اکادمیسین عبدالحکیم شرعی جوزجانی نی سوز متنی امیر علی شیر نوایی وشهنشاه ظهیرالدین محمد بابر حضرتلرینی 580 و538 توغیلگن کونلری نینگ الوغلش کنفراسیده کی افغانستان تورکلر مدنی فدراسیونی، بیانی اجتماعی وفرهنگی جمغرمه سی، امریکا متحده ایالتلری اولکه سیدن تورکستان اویوشمه سی ، اطریش اولکه سیدن افغانستانلیگ تورکلر مدنی اویوشمه سی، سویدن اولکه سینی ستاکهلم شهریدن بابر فرهنگی جمغرمه سی، سویدن اولکه سینی مالمو شهریدن آیدین مدنی جمغرمه سی ، افغانستان تورکلری فرهنگی توپلمی دنمارک اولکه سیدن، بلژیک اولکه سیدن افغانستان لیگ تورکلر بیرلیگ جمغرمه سی ، جوزجان، بلخ، سرپل، فاریاب، تخار، قندوز ولایتلریده بار فعال افغانستان تورکلر مدنی فدراسیون نی ایری نماینده لیگ لری نینگ بیرلیگی ده یکشنبه کونی 14 فبروری 2021( 26دلو 13999) ده ؛ زوم اپلیکیشنی ارقلی عملگه آشدی!
بحمدک فتح ابواب المعانی
نصیب ایت کونگلوما فتح اولماق آنی
(نوایی)
دانشمندان، محققان، و سخنوران گرانقدر، خانمهای محترم و تمام ذواتی که به سایقۀ ارادت به نوایی وبابر درین همایش وسیع مجازی اشتراک ورزیده اید، اجازه دهید به مناسبت سالگرد فرخندۀ دو ابرمرد عرصۀ دانش، فرهنگ و سیاست حضرت علیشیر نوایی و ظهیر الدین محمد بابر مراتب تبریک خود را به پیشگاه همۀ شما تقدیم داشته، خیر مقدم عرض نمایم.
دوستان محترم! چون این جانب موضوع صحبت خود را به زبان تورکی اوزبیکی آماده ساخته بودم، اجازه دهید مطالب خود را به زبان مادری هردو شخصیت بزرگ ما نوایی و بابر به پیشگاه تان تقدیم نمایم.
اوزبیک تیلی وادبیاتی نینگ یولچی یولدوزی، مدنیت پرورخاقان سلطان حسین بایقرا میرزانینگ باش وزیری امیر کبیر نظام الملة والدین علیشیر نوایی،1441 ییل هرات شهریده توغیلیب، 1501 ییلی اوشه ییرده حیاتدن کوزیومگن و « مصلا » جامع مسجدی (عیدگاهی) یقینیده دفن ایتیلگن. او یشه گن دور، شرق اویغانیش دوری نینگ ایککینچی باسقیچی بولیب، نوایی و حسین بایقرا اونینگ یلاودارلری حسابلنگنلر. بیزبو اورینده شرق اویغانیش دوری (رنسانسی) اوستیده بیر آز توخته لیب اوتماقچیمیز:
ییگیرمنچی عصرگه چه رنسانس(ترقی وانکشاف، اویغانیش وتیکلنیش) بیرتاریخی جریان صفتیده اروپا مملکت لریگه خاص دیب تلقین قیلینیشی بیلن بیرگه، «یوروپ سینتریزمی» مفکوره سی طرفدارلری، امپریالیزم منفعتلرینی کوزلب،شرق اولکه لری خلقلری، بوکبی پارلاق ترقی و تعالی باسقیچلریگه کوتریلیش و یوکسک مدنیت یره تیش قابلیتیگه ایگه ایمس دیگن دعوالرنی ترقتیب کیلردی. مثال صورتده آلمانده فاشیزم نظریاتچیلریدن بیری شپینگلر، فقط هند واروپایی ملتلر یوکسک مدنیت یره تیشگه قادر بولگنلر، آریایی بولمگنلر بو ساحه ده هیچ قندی یوتوققه ایریشه آلمگنلردیگن ناتوغری دعوالرنی اورته گه تشلیدی. اونگه جوابا سامیلر ــ یهود و عربلر شونینگدیک ختای و تورکلر یرتگن بویوک مدنیتلر قطعی رد جوابی بوله آله دی.
