشلری بیلن یشه یدیگن یاش زمانداشلریمیز هم یؤق ایمس. اصلی- خوشلی، ذکاوتلی، غیرت- شجاعتلی ییگیت- قیزلریمیز آلدیده شونده ی اولکن معمالر، وظیفه لر توره دیکه، اولرنینگ کؤلـَمی و سلماغی اؤن سککیز مینگ عالم آشوبیدن کم ایمس. چینه کم انسان اوچون اؤن سککیز یاش- شونده ی مسئو- لیٌتلی دَور، اصلیده.
کیینگی بیتلرده مطلعده گی غایه وی مضمون تدریجی تکامللشتیریله دی. 2- 3- بیتلر مطلعده وصف ایتیلگن درجه ده گی کمالاتگه ایریشگن انسان ییتوکلیگی نینگ یشاوچن- لیگ حقیده بحث ایه دی:
3
دیسه بؤلگه یکیم ینه هم اؤن سکیز ییل حُسنی بار،
اؤن سکیز یاشینده مونچه فتنه کیم باشینده بار.
اؤن سکیز ییل دیمه، یوز سکسان ییل اؤلسه، اولدورور،
حُسن شاهی، اول بلالرکیم، کؤز و قاشینده دور.
مذکور بیتلردن باشلب غزلده گی لیریک قهرمان عموملشمه آبره زلیکدن بیر آز چیکلندی. یعنی، عموماٌ اؤن سککز یاشلی انسان ایمی، گویا اؤن سککیز یاشده گی منظور وصفی دوام ایته دی. بونده فکریمیزگه باعث غزل نینگ مطلعدن کیینگی قسمیده کؤپراق عیال ذاتیگه گینه خاص فضیلتلر قلمگه آلینگنی دیر. البتته، نوایی نینگ بونده ی غزللری تکزمینیده الهی حُسن تمثالی هم توریشینیایسده سقلـَشیمیزکیره ک. 3- بیتده گی «حُسن شاهی» عباره سی عیناٌ شوندن دلالت بیره دی.
غایه وی مضمون نینگ بیتلرده تدریجی روجلـَنیشیگه تدریج اصولی بیلن بیرگه رُجوع صنعتی هم کؤمَکلـَشگن. شاعر ایککینچی بیتده، «سروِناز اؤن سککیز یاشده کی اؤن سککیز مینگ عالمگه تَتیدیگن حُسن و جمالنی ظاهر ایتگن ایکن، اؤن سککیز مینگ عالم ماجرالرینی باشیگه سیغدیرالگن ایکن، اونده گی بو قابلیٌت ینه اؤن سککیز ییل بی- ملال سقلـَنه دی»، دیر ایکن، اوچینچی بیتده بو فکریدن قـَیته دی. اؤز- اؤزینی «اؤن سککیز ییل دیمه» سؤزلری بیلن انکار ایتیب، «ینه یوز سکسان ییل اؤتسه هم، کؤز و قاشیده طُرفه بلالر جلوه قیلر ایکن، اول سروِ ناز حُسن شاهی صفتیده گؤزه للیک سلطنتیده حُکمفرمالیق قیله ویره دی»، دیگن خلاصه گه کیله دی. رُجوع ماهیٌتی منه شو اؤز- اؤزینی انکار ایتیب، فکرنی کوچه یتیریشده دیر. سروِ نازنینگ «کؤز و قاشیده»گی اول بلالر سِحریگه کیلسک، بونده شرق غزلیاتیده کؤز و قاش مدحیده اَیتیلگن (مثلاٌ، کؤزنینگ خونخوارلیگی، جلادلیگی، فتنه گرلیگی، قاش نینگ شمشیر کبی قتتاللیگی، بیری نینگ ایما قیلیب، بیری نینگ جان آلیشی و ح. ک.) همٌه صفتلر نظرده توتیله دی.
شاعر عقل باوَر قیلمه یدیگن درجه ده گی حُسن صاحبینی تتصویرله یاتگن بؤلسه- ده، اونینگ قانونی و طبیعی حال ایکنلیگینی اقرار ایته دی.
حیرت ایتمان حُسنی نقشیده گی، هر حیرتکه بار.
گرچه ایزید تعالی صُنعِ نقٌاشینده دور.
