ینه هم حضرت علیشیرنوایی نینگ بیر غزلیگه شرح:
کریل یازویده شرح اِیتووچی ابراهیم حققول وف
کریل یازوویدن اؤگورووچی عبدالمجید اوزگون
«پریم بؤلسه اوچوب قاچسم»
پریم بؤلسه اوچوب قاچسم اولوسدین تا قناتیم بار،
قناتیم کویسه اوچماقدین، یوگورسم تا جیاتیم بار.
چیقیب بو دَیردین عیساغه نیچون همنفس بؤلمه ی،
بحمدلله، تجرٌد بیرله همٌتدین قناتیم بار.
خلایق صحبتیدین مینگ غمیم باردورکه، مُفت اؤلغه ی،
اگر مینگ جان بیریب بیلسمکه، بیر غمدین نجاتیم بار.
چیکیب اغیاردین یوز جور و تارتیب یاردین مینگ غم،
نی اؤزگه خلقدین غیرت، نی اؤزیمدین اویاتیم بار.
کیچیب کؤزدین یازه ی بیر خطکه، دهر اهلیغه کؤز سالمه ی،
بو دم کیم کؤز سوادیدین قرا، کؤزدین دواتیم بار.
تیلر کؤنگلوم قوشی عنقادین اؤتگه ی نری یوز وادی،
مونینگدیک سَیر ایترگه قافدین آرتوق ثباتیم بار.
نوایی،بیلکه، شه کؤنگلی منگه قـَید اؤلمس، بالـَله،
اگر کـَونَینگه خاشاک چاغلیغ التفاتیم بار.
هرقنده ی اولوغ صنعتکارنینگ شعریده سؤز عکس ایتتیریشی ایسته گن فکر و تویغودن بیر نیچه حصٌه آرتیق معنالرنی افاده له یدی. شونینگاوچون حقیقی شعرنینگ غایه وی- بدیعی ترکیبیده همیشه نیمه لردیر سِر بولیب، الـَله قنده ی معنا گوهری یَشیرینلیگیچه قاله ویره دی. اینگ زوککا شعرشناس نینگ هم تحلیل امکانیَتی چیکلنگن. چونکه او هرقنچه اورینمه سین، سؤزنینگ مجازی ماهیَتینی برچه رنگ، آهنگ تاو- لنیشلری بیلن ادراکدن اؤتکزه آلمه دی. بیردنیگه بیر نیچه رمزی مضمونلرنی ترکیبیگه بیرلشتیره آلگن- شعر – چینه کم شعر. نوایی نینگ غزلی شو دعوانینگ یارقین اثباتیدیر. اونی اؤقیگه ی بورونگی اؤقووچی قنده ی خلاصه لرگه کیله دی.تخمیناٌ بقونده ی؛ شاعرنی «اولوس» جوده بیزدیرگن ایکن- ده، قنات چیقه ریب قاچیشنی کؤزلبدی. شاه اونغه التفات کؤرسَتگنده، بیلکیم او «خلایق صحبتیدین مینگ غم»گه گرفتار بؤلمسمیدی. بونگه سبب اؤشه جهالتلی زمان، عدالیتسیز فیودل توزوم و ح. ک. غزل نینگ شخص و
2
زمان اؤرته سیده گی ضدِیَتلردن ملاحظه قؤزغه گنی یخشی البتته. لیکن بو شاعرنینگ قؤلیگه قلم توتقزغن اساسی درد یاکه باش مقصد ایمس.
تورکی تصوٌف شعریَتی نینگ بویوک وکیلی یونس ایمراحُسنِ مطلق عاشقلری تیلیدن:
عشقینگ آلدی مندن منی،
منگه سن کیره کسن، سن!
جسمیم یانور کیچه- کوندوز،
منگه سن کیره کسن، سن!