لیکن ییگیرمنچی عصر باشلریده بونداق ناتوغری قرشلرگه قرشی، شرقده یوز بیرگن مدنی رواجلنیش باسقیچلری وغرب رنسانسی بیلن اونینگ مشترک تامانلری ایریم تدقیقاتچیلرو تاریخچیلر نظرینی اوزیگه تارته باشلادی و بو حقده بیر قطار کتابلریازیلیب نشر ایتیلدی. بونداق اثرلردن بیری سویزرلندلیک عالم آدام مس یازگن«مسلمان رنسانسی»ییاکه اسلام رنسانسی ناملی کتاب همه دن کوره کوپراق اهمیتگه ایگه ایدی. اوندن کیین ایریم عالملر، جمله دن کونراد اوزی نینگ «غرب وشرق» ناملی اثری بیلن آدام مس ایزیدن باریب، او نینگ استنتاجی (چیقرگن خلاصه لری ) نی قوللب- قوتلب کیلدی.
اوزبیکستان اتاقلی عالملریدن ابراهیم مومنوف، اکادمیسین مظفر خیرالله یف مذکور نظریه نی رواجلنتیریب،خلقیمیز تاریخیدن آلینگن فکتلرگه اساسلنگن حالده، شرق اویغانیش دوری خصوصیتلرینی هرتامانله مه یاریتیب بیریشگه حرکت قیلدیلر. اینیقسه مظفر خیرالله یف ابونصر فارابی فلسفه سی بوییچه یازگن اوزی نینگ «اویغانیش دوری و شرق متفکری» ناملی قیمتلی کتابیده، فارابی نینگ علمی قرشلرینی ایضاحلب بیریش بیلن بیرگه، مذکور دورنینگ اوزیگه خاص بولگن تامانلرینی یاریتیب اوتیب، غرب رنسانسی بیلن مشترک و اوخشش تامانلری و فرقلرینی کورسه تدی.
شونینگدیک عالم، اوز اثرلریده، «یوروپ سینتریزمی» حقیده هم ییترلی معلوماتلر بیریب، اوشبو غایه نینگ اساسسیز و علمگه قرشی ماهیتگه ایکن لیگینی قطعی دلیللر بیلن اثباتله دی. تدقیقاتچی عالملر، ایتالیه ده یوزبیرگن اویغانیش دورینی اوچ باسقیچگه: اویغانیش عرفه سی، اویغانیش نینگ بیرینچی باسقیچی و اونینگ ایککینچی باسقیچیگه بولیب اورگنه دیلر. بوندن تشقری اوروپا رنسانسی تورلی مملکتلرده، تورلی دورلرده، خیلمه – خیل شرایطده موجود بولگن ایکن. اویغانیش ایتالیه ده باشلنیب، اوندن کیین استه – سیکین فرانسه، آلمان، اسپانیه و هالندگه ترقلیب، هر بیر مملکتده اوزیگه خاص شکلده، 18 عصرآخرلریگه چه دوام ایتیب کیلگن.
اروپا رنسانسی نینگ خصوصیتلریدن بیری روم و یونان عالملریدن قالگن علمی اثرلرنی ترجمه قیلیب تیکلش و اولردن کینگ کولمده فایده لنیش ایدی. تأکیدلش کیرک که قدیمی یونان عالملری منطق، فلسفه، طبیات و صنعت بوییچه یازگن مهم اثرلر بغدادده گی «بیت الحکمه»عالملری تمانیدن عرب تیلیگه ترجمه قیلینب شرق اولکه لریده ترقتیلگن ایدی. 8 میلادی عصرده بو ترجمه لرامویلر تامانیدن اندلسیه گه آلیب باریلدی و اولردن کوپ قسمی لاتین تیلیگه ترجمه قیلیندی. اوشنده گه چه اروپالیکلر یونان علم و فنی بیلن تنیش ایمسدیلر.
تدقیقاتچیلر ایریشگن خلاصه لرگه کوره اورته ویقین شرق، جمله دن مرکزی آسیا خلقلری 9-12 عصرلرده، شونینگدیک 14- 15 عصرلرده، جهان مقیاسیده مدنی رواجلنیش و ترقیات نینگ یوکسک پاغانه لریدن بیریده اورین آلگنلر.
