– معاصر ادبیاتگه عاید ینگی ادبی آقیم:
اقتباس: اوزبیک تیلی و اوزبیک لر تاریخی
افغانستان سکسنیننچی اونلگی( دهه) سیده ینگی دیموکراتیک دولتی یوزه گه کیلیشی بیلن باش قانون (9 / 11/ 1382)ییلی ده توزیله دی و اونینگ اون آلتینچی ماده سیده مملکتده اؤزحدودلریده کؤپچیلیک سؤزله شه یاتگن تیللر اوچینچی رسمی تیل دیر، دییله دی.اوچینچی رسمی تیللرعملده قنده قؤلـــله نیشی قانون آرقه لی بیلگیلنه دی دیب قید قیلینگن، ینه شو ماده ده. اوشبو قانونده، جمله دن اؤزبیک تیلیگه هم رسمی مقام بیریلگنی،سیرتدن قره لگنده، بو سؤزلرانچه جاذبه دار،عدالتلی بیرإیشگه اؤخشه ب کیته دی. اما عملده سیزیلرلی هیچ بیر قنده ی ایش آلینیب باریلمیدی. بو وضعیت موجودلیگی ده هم دولت نینگ بو ساحه ده رسمی ایش آلیب باریلمگنی ده هم اوزبیک معاصر ادبیاتی تازه بیرآقیم شکلده اوسیب باره دی وبونینگ سببی اوزبیک تیلیده جان کویدیریت قلم تیبره ته یاتگن ایجادکار لرنینگ محصولی دیر.اولرنینگ ادبی ایشلری اوچون دولت تمانیدن هیچ قنده بیر مکافات وترغیب کورستیلمی شونده ی بیرآغیر وضعیت ده ایجاد ایتیب و کوب مالی قیین چیلیک لربیلن اوز اثر لرینی نشر گه تیارلب باسمه خان لردن چیقره دیلر که بودهه نینگ ادبی محصولی اوزبیک قلمکشلرنیگ همت لری وآنه تیلگه بولگن علاقه سیگه باغلیق دیر. اوشبودهه ده یوزدن آرتیق کتاب افغانستان ترکلری تمانیدن نشر وچاب ایتیله دی ویوزلبچه علمی ,تحقیقی وادبی مقاله لر تورلی نشریه وجریده لرگه چاب بوله دی . بوایسه آیتگه نیمیز دیک افغانستان معاصر ادبیاتی نینگ کوچلی ومترقی باشلنغیچی بولیب 14هجری شمسی عصرنینگ سیکیزینچی اونلیگی گه باغلیق دیر . بو تاریخی بورحه گه کیلیب اوزبیک معاصر ادبیاتیده اوتمیشده گی ییلر نینگ خلافیگه کوره (تنز,تذکره نویسلیک,فولکولورشناسلیک,ترکی قاموس نامه و داستان لر یازیش, هفته لیک ,آیلیک لر نشر ایتیلیش, تورلی مدنی وفرهنگی اویشمه لر قوریش, شعرده تازه تیل وینگی فضا وتصویر لرنی کشف ایتیش ونثری یازولرده هم ینگی معیار و ادبی مکتبلردن فایده لنیش وباشق ادبی ایش لر) کوزگه تشلنیب اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ کمالات باسقیچیگه یول آلیش گه کتته الگو و سرمشق بوله دی.حاضرگی کونده نظم و نثرده قلم تیبرته یاتگن وایجادی ایشلر بیلن شغلن یانگن افغانستانلیک قلمکشلر استاد محمد امین متین اندخویی، استاد صالح محمد را سخ[3] , دکتور شفیقه یارقین , پوهندوی استاد نظر محمد خان, استاد محمد عالم لبیب, اشرف عظیمی، محمد حلیم یارقین، عزیزالله آرال، ذکرالله ایشانچ، نورالله آلتای، تاشقین بهایی، رحیم ابراهیم، محمدعالم کوهکن، محمد کاظم امینی, داکترگل احمد تانیش, صالح محمد حساس, فرشته بیگم ,غلام سخی وکیلزاده و باشقه اونلب قلمکش لیمیز سونگگی دور و شرایط نینگ محصولی دیرلر.