– دیب اَیتگن. الهی «محبت بحری نینگ غَواصی» بؤلگن یوره ک فقط توحید ذوقیگه محتاجلر. اونی حقدین باشقه «نه بارلیق»، نه «یؤقلیک» – هیچ نیمه سیوینتیرمه یدی. او تخیٌل و وحدت میی دین مست، خلق و علمدن قاچیب، «کؤنگول تختی نینگ شاهی» – حق درگاهیگه اوچماق شوقیده یانه دی، نوایی غزلیده هم « من»لیکدن کیچیب، «سن»لیککه یوز بورگن لیریک قهرمان نینگ سِرلی کیچینمه لری، عالمِ غیب ساری پروازی تصویرلنگن.
ایرور مقصد ییراق، وادی اوزون، تون تیره، یؤق بؤرتاق،
بو یؤلده سلب ایتیب اؤزلیک یوکین، اؤزنی سُبُکبار ایت.
دییدی نوایی باشقه بیراؤرینده. یوقاریده گی غزل قهرمانی«اؤزنی سبکبار» ایته آلگن اوچون هم «اوچیبقاچماق» نیَتینی آچیق اظهار قیلگن:
پریم بؤلسه اوچوب قاچسم اولوسدین تا قناتیم بار،
قناتیم کویسه اوچماغدین، یوگورسم تا حیاتیم بار.
«پریم بؤلسه» دیماق بیلن آدمده پر پیدا بؤله قالمه یدی. «اوچوب قاچسم» دییش اولوسدن قوتتولیش چاره سی ایمس.«قناتیم کویسه…» درواقع، قنات نیمه دن کویه- دی؟ قویاش آتشیدن می؟ یؤق، حُسن قویاشی نینگ نوریدن. نوبتده گی بیتنی اؤقیب انگله یمیزکه، لیریک «مین» «پریم بؤلسه اوچوب قاچسم…»دییه اساسسیزسؤزله- مَگن ایکن. اونگه سماگه اوچگن عیسا پیغمبر اؤرنک. او عیساگه همنفس بؤلماغنی ایسته یدی.
چیقیب بو دَیردین عیساغه نیچوک همنفس بؤلمه ی،
بحمدلله، تجرٌد بیرله همٌتدین قناتیم بار.
3
دَیردین چیقماق – بو دنیانی ترک قیلماق. امٌا «نابکار عالم»دن بلند کؤتریلیش اوچون هم قنات کیره ک. شو معناده تجرٌد – واز کیچیش وهمٌت تیلگه آلینگن.
دیدارطلب عاشقلرنینگ صحبتی – الهی صحبت. اولر اوچون، ابن عربی اَیت-ماقچی، جیملیک و سکوت عارفلیک نینگ عالی بیلگیسی، نیگه که «بیلگن گپیر- مه ی، گپیرگن بیلمه یدی». حقیقی عشق اهلی نینگ اقراریگه ذکؤره، «قـَی ییرده تینچلیک بؤلسه، حق ایله بیرلیک بؤلور». خلایق نینگ اؤکینچی منفعتلرگه دخلدار مشمشه و غَوغالری انه شو خیالی بیرلیککه خلل بیره دی.
خلایق صحبتیدین مینگ غمیم باردورکه، مُفت اؤلغه ی،
اگر مینگ جان بیریب بیلسمکه، بیر غمدن نجاتیم بار.
«خلایق صحبتیدین مینگ غم» اِسکنجه سیده قالگن کیشی نجات تیله شی طبیعی. امٌا بو «مینگ غم»دن بیته سیده هم نجات یؤق. اگر بؤلگنیده تیکینگه «مینگ جان بیریب» بؤلسه – ده، اونی بیلیش ممکن.
چیکیب اغیاردین یوز جَور و تارتیب یاردین مینگ غم،
نی اؤزگه خلقدین غیرت، نی اؤزیمدین اویاتیم بار.
بیرینچی مصرعده گپ یار و اغیار حقیده. اغیار – دُشمن یاکه غنیم. او یوز جَور کؤرستگن بؤلسه یار یاخود دؤست غم ییتکزگن. شو باعث اؤزدین هم «اؤزگه خلقدین»هم اوزاقلشیلگن.