توققیزینچی عصرده یقین شرق و اورته آسیاده باشلنیب، نیچه عصرلر دوامیده تورلی اولکه لرده کمال درجه سیگه ییتگن اوشبو مدنی رواجلنیش، سونگی ییللرده غرب عالملری تامانیدن شرق رنسانسی( اویغانیش وتیکلنیش دوری ) دیب اتلیب کیلگن. اوشبو دورده مادی و معنوی رواجلنیش بوییچه بیر قطعی و کوزگه کورینه دیگن یوکسلیش کوزگه تشلنه دی. اوشه دورده مشهور فیسوفلر،شاعرلر، طبیعت شناس ییریک عالملرکیلیب چیقیب، خارجی تیللر اینقسه یونان تیلیدن عرب تیلیگه علمی ادبی اثرلر ترجمه قیلنیب، ریاضی، فلسفه، هیئت (استرونومی)، کیمیا، طبابت، حقوق، تیلشناسلیک، حتی تنجیم- نجوم علمی ( استرولوگیه) ساحه لریده بوکونلرگه چه اوزاهمیتینی یوقاتمگن اثرلر یازیلدی. عرب، تورک وفارس تیللریده اوز نفیسلیگی، علمیلیگی وچوقور مضمونی بیلن اوقوچینی حرکتلنتیروچی جوده کوپ اثرلر ،اوشبو دورنینگ محصولی ایدی.
عالملر شرق وغرب اویغانیش دورلرینی بیر- بیری بیلن سالیشتیریب، شونتیجه گه ایریشدیلرکه، اولرنینگ تقدیری بیرخیل بولمگن. بیرینچیدن اوروپاده کپیتالیزم مدنیتی اوسیب چیقیب، مادی و معنوی حیات رواجلنه دی و اورته عصرلرده حکمران بولگن ایسکی دنیاقرشلرگه خاتمه بیریش اوچون شرایط یره تیب بیریله دی.
اما شرق اویغانیش دوری، تورلی ساحه لرده بویوک علامه لرنینگ ییتیب چیقیشی وعجایب علمی، ادبی اثرلر یازیلیشی اوچون شرایط یره تیب، حرفکرلیک و ریالستیک یونلیشلر نینگ قولاچ آچیشیگه سبب بولیب، آلتی عصر دوامیده انسان تفکرینی راسیونالیستیک (تعقل) تامانگه بورگن بولسه هم، اجتماعی و اقتصادی شرایط ییترلی بولمگنلیگی سببلی، عمومی قالاقلیک و فیودال اوروشلری عاقبتیده، یریم یولده توختب قالدی و اوشبو علمی و ادبی یوکسلیش، شرق اولکه لرینی آوروپا ایریشگن یوتوقلر درجه سیگه ایریشتیره -آلمدی. لیکن بونگه قره مسدن اوروپا اویغانیش دوری اوچون زمین یره تیب بیریب، اونگه اوز ایجابی و فعال تاثیرینی اوتکزدی و عموم جهان تمدنی، علمی- طبیعی تفکر اوسیشی و ریالیستیک تامانگه یونلیشی اوچون خدمت قیلدی.
افغانستانلیک تاریخچی عبدالحی حبیبی اوزینینگ «تیموریلر دوری صنعتی» ناملی مشهور کتابیده « اسلام مملکتلریده رواجلنگن کتاب صنعتینی ایتالیه ده اینیقسه وِنیز شهریده تقلید قیلیش نتیجه سیده، اوروپاچه اسلوبلرده شرقانه نمونه لر کیریب باردی و کتابلرنی بیزش بوییچه مقوا تیارلشده آلتین ایشلتیش صنعتی او ییرده رواجلندی» دیب یازه دی.
حبیبی سوزلریگه قوشیمچه قیلیب ایتیش کیرک که شرق مدنیتی اروپا رنسانسی اوچون زمین یره تیب بیرگن ایدی. مثال صورتده ایتالیه لیک شاعر دانته «الاهی کمیدیه» نی یازیشده معراجنامه و ابوالعلا المعری یازگن «رسالة الغفران» اثری نینگ تأثیری آستیده بولگن. الخوارزمی یازگن اثرلر ترجمه سی اروپا علم و فنی رواجی اوچون پایدیوارگه ایلندی. الخوارزمی نامیدن آلینگن «الگوریتم» و صفر(0)نینگ عددلرگه قوشیلیشی کتته ترقیاتلرگه سبب بولدی. عربلرالگوریتم سوزینی «الخوارزمیات» دیب ایشله ته دیلر.
اویغانیش دوری نینگ معنوی تامانی، اینیقسه اونینگ چوقورمضمونی و اوزیگه خاصلیگینی نظرده توته دیگن بولسک، تاکیدلش لازم که ، اوشبو دورنینگ اینگ مهم و اساسی مسئله سی انسان معماسی، اونی تارفکرلیکدن قوتقزیب، حرفکر – لیگینی تامینلش و تفکرینی راسیونالیزم (عقلانیت، عقلگه تیه نیب فکر یوریتیش) تامانیگه بوریش ایدی.
