سخنرانی آصفه صبا درکنفرانس ( وحدت برمبنای معرفت با مواریث علمی وفرهنگی امیر علی شیر نوایی وظهیرالدین محمد بابر) که به روز 14 فبروری 2021 بمناسبت 580 مین زاد روز امیر علی شیر نوایی وظهیرالدین محمد بابرکه از جانب فدراسیون فرهنگی تورکان افغانستان، بنیاد اجتماعی فرهنگی بیانیبا اشتراک جمع دیگر از نهادهای فرهنگی از طریق اپلیکیشن زوم بر گزار گردیده بود.
آصفه صبا
در حوزه چغرا فیای که ما در آن زندگی میکنیم در طول سدها محراق تقابل نیروهای متخاصم ومحل اتصال فرهنگ های متنوع بوده ودرجریان این تقابل ها با آنکه تاریخ ویرانی های را گوا بوده است، ولی خوشبختانه دستا ورد ها ساختاری وافتخار آفرین رانیز باخود داشته است، از جمله آثار گران بها شخصیت های برجسته تاریخ وچکیده های فکری واندیشمندان ، حقیقتا به سازندگی فرهنگ واعمار جامعه متمدن انجامیده ، که میتوان در آغاذ نبشته از افتخارات مولانای جلال الدین محمد بلخی؛ امیرالکلام امیر علیشیر نوایی ؛ مولانا عبدالرحمان جامی ؛خواجه شمس الدین حافظ ؛سعدی؛ ناصر خسرو بلخی ؛ابن سینای بلخی؛ ابو ریحان البیرونی ودها تن دیگر نام برد .به افتخار ۵۸۰ مین سال روز تولد شخصیت فاضل ودانشمند تاریخ امیر علی شیر نوایی نظریات خویش را ابرازنمایم؛امیرعلی شیر نوایی بن الوس یا کیچکینه نوایی چغتایی ملقب به نظام الدین از بزرگ زاده گا ن خاندان چغتایی پسر چنگیز خان حاکم ماورالنهراست اسناد مکتوبی تاریخ تولدامیر را۸۴۴ و تاریخ وفات ایشان را ۹۰۶ قلم زده اند امیر بزرگ در دارلسلطنه هرات چشم به جهان گشود و در همان شهر دیده از جهان فروبست .ناهنجاری ها وکشمکش ها ی اجتماعی وبی نظمی که دردستگاه سلطنتی هرات بوجود امد؛پدر نوایی وتنی چند از دوستان ترک وطن کرده ودیار غربت گذیدند یعنی یزد وشیرازاقامت گاه ایشان شد؛
فروغ نبوغ در جبین طفل شش ساله باهوش، بزرگ مرد و دانشمند آن روزگار شرف الدین علی یزدی را متعجب و وی را طفل باذکاوت و هوشمند یافت از اینرو مورد تفقد و تشویق آن مرد دانشمند قرار گرفت. نوایی بعد از آرامش دوباره د ارالسلطنه هرات راه وطن در پیش گرفت او در مدت مهاجرت خویش همواره کسب علم و دانش می نمود و در فراگیری علوم لحظه دریغ نمی کرد، بعد از این که دوباره وارد هرات میشود با سلطان حسین بایقرا تحت نظر بزرگان و دانشمندان محل قرار می گیرد بعدا به خاطر کسب تحصیلات عالی،رهسپار سمرقند میشود و لطفی شاعر ترکی را ملاقات می نماید . دوستی نوایی با سلطان حسین بایقرااز زمان طفولیت وقرار گذاشتن هر دو در صورت به قدرت رسیدن،سبب شد که نوایی در دربار سلطان حسین وظیفه مهر داری وبعدا وظیفه صدارت را عهده دار شود که امیر بزرگ نه تنها این وظیفه را بشکل درست انجام داد بلکه در تمام امور کشور داری درکنار سلطان قرار داشت به این لحاظ امیر بزگ از جمله برجسته ترین شخصیت های سیاسی فرهنگی دهه اخیر حکمرانی تیموریان بوده و نقش اساسی را در تمام حوادث و وقایعی سیاسی اجتماعی فرهنگی آن زمان ایفا کرده و او با ابعاد گسترده علمی ادبی و سیاسی مورد توجه محقیقان قرار گرفته است
امیر علی شیر نوایی علاوه بر این که به زبان چغتایی ترکی آثار و ایجادیات دارد اشعار سلیس و روان فارسی ایشان قابل ذکر و درخور تمجید است .به گونه مثال :
عالم خواهم که نبود مردمی عالم در او
کز جفای مردمی عالم نباشد غم در او
نی به روز اشک اسیرانش نماید سیل اشک