«رقیب»، «اغیار» دیگنده بیز سلبی قیافه ده گی انسان تؤغریسیده اؤیلشگه قونیقیب قالگنمیز. حال بوکه، تصوٌف ادبیاتیده «رقیب» و «اغیار» حقیده گی فکرلر نفسگه دایردیر.
«تؤققوز مینگدیر بو نفس حشراتی، مدام ایگورلیدیر الرنینگ آتی…» یونس ایمرا «تؤرت کیشیدیر یؤلداشیم…»، دییدی. «اول تؤرت نینگ بیری – جان، بیری – ایمان». خوش، اخیرگیسی – چی؟ منه، ایشیتینگ:
بیری نفسیمدور دُشمن،
انده سَوه شیب قالدیم…
تصوٌف شهریَتی بیلن چوقور یقینلیگی یؤقظهیرالدین محمد بابر هم «شهوَت و نفس قـَوی دُشمندور». «نفَس یاغیسینی مغلوب ایتگیل»، نفس «دُشمنیدور اگرچه اؤترو ایمس، لیک بیر لحظه سیندین اَیرو ایمس»، دییه آگاه لنتیرگن.
4
نوایی نینگ «چیکیب اغیاردین یوز جَور…»، دییشی، بو – «نفسِ ظالم»گه تیگیشلی. «یار» ایسه وجودی مطلق دیر. نفسنی یینگیش – «اؤزلیک عمارتین» بوزیش. عکس طرزده «نی اؤزگه خلقدین غیرت، نی اؤزیمدین اویاتیم بار»، دییش حالتیگه کؤتریلیش امکانسیزدیر.
کیچیب کؤزدین یازه ی بیر خطکه، دهر اهلیغه کؤز سالمه ی،
بو دم کیم کؤز سوادیدین قاره، کؤزدین دواتیم بار.
نیگه کؤزدین کیچیب«بیر خط» یازیش کیره ک؟ فقط «دهر اهلیغه کؤز سالمسلیک اوچونمی؟ یؤق، البتته. «جان کؤزی» یارنی کؤریب، «دل آندین خبر» بیرگچ، حُسن شاهی جان ایچین- ده جایلشیب، «کؤنگلینی عرش» اَیله یدی. بو – باطن کؤزنینگ آچیلیشی:
«باطن کؤزدیر دوستی کؤرگن، بو ظاهر کؤز یابانده دور…» کؤزدین کیچیش و «کؤز سوادی»گه عاید حقیقت اساسن منه شو.
تیلر کؤنگلوم هوشی عنقادین اؤتسه ناری یوز وادی، مونینگدیاق سَیر ایترگه قافدین آروق ثباتیم بار. بو ایککی مصرعده فنا وادیسیگه سَیر اعتبارده توتیلگن. چونکه عنقا قوشیدن هم «ناری یوز وادی»گه اؤتیشگه اهلِ فناگینه قادرلیگیگه نوایی نینگ اؤزی بیر اؤرینده گواهلیک بیرگن.
عروج اِیستر ایسنگ بو دَیر اِیچینده فنایِ اؤلگیلکیم،
ملک اوزره قدم باسیب اؤتر اهلِ فنا گستاخ.
شعر قهرمانی نینگ عنقا منزلیدن هم «ناری یوز وادی»گه سَیر ایترگه ثباتی ییترلی. اخیر، اونینگ کؤنگلی «فنا کوچیدین زوربازو» اِیسته یاتیر. غزل -نینگ سؤنگی بَیتینی اؤقیمیز:
نوایی، بیلکه، شه کؤنگلی منگه قـَید اؤلمَسه باله،
اگر کـَونینغه خاشاک چاغلیغ التفاتیم بار.