شرق اولکه لریده اوشبودورنینگ بویوک علامه لری ابونصرفارابی، ابوریحان بیرونی، ابن سینا، ابن رشد ، احمد فرغانی، محمود کاشغری،موسی الخوارزمی، جلال الدین رومی، میرزا اولوغ بیک، عبدالرحمان جامی، علیشیر نوایی، انسان عقل و تفکری نینگ چیکسیز امکانیتلرینی آچیب بیریشگه حرکت قیلدیلر. اینیقسه فارابی، بیرونی، ابن سینا و ابن رشد، انسان تفکری جوده کوپ مجهول وناانیق سرلرنی انگلب،آچیب بیریش قابلیتیگه ایگه ایکنلیگیگه اورغو بیریب اوتگنلر. حتی بیرونی ابن سیناگه بیرگن سواللریده بیزنینگ سیاره میزدن تشقری کایناتده، باشقه چه حیات بارلیگی احتمالینی انکار قیلگنی اوچون ارسطوگه اعتراض بیلدیره دی. جلال الدین رومی معنوی جهتدن انسان مقامینی کوکلرگه کوتریب، وهم و تصورگه سیغمیدیگن عالی مقاملرگه ییتیب باریشینی بشارت قیله دی:
ازجمادی مردم و نامی شدم
وزنما مردم زحیوان سرزدم
مردم ازحیوانی و آدم شدم
پس چه دانم چون زمردن کم شدم
باردیگر چون ملک پران شوم
آنچه اندر وهم ناید آن شوم
نوایی خمسه ده انسان نینگ عقلی، حیات معمالرینی ییچیب، غلبه لرگه ایریشیش کفالتی ایکنلیگینی تاکیدلیدی:
دیدی هر ایش که قیلمش آدمیزاد
تفکربیرله بیلمیش آدمیزاد
عالملر فکریچه شرق رنسانسی انسانیت مدنیتی تاریخیده بیربای و مستقل باسقیچنی تشکیل ایتیب، اوز مضمونی، یونلیشی، تمایللری و مقصدلری آرقه لی اوز دوری نینگ برچه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی طلبلری بیلن مستحکم باغلنگن حالده، اوشه دورنینگ محصولی حسابلنه دی، اقتصادی ومعنوی رواجلنیش اوچون یوزه گه کیلگن برچه احتیاجلر نی اوزیده عکس ایتدیره دی.
اکادمیسین م. خیرالله یف تیکشیریشلری اساسیده 9-12 عصرلر تمدنی و 14 – 15 عصرلر مدنی یوکسلیشی بیر جریان نینگ ایککی باسقیچینی تشکیل ایته دی. بو ایککی باسقیچنینگ فرقلریدن بیری شونده که، بیرینچی باسقیچده عرب تیلی برچه شرق مسلمان ملتلری نینگ مشترک تیلی ایدی. ایککینچی باسقیچده استه- سیکین اونینگ اورنینی عرب بولمگن خلقلرده فارسی و تورکی تیللرایگللب آله- دی.
15 عصرده اساسی پرینسیپلر بوییچه فلسفه فنیده ینگیلیکلر یوزبیرمگن بولسه هم، ریاضیات، هیئت ( استرونومی) فنلری و رساملیک صنعتی بوییچه، جهان مدنیتی اوچون آلتین صحیفه لر آچیلدی. اونینگ یارقین مثاللریدن هیئت بوییچه احمد الفرغانی اثرلری، ابوریحان بیرونی نینگ « القانون المسعودی » کتابی و میرزا اولوغ بیک نینگ « زیج کورگانی» ناملی یولدوزلر جدولی، ریاضی ساحه سیده موسی الخوارزمی نینگ « الجبر والمقابله » ناملی اینگ مهم کتابی، علیشیر نوایی و جامی نینگ برحیات بدیعی شعری اثرلری و کمال الدین بهزاد و اونینگ مکتبیگه منسوب نفیس ومثلسیز میناتوره لردیر.
بو اورینده شونی هم تاکیدلش کیرک که 1135 ییل لاتین تیلیگه «الجبر والمقابله» کتابی ترجمه سی آرقه لی، «صفر» و « الجبر- algebra » سوزلری، لاتین تیلیگه بیرینچی مرتبه کیریب باردی.
نظام الدین امیرعلیشرنوایی خراسان حدودیده اوشبو دورنینگ اینگ بویوک علمی ادبی و سیاسی سیماسی ایدی. او، شرق اویغا نیش دوری ایککینچی باسقیچینی موفقیت بیلن رهبرلیک قیلیش بیلن بیرگه، بویوک سوز استادی و ییریک ادیب صفتیده اوز آنه تیلی نینگ تکاملی و بدیعی رواجینی تامینلش مقصدیده قدکوتردی. نوایی نینگ بدیعی تصور و تخیل لری، عالی تفکری، دقیق ونازک مشاهده لری و ایدیال غایه لری، اونینگ بدیعی ایجادیده کینگ کولمده اوزعکسینی تاپیب افاده لنگن.