کیینگی پیتلرده اوشبو قلمکشلر تامانیدن خیلمه۔خیل و تورلی سویه‌ده اوزبیک ادبیاتی نینگ ایجاد نمونه‌لری کوزگه تشلنماقده. لیکن مذکور ادبیات نمونه‌لری هلی هم آز بولیب دنیا اوزبیکلری آره‌سیده اۉز اۉرنینی ایگللش ده حرکت قیلماقده که امید تارته میز اوشبو ایشلر افغنستان معاصر ادبیاتیده تولیق شکلیده معیاری تیلنی یوزه گه کیلتیرسه.یوقاریده افغانستان معاصر ادبیتاتی نینگ جدی شکلده باشلنیش دورینی 1356ییلردیب قید قیلدیک و بوحقده هم بیر قنچه سوزله دیک کیلینگ بو حقده کوپراق اوتگن اوچ دهه ده حرمتلی وکیلزاده جنابلری مقاله لریدن فایده لنگن حالده سوزلشیلیک تا ییترلی معلوماتلرنی افغانستان اوزبیک معاصر ادبیاتی وادبی جریان لر توغریسیده سیز عزیز لرنینگ اختیارینگزگه قویسک.اوتگن اوچ دهه (اونلیگ) ده افغانستان اوزبیک معاصرادبیاتیده بیر نظر:یوقاریده کی بحث لریمیز ده ایتیب اوتکه نیمیز دیک افغانستان معاصرادبیاتی نینگ جدی شکلده باشله نیشی اوشبو اوتگن اوچ دهه ده تیگیشلی دیر.اوشندی که بیله میزعزیز اولکه میز ده اۉتگن اوچ دهه مابینیده اوزبیک تیلی وادبیاتی ومطبوعاتی باشقه ،دری وپشتو تیل لر دیک تورلی باسقیچ لرنی باشدن کیرچیریب کیلدی که اوشبو شرحنی یوقاریده کی بحث لریمیز ده یارقین لیک تشله دیک. ایتیش لازم که اوشبو باسقیچ لر گاهی ده یوقاری درجه و گاهیده قویی درجه اولکه میز بحرانی حالت لریده اۉز حرکتی گه دوام ایتتیریب کیلدی . اوشندی که ایتیب اوتیک وکیلزاده جنابلر اوشبو ساحه ده علمی ایز له نیشلری بار که بو بحث اولرنینگ فایده لنمیز که یازگن لر : ” اوشبو ادبی آقیم لر یلغوز اولکه پایتختی کابل شهری وتورلی ولایت لرده محدود بولمی ؛ بلکه اولکه دن تشــــقری ده هم دوام تاپیب اۉزبیک ضیاء لی لری مجموع ده اوشبو ملت نینگ تنیقلی یازوچی و شــــاعر لــــری و قلم کش لری اۉزبیک و دری تیل لریده و تورلی بولیم لریده اۉزلـــــریدن اثر لریره تیب کیلدی لر. اۉزبیک یازوچی لـــــری و شاعرلری اۉز اثر لرینی تورلی ژانرلر وشکل لرده ایجاد ایتیب روزنامه لر و جریده لر ، مجله لر و تورلی رسانه لر آرقه لی چاپ ایتیب کیلدی .{ بیز افغانستان اوزبیک ادبیاتیده بو اوچ اونیلگده(مهاجرت ادبیاتی )نینگ ایزلرینی کم بولسه ده هم تاپه آله میز . }بویره تیلگن و ایجاد بولگن کتاب لـــــرکوپراق شعر بولیمی نی اۉز ایچیــــگه آلـــه دی .