نی به شب آه غریبان کسوت ماتم در او
پخته گی شعر چغتایی ترکی و زیبایی کلام فارسی نوایی را شاعر ذوللسانین بارآورد ؛ و همینگونه توانایی امیر خوشکلام نوایی در سرایش شعر چغتایی ترکی به حد بود که او را بنیان گذار شعر چغتایی ترکی گفته اند؛ حضرت نوایی با مولانا عبدالرحمن جامی روابط نیک فرهنگی داشتند و جامی را استاد خطاب میکردند،روابط فرهنگی میان دو شخصیت ترک و تاجیک مبین این واقیعت است که این روابط میان ترک و تاجیکان و ترکان ریشه در تاریخ داشته است و در عرصه های مختلف همسو و همگام بوده اند علاقه مندی و شیفته گی نوایی بزرگ به خواجه شمس الدین حافظ در حد بوده است که در جایی چنین فرموده اند :
فانی چو شدی جرعه کش حافظ و جامه
جمشید گدایی کند از جرعه جامت
امیرالکلام بر علاوه این که شخصیت عالی مقام فرهنگی و بنیان گذار شعر ترکی چغتایی بوده اند به حیث مسول و فرد برجسته سیاسی بنیان گذار نهاد های ماندگار تاریخی شناخت ادبیات،شعر، موسیقی،نقاشی،در تاریخ شرق به خصوص خراسان جایگاه ویژه داشته اند .در آغاز سده نو تا اوایل سده چهارده زبان نوشتاری و دپلماسی مسلمانان ترک که در آسیای مرکزی و بخش اروپایی روسیه رایج بوده، برگرفته شده از نام چغتای پسر دوم چنگیزخان می باشد که چغتای به اثر وصیت پدر ماورانهر بلخ،بدخشان را به تصرف خویش داشته است وپس از وی فرزندانش به این سرزمین حکومت مکیردند و به خاندان چغتایی معروف شدند امیر علی شیر نوایی بانی و پدر ادبیات ترکی چغتایی اثار مشهور خود را و بسا اثار فارسی را به این زبان ترجمه کرده است نوایی در شکل گیری ادبیات چغتایی نقش برازنده داشته و افزون بر سرایش شعر به این زبان و نوشتن اثار،شاعران و نویسنده گان دیگر را به سرودن و نوشتن،،، آثار تشویق می نمود ،از این رو میشود او را بنیان گذار اصیل ادبیات چغتایی ترکی دانست .(اکمان محقیق برجسته ای مجاری زبان چغتایی و ادبیات آن را به سه دوره تقسیم کرده است ۱ دوره پیش از کلاسیک
۲بعد از کلاسیک
۳ دوره کلاسیک )
دوره کلاسیک را دوره شگفایی و اوج ادبیات چغتایی به ویژه زمان حکمت سلطان حسین بایقرا دانسته اند. وخانات چغتایی دولت ترکی مغولی که شامل سرزمین های تحت حکم روایی چغتای، دومین پسر چنگیز خان بود . تاثیر پذیری آثار دانشمندان و گوینده گان چغتایی ترکی از زبان فارسی از اهمیت خاص برخوردار است که این تاثیر پذیری فرهنگ های متمایز از یکدیگر با یکسان اندیشی و همسوی فکری دو فرهنگ ترکی چغتایی و فارسی بیان هم پذیری است
آثار امیر علی شیر نوایی به دو زبان ترکی چغتایی و فارسی به ۳۷ میرسد که هر یک دریا ی اندیشه و کوه تفکر شاعر را گویا است از جمله محاکمه اللغتین ،لغت چغتایی ،و ترکی عثمانی ، نوادرالشاب مجموعه شعر ترکی است دومین دیوان شعر به زبان ترکی شامل پنج هزار و چهارصدو بیست سه بیت است که در تاشکند به چاپ رسیده .خمسه که به زبان و ادبیات ترکی تحریر یافته است سد سکندر نیز جایگاه بلند اثری خود را داشته و بنام سکندر نامه یاد میشود لسان طیر که در واقع ترجمه ترکی منطق الطیر عارف نامی اعطار است، نوایی در فن علم عروض رساله میزانالاوزان را نیز تالیف و مورد استفاده ضرورت مندان زبان ترکی قرار داده است .مجالس النفایس ، تاریخ انبیا و حکما ، ملوک عجم و تعدادی دیگری از آثار ارزشمندی امیر علی شیر نوایی قابل افتخار گوینده گان زبان ترکی چغتایی بوده و ماندگار تاریخ است دیوان فانی به زبان فارسی شامل ۶۰۰۰ بیت می باشد که در خور تمجید است صلابت و معانی دقیق اشعار نوایی که بیان حالات اجتماعی مردم را بازتاب می دهد می یابیم که نوایی چه گونه علیه نابرابری ها،جفا،و غم ها فریاد میکند و جوینده چی نوع فضایی اجتماعی است او نمی خواهد دیوها در لباس آدمی توسن بتازانند ،شاعر دوباره به اوضاع برمی گردد و خواسته های انسانی اش را در رویا ها می بیند.چنان چی میگوید :