نوایی اوزی نینگ شعری ایجادی، علمی ادبی اثرلری بیلن تورک اوزبیک کلاسیک ادبیاتی آسمانیده قویاش کبی پارلب توره دی. او، اوزبیک تیلی وادبیا تینی ترقیات پاغنه لریگه کوتریب، اونینگ رواجلنیش یولینی بیلگیلب و تیکسلب بیردی و کیله جک شاعرلرنینگ فعالیتلری اوچون یونلیش یسب اوتدی. عالی انسانی فضیلتلر اونینگ شاه اثرلری اینیقسه «خمسه» و«خزائن المعانی» ده کوپینچه رومانتیک و استادانه اسلوبده تصویرلنیب، اوقوچی نینگ قلب و روحیگه کیریب باره دی. مثلا سیو گی و محبت گه فداییلیک، وفادارلیک و صداقت، فرهاد کرکتیریده شونداق جانلشتیریله دی که او سیویکلی یاروصا لیگه ایریشیش یولیده برچه استعداد و امکانیتلرنی خلق منفعتی و آسایشته لیگیگه قره- ته دی.
بهار منظره سینی معجزه لی اسلوب بیلن تصویرلشده «حیرة الابرار»ده گی خراسان و هرات وصفیگه بغیشلنگن قسمده اونینگ قوییده گی بیتلری شاهکار و «سهل ممتنع» (افتیدن ساده و آسان کورینسه هم، عملده اونگه تینگ اثریره تیش امکانسیز) حسابلنه دی. اونده، لاله یفراغلرینینگ شمال آرقه لی ترقلیشی، بغری- قره قوشلرهواده اوچگنی گه تشبیه قیلینه دی (اوخشه تیله دی):
هر غنچۀ لاله حقۀ گل آچیلسه هواده شقۀ گل چون برگی توشرگه میل قیلدی بغری قره دشت اوزه یاییلدی دشت اوزره که سیر اولور صباغه بغری قره لر اوچر هواغه
مرکزی آسیاده ترقلگن میناتوره صنعتی کمال الدین بهزاد اساس سالگن هرات مکتبیگه توغریدن- توغری باغلیق بولیب، شرق اویغانیش دوری نینگ اینگ پارلاق کورینیشلریدن بیری حسابلنه دی. اوشبو صنعت علیشیر نوایی تشویقاتی و حمایه سی آستیده یوکسلدی. او، برچه رساملر اینیقسه میرک و بهزادنی اوز حمایه سی آستیگه آلیب، اولرنینگ ایجادی و فعالیتی اوچون برچه کیرکلی شرایطلرنی یره تیب بیریب، آسایشته لیکلرینی تامینله دی.
انسان مقامینی اولوغلب اونینگ سیماسینی یره تیش، شرق میناتوره سی نینگ اوزیگه خاص تامانلریدن بیری حسابله دی.
ایتالیه بویوک رساملری نینگ منگو اثرلریده، انسان سیماسینی بورتیریب تصویرلشگه حرکت قیلینگن بولسه هم، ایریم تنقیدچیلر فکریچه اولرده انسان نینگ طبیعی سیماسی اوز عکسینی تاپمیدی، بلکه بعضی بیر طبیعی بولمگن ایلیمنتلر(عنصرلر) اونینگ ترکیبیده کوزگه تشلنه دی. اما بهزاد و اونینگ ایزداشلری اثرلریده بونداق طبیعی بولمگن عنصرلر موجود ایمس. اونینگ مکتبیگه منسوب اثرلرده طبیعت، حیوانلر، اوسیملیکلردنیاسی و بیرینچی نوبتده انسان، اوزینینگ حیاتده گی تورلی مناسبتلری بیلن، نهایت نازک اسلوبده یاقیملی بویاقلرآرقه لی تصویرلنه دی.