دیمک یازوچی لــــــریمیز نینگ بدیعی ، تحقیقی ، طنز،تاریخی فولکلور وباله لراوچون یره تیلگن اثر لری هم آزایمس. بیراق کوپراق شعری توپلم لر کلاسیک ومعاصر شاعر لریمیز دن باسیلیب چیقدی.بو ادبی و فرهنگی فعالیت لر یلغوز گینه شعری و نثری اثر لر چاپ بولیشیگه ثقله نیب قالمی ، بلکه اولکه مطبوعاتیده ترکی تیلی ده تـــــورلی مجـــــله و روزنامه لر و جریده لر تورلی سایز لرده چاپ دن باسیلیب چیقدی.اوندن تشقری رادیوو تلویزیون یول لــــریدن جملـــه دن افغانستان رادیو- تلویزیونی ؛ بلخ ولایتی محلی تلویزیونی و رادیوسی ، فاریاب و جوزجان و ایریم شمالی ولایت لری نینگ محلی تلویزیون لری و رادیو لری آرقه اوزبیک تیلیده آزهم بولسه اۉزنشرات لرینی نشر ایتیب کلیدی. اوشبو فعالیت دن اولکه دن تشقری ده گی اولکه داشلریمیز هم تشقری قالمی هر قیسی لری اروپا ،امریکا و آسیا قاره لریده گی ایـــریم اولــــکه لریده انده – سنــــده مجله و جریده لر و تورلی نشریه لر ترقه تیش بیلن اۉز حصه لرینی قوشیب کیلدی لر . بولر دن تشقری اوشبو بای تیلده کوپ کتاب لر تورلی موضوع لر توغریسیده قلم کش لر و بیلیم اربابلری تمانیدن اولکه ایچکری و تشقری سیده چاپ دن چیقدی. شو حقده بیرآز توخته لیب اۉته یلیک :اۉتگن اوچ دهه ده اولکه میز مطبوعاتی آسمانیده بیرینچی پارلگن یارقین یولدوز ،”یولدوز” جریده سی ایدی . یولدوز بیلن بیرگه افغانستان رادیو و تلویزیونی آرقه لی باشقه تیل لر یانباشیده اوزبیک تیلیگه هم وقت اجره تیلدی.یولدوز جریده سی دن تشقری اولکه مطبوعاتیده کیم قنچه باشقه جریده و مجله لر اولکه مرکز و ولایت لریده ترقه لیب ترکی شاعر و یازوچی لری همده قلم کش لری اوشبو نشریه لر آرقه لی اوز ایجادی اثرلرینی ترقه تیب کیلدی لر ، جمله دن :مزارشریف شهریده ملی اسلامی جنبش نشریه سی “ندای اسلام ” روزنامه سی و”روزنۀ امید”و”جنبش” جــــــــریده لری ، حرمتلی محمد عالم “لبیب” مدیر لیگی آستیده “یاغدو “و”توغری یول”جریده لری شونینگدیک حرمتلی اسد الله ولوالجی مدیر لیگی آستیده “اندیشه ” جریده سی و کابل شهریده “بیلگی” جریده سی شونینگدیک “اولکه” ، وطنداران “، “پیام جمهوریت” جریده لری ،” اندخوی” مجله سی ” ملیت های برادر” مجله سی ترقه لیب ، حاضر چه لیکده اوشبو جریده لردن نیچه ته سی اوز نشراتیگه دوام ایتتیریب کیلماقده دیر .