چونکه نوایی نینگ دنیا قره شیچه، هر قنده ی حیرتت آموز غزللیک نینگ یره توو- چیسی و ایجادکاری «صُنع نقٌاشی»، یعنی خدادیر. هر بیر مادٌه، جسم، جانذات، شو جمله دن، انسان هم بو الهی موجودات نینگ ذرٌه سی، بؤله گی، عکسی یَنگلیغ نمایان . هر بیر چیرایده تنگری تعالی جمالی جلوه لـَنیب توره دی.
4
نوبتده گی بیت سروِنازنینگ نهایتده گؤزه ل، امٌا بیقیاس بغری تاشلیگیگه کنایه طرزیده یره تیلگن.
تن انگه سیم و ایچینده تاش مضمر کؤنگلیدین،
عقلگه یوز حیرت، اول آی نینگ ایچ و تاشینده دور.
سروِنازنینگ تنه سی (تشقی چیرایی) کوموشده ی تاوله نیب، اؤزیگه مفتون ایته دی. امٌا بو کوموش وجود شونده ی سِرگه ایگه که، اونینگ ایچی کؤنگول یَشیرینگن تاشدن عبارت. بو صناعتعگه انسان عقلی یوز کرره حیران و لال قاله دیکه، منظورنینگ سیرَتی صورتیده هم نمایان. بو انسان طبیعتی، قلب و قیافه سی آره سینده گی متناسبلیک همده ضدیٌت نینگ نوایی وار فلسفی افاده سیدیر.
بو غزلده هم، عنعنه ده گیدیک، مقطعدن آلدینگی بیتده میفروشگه مراجعت قیلینه دی:
می کیتور، ای مُغکه، یوز حیرت ارا قالمیش مسیح،
بوالعجبلرکیم، بو ایسکی دَیر خفٌاشینده دور.
ساقیگه مراجعت طرزیده بیتیلگن عنعنه وی بیتلر غزل نینگ باشقه بیتلریدن علیحده، مستقل معناگه ایگه بؤله دی. بو بیت ایسه غزل نینگ آلدینگی قسمی مضومنی بیلن چمبرچس باغلیق بیتیلگن. آلدینگی بیتلرده لیریک قهرمان اؤزی نینگ حیرتلرینی اظهار ایتگن ایدی. بونده ایسه مسیح «یوز حیرت ارا» قالگنلیگی حقیده گپ باره دی. یعنی بو کهنه میخانه (دنیا» عجایباتلریگه لیریک قهرمان (نوایی) یوز حیرت اظهار قیلگنیدن مسیح هم یوز چندان حیرت ایچیده قاله دی. بو ییرده «خفٌاش» – کؤرشه پلـَک آبره زی اَیته یین تنلب کیریتیلگن. کؤرشه پلک، یعنی لیریک قهرمان کُهنه میخانه ( دنیا) عجایباتلرینی کؤرگونچه (میخانه گه کیلیب، وحدت میی دن قانمه گونچه)، غافل ایدی. «ایسکی دَیر» عجایباتینی ادراک ایتگچ، کؤزلری یَرق ایتیب آچیلدی و یوز حیرتگه توشدی. بونده ی معجزه دن جانبخش مسیح هم یوز حیرگه توشه دی، چونکه او اؤلیکنی تیریلتیریشی بیلن مشهور، کؤر کؤنگیل کؤزیگه نور عطا ایتیشگه او قادر ایمس. مقطعگه کیلیب، تعریف- توصیف آی گه، قویاشگه قدر کؤتریله دی:
تا نوایی تؤکتی اول آی فرقتیدین بحرِ اشک،
هر قچان باقسنگ، قویاش عکسی انینگ یاشینده دور.
5
نوایی اول آی، یعنی حُسن شاهی فراقیگه دُچار بؤلگنیدن (بو فانی دنیاگه مهمان بؤلگنیدن) بویان ییغله یدی و کؤز یاشلریده اول قویاش – الهی طلعت نینگ عکسی مدام : جلالَنیب، شعله لَنیب توره دی.کؤرینه دیکه، دستلبکی بیتلر تکزمین- یده گینه توییش ممکن بؤلگن صوفیانه آبره ز و معنالر مقطعگچه آشکاره بلقیب یوزه گه چیقدی.