1969 ییل یونسکو قراریگه کوره اوزبیکستان نینگ سمرقند شهریده سویت اتفاقی، امریکه قوشمه ایالتلری، آلمانیه فدرال جمهوریتی، هندوستان، ترکیه، ایران وافغانستان اشتراکیده تشکیل ایتیلگن خلق اراسمپوزیومده، تیموریلر دوری مدنیتی، جمله دن معمارچیلیک، میناتوره و حسن خط ساحه لریده گی اولکن موفقیتلربوییچه، علمی تدقیقات ایشلری آلیب باریلدی. سیمپوزیوم اشتراکچیلری، بیر نیچه کون دوام ایتگن انجمنده، تیگیشلی مسئله لرنی تیکشیریب تحلیل قیلگندن کیین شونداق خلاصه گه کیلیشدیلرکه: 14 عصرنینگ ایککینچی یرمیده و 15 عصرده اورته آسیا حدودیده مذکور صنعتلر ساحه لری اوزینینگ اینگ عالی رواجلنیش باسقیچلریگه کوتریلیب، اوز یوتوقلری بیلن اوندن کیینگی17 – 18 عصرلرگه چه، صنعت ترماقلری اوچون تکامل یوللرینی بیلگیلب بیرگن ایکن.
تاکیدلش کیرک که اوشه دورده علیشیر نوایی نینگ تشویق وحمایه سیدن تشقریده قالگن علم و صنعت نینگ هیچ بیر قیرره سی موجود ایمس ایدی. نوایی قدیم یونانلیک مشهور فیلسوف دیوژن سینگریآچیق کوندهقولیگه چراغ توتیباستعدادلی انسان قیدیرردی. هر جایده بیران بیر استعدادلی انسان بارلیگیدن خبرتاپسه، درحال اونی اوزتربیه و حمایه سی آستیده آلردی.
نوایی نینگ اوزی هم رساملیک و تذهیب (آلتین بیلن تصویرلروکتابلرگه ایشلاو بیریش) وموسیقه صنعتلری بوییچه اقتدارلی استاد ایدی. عبدالحی حبیبی «تیموریلردوری صنعتی» کتابیده خوندمیردن قوییده گی عباره نی کیلتیره دی: « هرات نینگ مشهور وزیری امیر علیشیر نوایی نینگ اوزی هم تذهیب، تصویروکتاب یازیش صنعتیده مثلسیز کیشی ایردی».
انگلیس مشهورعالمی ادوارد براون، «ایران ادبی تاریخی» کتابی نینگ اوچینچی جلدیده (ازسعدی تا جامی نامی بیلن علی اصغر حکمت ترجمه و تحشیه سی)، نوا یی حقیده قوییده گی دیک فکر بیلدیره دی: « هم یازوچیلیک، هم فضل وکمال اهلیدن حمایه قیلیش یوزه سیدن میرعلیشیرنوایی نینگ اهمیت و عظمتی شونچه آچیق و آیدین کیم اونی مبالغه سیزاوزاولکه سی وزمانه سی نینگ ماسیناسی دیب ایتیش ممکن». مترجم بیرگن معلوماتگه کوره ماسیناس گیلینیوس ایسکی روم نینگ اولوغ شخصیتلریدن بیری، شعر وادب حامیسی، لاطین بویوک شاعری هراس نینگ دوستی، میلاددن 73 ییل آلدین توغیلیب، 8 ییل آلدین وفات ایتگن.
خراسان دیاری نیگ 5ا عصر مشهور مؤرخلری گواهلیگیده، علیشیر نوایی 370 بقعۀ خیر(خیریه بنالر)جمله دن کتبخانه،مسجد،مدرسه، خانقاه، شفاخانه ، کروانسرای، رباط ، کوپریک، کاریزو یوللر قوردیریب، نهرلرو چشمه لر قازدیرگن. اولردن اینگ مهم لریدن بیری هرات شهریده انجیل اریغی یانیده قوریلگن «اخلاصیه مدرسه سی» بولیب، اوشه دورده اکادمی وظیفه سینی بجرگن. اوشه زمان نینگ اینگ مشهورو کوزگه کورینگن عالم، ادیب و مورخلری اوشبو مدرسه ده یره تیب بیریلگن قولی شرایط و امکانیتلردن فایده لنیب، تورلی فنلرنی اورگتیش، علمی تدقیقاتلر آلیب باریب ایجاد قیلیش ایشلری بیلن شغللنگنلر.
حسین بایقرا وعلیشیرنوایی دوریده هرات شهری بویوک علمی، ادبی، سیاسی و تجارت مرکزیگه ایلندی. تورلی مملکتلر اینیقسه اسلام اولکه لریدن عالملر، صنعتچیلر، موسیقه چیلرو تورلی علم و فن طالبلری اوشبو عظیم شهرگه کیلیب قونیم تاپر و هرات اولرنینگ برچه سینی بغری کینگلیک بیلن کوتیب آلیب، بیلیم وصنعتلریگه بها بیرردی، ایزلنوچیلرنی اوز مدرسه لری و دارالعلملریده قبول قیلردی.