عالم خواهم که نبود مردم عالم در او
گز جفایی مردمی عالم نباشد غم در او
نی به روز اشک اسیرانش نماید سیل اشک
نی به شب آه غریبان کسوت ماتم در او
نی ز بیداد فلک در وی دلی با صد الم
نی ز شمشیر ستم صد زخم بی مرحم د راو
نز از پری رویان در او خیلی همه ناآدمی
نی هزاران دیو از جنس بنی آدم در او
فانیا در وضع گردون پیر مکن اندیشه زانک
نکته نبود که نبود بر خرد مبهم در او
دیوان فانی که به زبان فارسی است و دارای ۶۰۰۰بیت می باشد علاوه بر این دو مجموعه دیگر بنام سته ضروریه و فصول اربعه نیز بر افتخارات نوایی می افزاید شاعر ذوللسانین ظاهر شرین سخن در بخش اشعار فارسی و ترکی خود قطعه ای به این زیبایی دارد که می گوید :
معنی شرین و رنگین ام به ترکی بی حد است
فارسی هم لعل و در های ثمین گر بنگری
گوییا درراست بازار سخن بگشوده ام
یک طرف دکان قنادی ویک سو زرگری
نوایی مشوق هنرمندان ،اهل ادبی دوره تیموریان هرات بود نقش سازنده او در تکامل زبان ترکی چغتایی (زبان ازبیکی) قابل افتخار و ماندگاردر تاریخ ادبیات و فرهنگ است .
امیر علی شیر نوایی درد غربت را چنین فریاد میکند:
غربتدا غریب شادمان بولمس ایمیش
ایل اونگا شفیق و مهربان بولمس ایمیش
آلتین قفس ایجره گر قزل گول بولسه
بولبول غه تیکن دک آشیان بولمس ایمیش
از آن جایی که افتخارات گذشته گان سرمایه ای فنا نا پذیر نسل آینده است و گذشته ای ملت و مردمی را به نسل آینده مجسم می سازد از این رو قشر آگاه جامعه به این رسالت و مسولیت پی ببرند که با تدویر،سیمینار ها ، نوشته ها ،و گزارش های مستند فیلمی از میراث های علمی و ادبی و سیاسی رجال برجسته ای ادبیات کشور ادای دین نمایند تا همه میراث های علمی ،ادبی ، سیاسی،و تاریخی بدست فراموشی و نابودی سپرده نشود آثار بزرگان منحیث مواد درسی مورد استفاده قرار گیرد اما با تاسف باید گفت اندک مردم در افغانستان در باره ای امیرالکلام امیر علی شیر نوایی و بسا دانشمندان بزرگ ادبیات و فرهنگ اندک می دانند.این جفای بزرگ و استبداد زمان، در برار دانشمندان را نسل های آینده نمی بخشند زیرا نگرش تعصب آمیز و سلیقه ای سیاسی در تمام عرصه های اجتماعی نتنها که منفور است در برابر اندیشوران و قلم بدستان جفا نا بخشوده نی است ،زیرا ارج گزاری و یاد هانی از افتخارات گذشته گان وظیفه حکومت ها و دولت ها است ،اما با تاسف که سردمداران افغانستان در گذشته و حال به دلایل سلیقه ای سیاسی و تباری از وجود دانشمندان بزرگ طفره می روند وفراموش میکنند که مولانا جلال الدین بلخی ،ابو علی سینای بلخی ،ناصر خسرو بلخی امیر الکلام امیر علی شیر نوایی ،سنایی، جامی، فردوسی ،رودکی سمرقندی ،مخدوم قلی فراغی خورشید های تابان اند که به دو انگشت پوشیده نمی مانند این بزرگ مردان طلایه داران میراث های بزرگ و کاخ های بلندی شعر و ادبیات در سطح جهان اند .
با عرض حرمت آصفه صبا