مطلعده باشلنگن تصویر مقطعگچه ایزچیل رواجلندی. غزلده گی سؤز، افاده لر هم شونده ی رواجگه موافق حرکتلنتیریلدی. «اؤن سکیز مینگ عالم»، «اؤن سکیز ییل»، ینه «اؤن سکیز یاش»، ینه «اؤن سکیز ییل»، یوز سکسان ییل»، حیرت»، «عقلگه یوز حیرت»، « یوز حیرت» سؤز بیریکمه لری غزلده گی مضمون و غایه نینگ سلسله وی تدریجینی تأمینله یدی. نتیجه ده، اثر کامپا- زیسیه سی مسلسل درجه سیده تکامللشدی.
غزل یوکسک بدیعیٌتی طفیلی شهرت توتدی، خلققه سیویلیب، تیلیدن تیلگه، دلدن دلگه کؤچدی. خواننده بیرته دویداوه (давидова) تامانیدن کلاسیک قؤشیق صفتیده، مقام شناسلریمیز تامانیدن مقام کویلریگه سالیب، نشئو نما تاپدی.
08.01.2021 ع ییلی کیریل یازوویدن عرب
الفباسیگه اؤگیریلدی عبدالمجید اوزگون
ایرکین واحدوف
قومورسقه لر جنگی
——————–
بؤری چقیرگن مجلس
و بی اداب آت حقیده لطیفه
بؤری نینگ قارنی تؤیدی
گوشت هم تیگدی جانیگه.
ایچکی، قؤیان، آت، قؤینی،
چقیردی او یانیگه.
دیدی: – حاضر تؤق پَیتیم،
فایده لـَنیب قالینگلر.
مینگه دشناملر اَیتیب،
تنقید قیلیب آلینگلر.
بوگون منبر سیزنیکی،
فقرالیک بیزنیکی،
سیزنی تؤرگه چیقریب،
پستده بؤله ی مین غریب.
قنی باشله، قؤیانبای،
بیر اِیشیته ی سؤزینگنی.
باترسن- کو، بیرانبای،
کؤرسـَتیب قؤی اؤزینگنی.
اؤرته گه چیقدی قؤیان،
اَوایلب اؤز جانینی،
تینگله دی بؤری پالوان،
قشله گنچه قارنینی.
قؤیان دیدی: – مینگ رحمت،
مینده هیچ شکایت یؤق.
سیزدیک عالی مرحمت،
صاحبی عنایت یؤق.
مین قولینگیز نی دیردی،
سیزگه فدادیر جانیم…
بؤری خرسند حَیقیردی:
– برکه الله، قویانیم!
بونچه شیرینسن، عاقل،
چیدَش قیین، نی دییمن؟
حاضر تؤقمن، تانگده کیل،
نهارگه سینی ییمن.
قویان کیتدی باش اِیگیب،
مونغه یگنچه دلخسته.
سؤنگ قؤیگه نوبت تیگیب،
منبرگه چیقدی استه.
دیدی: – هیچ وقت هیچ بؤری
بیزدن گپ سؤرگن ایمس.
منبر بیریب، جای تؤرین،
مناسب کؤرگن ایمس.
بو آبرو، بو حرمتدن،
مین تیریمگه سیغمه دیم.
بونده ی زؤر مرحمتدن،
تأثیرلـَنیب ییغله دیم.
بیزلر مؤمن، معقول ایل،
رحم ایت، نی دییمن.
بؤری دیدی: – ایندین کیل،
سینی توشلیککه ییمن.
قؤی کؤز یاش تؤکدی بعره ب،
عصیان قیلمه دی لیکن.
کیترکن مأیوس قره ب،
رحمت، دیب قؤیدی سیکین.
او کیتگچ، کیلدی نوبت،
اوزون سقال ایچکیگه.
اونگه تیگدی تکلیف خط،
پَیشنبه کون کیچکیگه.
نهایت آخرگی گپ
نوبتی آتگه ییتدی،
او بؤرونیمؤلجللب
چغیگه چنان تیپدی.
آلاو سَچره ب کؤزیدن،
بؤریده جان قالمه دی،
کیتگنیچه اؤزیدن،
قـَیتیب توره آلمه دی.
همان اونوتمس آت نینگ،
بو ایشین وه دیر هر وقت:
– میندیک دیموکرت نینگ
پدریگه مینگ لعنت.
بیمعنی مجلسگه مین
ایککی دنیا قـَیمه یمن.
آت – بی آداب، آت اؤلسین،
ضیافتگه اَیتمه یمن!
کیریل یازوویدن اؤگیرووچی عبدالجید اوزگون