هرات شهری اوزینینگ بولوت اوپرمناره لری، یوکسک و بویوک ماوی گنبذلری، نقشینکار رواقلری وحشمتلی عمارتلری بیلن، شرق رنسانسید ن سوزلب بیرردی و مسافرلرنی حیرتگه سالردی.
اگر اوشبو دورعالم وشاعرلری، موسیقه چی، مذهب، و خطاطلری، طبیب و ریاضیدانلری و باشقه فن وصنعت ترماقلری وکیللرینی سنب اوته دیگن بولسک، اولرنینگ سانی یوزلرگه ییتیب باره دی. بیز قوییده تورلی منبعلردن فایده لنیب اولردن ایریملرینی ذکر ایته میز.
رساملردن: شاه مظفر نقاش، میرک نقاش، نقاش و مذهب کمال الدین بهزاد.
موسیقه چیلردن: قل محمد شبرغانی، شیخ نایی و حسین عودی.
خطاطلردن: سلطان علی مشهدی، میرزا بیرم کوپ مرته اخلاص یوزه سیدن اونینگ قوللرینی اوپگن خواجه عبدالله مروارید.
شاعرلر، یازوچیلرو عالملردن: عبدالرزاق سمرقندی (مطلع السعدین کتابی مؤلفی)، هلالی چغتایی، دولتشاه سمرقندی (تذکرة الشعرا مؤلفی)، میرخاوند (روضة الصفا مؤلفی)، خوند میر(حبیب السیروخلاصة الاخبارمؤلفی)، زین- الدین محمود واصفی (بدائع الوقائع مؤلفی)، بنائی، کمال الدین حسین واعظ کاشفی (انوار سهیلی مؤلفی)، مولانا عبدالرحمان جامی ( جوده کوپ علمی، ادبی اثرلر مؤلفی بولیب، اولردن ایریملرینی علیشیر نوایی نامیگه تقدیم ایتگن).
تاریخچیلروتورلی اثرلر مؤلفلری، علیشیر نوایینی، هم حیاتلیک چاغیده و هم وفاتیدن کیین رکن السلطنه، اعتمادالملک والملة، مقرب حضرت خاقانی، نظام -الملة والدین کبی لقب لربیلن ذکرایتیب کیلگنلر. اولرجمله سیدن دولتشاه سمرقندی «تذکرة الشعرا» ده، سام میرزا «تحفۀ سامی» ده، زین الدین واصفی «بدئع -الوقائع» ده، شونینگدیک روضة الصفا، حبیب السیر، مکارم الاخلاق و خلاصةالاخبارمؤلفلری اونینگ ترجمۀ حالی و اثرلری حقیده قیمتلی معلوماتلر بیریب، اونگه نسبتا اوزلرینینگ چوقورحرمت واخلاصلرینی بیلدیرگنلر.مثلا دولتشاه سمرقندی نوایی نینگ معرفتپرورلیگی وبویوک خدمتلری، اینیقسه تاغلر ایچیدن اریق قازدیریب کتته بولاق سووینی ایرانده گی مشهد شهریگه آلیب کیلگنیدن حیرتلنیب، بونداق عظیم ایشنینگ بجریلیشینی دورمعجزه سی درجه –سیده بهالیدی و اوزینینگ 26 بیتلیک تورکی- فارسی ملمع قصیده سیده اونینگ شخصیتی، علمی وادبی مقامینی کوکلرگه کوتره دی. اوشه قصیده دن بیر نیچه بیت:
صبحدم آچدی یوزینی پردۀ نیلوفری جلوه بیردی حسنینی زیبا عروس خاوری
از افق تا شد ید بیضای موسی َکار
بوالعجبکاران شب رارفت سحر ساحری
( افقدن موسی پیغمبرنینگ نور تره توچی قولی(یعنی قویاش) ظاهر بولیشی بیلن قاره توننینگ سحرگرلریدن جادوگرلیک کوچی زایل بولدی). مظهر دولت علیشیر اولکه شیرحق ایرور
هر معارکده انینگ فتح وسعادت رهبری آنچنان کزمقدم سید شده یثرب عزیز
گشت دارالفضل عالم از وجود اوهری.
( یعنی مدینه شهری پیغمبر طفیلی قنداق عزیزومقدس بولگن بولسه، هرات شهری هم نوایی برکتیدن، دنیانینگ علم وفضل مرکزیگه ایلندی).