نهایت باش مدٌعا گپیریلدی: شاه نینگ کؤنگلی شاعرگه مایلمس. شونینگ اوچون ایککی دنیاگه هم اونینگ «خاشاک چاغلیغ» التفاتی یؤق. پرافیسور ع. هیتمیت وف غزل شاعرنینگ ییگیتلیک وقتیده یره تیلگنیگه تیه نیب، اؤشه شاه «نواییگه دُشمنلیک نظری بیلن قره ب، اونگه هراتده کون بیرمهئ گن ظالم ابو سعید ایدی.
5
اونینگ دَوریده نوایی هراتده نهایتده قیینلـَنیب، بیر پولگه زار بؤلیب، توریشگه اویی یؤق، یییشگه اوقاتی یؤق حالده یشه یدی… هراتده گی خوش آمدگوی فیوداللر پاد- شاه نینگ نواییگه مناسبتی نینگ یامانلایگینی بیلیب، انگه نسبتن یخشی قره مَگنلر. نتیجه ده، شاعر یوقاریده گی غزلده تصویرلنگن احوالگه توشگن و آخری هراتدن کیتیب قالگن»، دیب یازه دی. غزلده گی عمومی روح، مِستیک کیچینمه لرنینگ بغایت قویوقلیگی، سؤز و آهنکده گی غمگینلیک شونده ی خلاصه چیقریشگه اساس بیره دی. امٌا غزل نینگ غایه وی- بدیعی مندرجه سی باشقه ملاحظه لرنی اؤرته-گه تشلشگه هم مانعلیک کیلمه یدی.
علیشیرنوایی غزللریدن بیریده شاهگه مراجعت ایتیب، اؤزنی«اؤزدین اولوغراق شاهگه حاجتمند» بیلیشگه چقیرگن. بو شاه – الله. بیزنیگچه، غزل خاتمه سیده انه شو شاه دن مرحمت کوتله یاتیر. شاعرنینگ ایککی دنیانی هم خاشاکچه نظرگه ایلمسلیگی بیر ظالم پادشاه نینگ مناسبتیگه گینه باغلنسه، شعرده عکسینی تاپگن الهی- فلسفی ماهیٌت اؤز- اؤزیدن میده لشه دی.
یوگورمه رزق اوچون، نی ییتسه حقدین انگله کیم، کامل،
نی کیلتورگیل دیمیش، نی غیبدین ییتگنین قـَیتارمیش.
نوایی اینگ مُشکل احوالده هم شو اعتقادگه صادق قالگنلیگی و تنگریدن باشقه-سیدن قؤرقیش، شفقت تیلـَشنی گمراه لیک بیلگنلیگی شبهه سیزدیر.
نوایی نینگ اؤینه ر غزلیگه ایککینچی شرح:
متنظر عبدالحیم شرحی:
« اؤینه ر»
یخشی بیله میزکه، نوایی غزلیاتی نینگ روحی جهانی بیر دردکشلیک، حسرت- انگیزلیک کیفیٌتی بیلن صیقل تاپگن. شونینگ اوچون هم « اؤینه ر» ردیفی نینگ اؤزییاق شاعر میراثی نینگ مذکور خصوصیٌتیدن خبردار اؤقووچینی سیرگک تارتیریب قؤیه دی.
زلفونگ آچیلیب، عارض دلجو بیله اؤینه ر…
زلف – عیال نینگ چککه کاکیلی، یاکه، عمومن، ساچی. عارض یوز، چهره معناسینی بیره دی. شؤ سؤزی فارس تیلیده اِیستاوچی، قیدیرووچی، دیگنی. دیمک، عارضِ دلجو – یوره ک تامانیدن ایزله ی یاتگن، اِستله یاتگن یوز، چهره. بو مصرعده شاعر فقط تصویر بیلن کفایه له یدی.
هندو بچه ی شوخدورور، سوو بیلن اؤینه ر.