هندوستان نینگ بویوک صوفیلریدن بیری شاه جهانگیرهاشمی، علیشیر نوایی
وفاتیدن 34 ییل اوتگندن کیین، نظامی نینگ «مخزن الاسرار»یگه جوابا یازگن «مظهرالاسرار» اثریده، سلطان حسین بایقرا وعلیشیرنوایی آتلرینی حرمت بیلن تیلگه آلیب، مملکتنی باشقریش بوییچه اولرنینگ یول- یوروقلرینی مقتب، جمله دن قوییده گیدیک فکر بیلدیره دی:
داشت امیری به هزاران کمال
نادروممتازو عدیم المثال
شیردل و صاحب شمشیر بود
نام خوشش میرعلیشیر بود
کردیکی خمسۀ ترکی رقم
دادصلا برعرب و برعجم
جهانگیرهاشمی قوشیمچه قلیب« تعجب جایی شونده که او، بویوک ایشلربیلن مشغول بولیشیگه قره مسدن، غزللردیوانی یره تیب، تورکی تیلده خمسه یازیب توگتدی» دیدی. عبدالرحمان جامی «خردنامۀ اسکندری» ده، نوایی یرتگن تورکی خمسه گه یوکسک بها بیریب، اگراوفارس تیلیده یازیلگنده ایدی، نظامی گنجوی وامیر خسرو دهلوی اونینگ آلدیده کیم دیگن بولردی دیدی. شونینگدیک
او نواییگه، اوزرونقی نی قولدن بیریب اعتباردن توشگن سوز صنعتینی تیکلب، اونگه حیات بغیشلگن ذات دیب خطاب قیله دی:
اگر بودی آن هم به نظم دری
نماندی مجال سخن گستری
به میزان آن نظم معجز نظام
نظامی که بودی و خسرو کدام
…..
زهی طبع تو اوستاد سخن
زمفتاح کلکت گشاد سخن
سخن راکه ازرونق افتاده بود
به کنج هوان روی بنهاده بود
تودادی دگرباره این آبروی
کشیدی به جولانگۀ گفت و گوی
صفایاب ازنور رای توشد
نوایی زلطف نوای توشد
غیاث الدین خوند میر حضرت نوایی وفاتی حادثه سینی قوییده گیدیک تصویرلیدی: « علامه عالملرباشیدن عزت و حرمت سلله سی توشیب، بوندن کیین کیمنینگ حمایه سی آستیده یشش ممکن دیب حیران قالدیلر، حرمتگه ایگه بولگن فاضل کیشیلرنینگ صبرو چیدم خلعتی ییرتیلیب، ایندی کیمنینگ مجلسیگه یوز توتیشلرینی بیلمی قالدیلر…»
شویوسینده اولوغ امیروروشنضمیر وزیر، اوزبیک تیلی وادبیاتی نینگ ته ینچ تاغی امیرعلیشیر نوایی، اوزبیک دولتچیلیگی نینگ اینگ پارلاق دورلریدن بیری بولمیش تیموریلردولتیگه منسوب شرق اویغانیش دورینینگ ایککینچی باسقیچینی اوز عالی لیاقتی و یوکسک دهاسی بیلن رهبرلیک قیلیب کیلدی. او، علمی ادبی ایجادی، علم و فن اربابلریگه حامیلیگی وبجرگن ییریک خدمتلری بیلن جهان تمدنیگه اولکن حصه قوشیب، اعزازواحترامگه سزاوار بولیشی بیلن بیرگه، برچه تورکی خلقلراوچون، هم دولتچیلیک ساحه سیده، هم تورک ادبیاتی آسمانیده برحیات یولچی یولدوز بولیب قالدی.
علیشیر نوایی نینگ پارلاق سیماسی، کوپ قیرره لی شخصیتی، علم وتمدن رواجی ساحه سیده فداییلیک بیلن بجرگن خدمتلری وانسانی غایه لرینی خلق ارا مقیاسده معرفی قیلیش واوزیدن قالدیرگن منگو وبرحیات اثرلرینی چوقور وهرتامانله مه اورگنیب، کینگ کولمده ترقتیش بورچی، برچه تورکی دولتلر، تورک تدقیقاتچیلری، جمله دن افغانستان تورکلری نینگ ادیب و یازوچیلری آلدیده تورگن اونوتیب بولمیدیگن فخرلی وظیفه دن عبارت دیر.
ایسلتمه:
اوشبو مقاله نی یازیشده اکادمیسین مظفر خیرالله یف، ابراهیم مومنوف، فاضله سلیمانوا، نتن ملله یف، شمس الدین سامی، سام میرزا، عبدالرزاق سمرقندی، ادوارد براون، رکن الدین همایون فرخ، علی اصغر حکمت، دوکتور ذبیح الله صفا کتابلریدن، شونینگدیک علیشیرنوایی نینگ تورکچه و فارسچه اثرلریدن فایده لنیلدی.