هندو بچه – فارس تیلیدن ترجمه قیله دیگن بؤلسک، هندو باله سی دیمک. ایککینچی مصرعده گی تشبیه لر بیرینچی مصرعده گی آبره زلرگه انیقلیک کیریته دی، رنگ بیره دی. معلومکه، هندولر قاره توسلی آدملر، بنابرین، اولر زلف بیلن، یعنی یارنینگ ساچی بیلن بیر توسده. قاله ویرسه، بو قیاسده حرکت اؤخششلیگی هم روح اؤخششلیگی هم بار: «عیاللرینینگ کاکیلی، خصوصن، چککه ساچی اؤیناقیدیر. اؤزی نینگ بونده ی خصو- صیٌتی بیلن بو ساچ کیچکینتایلرنینگ شوخلیگینی اِیسلـَته دی. بو اؤخشه تیشده گی تغین بیر فضیلت شوندن عبارتکه، هندولر، اساسن، دریا و عمٌان نینگ ساحلیده استقامت قیلیشه دی. انگلشیله دیکه، یارنینگ یوزی سطحی آسایشته سوودیک تیپ- تینیق. سوودن مصفٌا چهره بیلن اؤینه یاتگن کاکیللر سوو بیلن اؤینه یاتگن قاره رنگلی باله که ی سینگریدیر.
ایندی آچیلیب سؤزیگه اعتبار قیلینگ. آچیلیب اؤزی نینگ بیرلمچی – آچیلماق فعلی بیلن افاده لنه دیگن معناسیدن تشقری، خراسانده بؤلماق، خوش کـَیفیٌتده اؤتیرماق دیگن مضمونلرنی هم انگلـَته دی. بو سؤزنینگ، شونینگدیک، درددن فارغ بؤلماق معناسی هم بار. ایندی نوبتده گی مضمون جلاسیگه اعتبار قیلینگ. معلومکه، یاش باله سوونی کؤرگنده قووانیب- قیقیرب، آچیلیشیب کیته دی، ساچ هم چهره نینگ تتینیقلیگیدن،
2
سوودیک مصفٌالیگیدن قووانیب، «آچیله دی». بو ییرده سوونینگ هم، ناریسیده باله نینگ هم پاکلیک، تازه لیک رمزی ایکنلیگینی بیر اِیسله سک، شاعر اؤز محبوبه سینی نه قدر اولوغله یاتگنینی ینه ده تیرَنراق انگلب ییته میز.
ایککینچی بَیتده شاعر، اؤز الهه سی نینگ شوخلیگی و اونینگ دستیدن تارته یاتگن عقوبتی بیانیگه اؤته دی. بونینگ اوچون او مطلعده گی آبره زنینگ منطقی رواجلنیشیدن کیلیب چیقیبفکرله یدی. معلومکه، کؤنگیل نینگ آینه گه، شیشه گه اؤخشه تیلیشی قدیمدن بار گپ. مثال اوچون خلقیمیزنینگ « کؤنگلی بیر شیشسه دیر، سینسه توزه لمس» مته- لینی اِیسلش کفایه. بیز بیران بیر ناحقلیکدن قتتیق رنجیسک، کؤنگلوم خیره بؤلدی، کؤنگلوم قارانغو، دیب اَیته میز. معلومکه، خیره لـَنیش آینه گه جوده هم خاص بؤلگن خصوصیٌت. حیاتده کؤپ اوچره یدیگن ینه بیر حادثه نی اِیسلنگ. کیچکینه تایلر آینه آلدیده شوخلیک قیلیشنی، اوخلب، نفسی بیلن آینه نینگ یوزینی خیره قیلیشنی یخشی کؤره دیلر. کؤزگونینگ همده باله نینگ انه شو خصوصیتیدن فایده لنیب شاعر نوبتده گی معجزه سینی یَره ته دی:
اول شوخ کؤنگیل لوحین اِیتیب تیره نفسدین،
بیر طفلدیر، القصٌه که کؤزگو بیله اؤینه ر.
یعنی، او شوخ کؤنگیل آیینه سینی نفسی بیلن قارایگو قیلیب خوددی کؤزگو بیلن اؤینه یاتگن یاش باله گه اؤخشه یدی.
اؤینه ی- اؤینه ی، باغله دی اویقومنی فسوندین،