شونینگدیک اوشبو مدت اره سیده تورکی خلق لر نینگ تاریخی ، فرهنگی و ادبیاتیگه تېگیشلی کتاب لر ، شعری تۉپلم لر و رساله لر اۉزبېک قلم کش لری تمانیدن اۉزبېکی و دری تیل لریده تورلی شیوه لر ده چاپ بولگن . بوییرده بیز او کتاب لردن آت توته میز:1358 – 1369 ییل لر اره سیده امیر علیشیر نوایی فرهنگی انجمنی، بیلیم لر اکادیمی سی ، قوم لر و قبیله لر وزارتی و یازوچی لر اویوشمه سی تمانیدن وشخصی تشبث لر نتیجه سی جمله دن حـــــرمتلی عبد الغفار بیانی اهتمامی بیلن ” نوایی”نینگ «خمسه »سی خواند میرنینگ “مکارم الا خلاق” کتابی ، حرمتلی آیخان بیانی اهتمامی بیلن “زندگانی سیاسی امیر علیشیر نوایی “،”اوزبیک شاعرلری” و «اولکم بهاری»کتاب لری ، حرمتلی کاندیداکادمیسن داکتر محمد یعقوب “واحدی”جوزجانی اهتمامی بیلن بیلیم لر اکادیمی سی تمانیدن نوایی نینگ « محاکمة اللغتین»اثری و نوایی نینگ «محبوب القلوب»کتاب لری چاپ اېتیلدی . شو نینگدیک حرمتلی داکتر شفیقه “یارقین “و حلیم “یارقین”تمانیدن اوشبو ییل لر مابینیده و اوندن کیینگی ییل لر ده چاپ بولگن ” تورکی آت لر سوزلیگی ،سیمای امیر علیشیر نوایی، بابری خط ، ظهیر الدین محمد بابر دیوانی ، نادره و شعرهای او ، مولانا جلال الدین محمد بلخی رباعی لری ، بابر نامه نینگ اۉزبېکی و دری متن لری ، در باره زبان خط و فرهنگ نویسی ، و کالت دغدغه لری ، ینگی رئیس هم کیلدی.خط و الفبای تورکی – اوزبیکی، برگ هایی از تاریخ اوزبیکان افغانستان ، بازی های عامیانه اوزبیکان جوزجان ، ایکی جلد لیک اوزبیک لغت نامه سی، بابر گه ارمغان ، بابر منگولیگی ، نی تیلماجی کتاب لری ، الحاج استاد قاری محمد عظیم “عظیمی”سرپلی نینگ “شعرلر دیوانی ، نصاب الصبیان ، قواعدالقرآن ، با کاروان بیدل “کتاب لری، حرمتلی داکتر عبدالحکیم شرعی جوزجانی نینگ«ینگی زمان ترانه لری »«یشه سین پرتیه »،«ابوریحان البیرونی »و «آمو دریا »شعر لر توپلمی کتاب لری،استاد محمدامین “متین ” اندخویی نینگ ترکی و دری تیلیده گی” کـــــونگول ســۉزی ، باغ لاله پوش ، دودمان سادات ، گلشن قدس ، مرز خورشید ، کاسه چوبین، شمعی بر مزار خاموشان ، آنانیکه در اندخوی زیسته اند،اندخوی و جایگاه تاریخی آن و چهره های برازنده اندخوی ، مروری بر سنگ نبشته ها”کتاب لری و استعداد لی یازوچی حرمتلی عبد الله “کارگر”نینگ “اندیشمند پیشتاز ، تیموریان هرات ، ابو ریحان البیرونی، شهنشاه سخنور ، امیر دانشمند ، شرح مجموعه گل ، شهر سلاطین ، شخصیت فرهنگی ظهیر الدین محمد بابر ،مهد تیموریان هرات “تحقیقی اثرلری ، استاد اشرف “عظیمی” نینگ “اولوغ ظفر “و “یاش تۉلقونی “شعری توپلم لری و باشقه اونلب و یوزلب اثر لر و علمی وادبی مقاله لر اوشبو اوچ اونیلگ نینگ محصولی دیـر. “[1] اوزبیک شاعری شاه غلام احمدی 1349نچی ییل تورکی – اوزبیک ضیا لی لری تشبثی بیلن افغانستان رادیوسیده آچیلگن ینگی اوزبیک تیلیده گی بروگرام لرده , نطاق صفتیده ایشله گن.[2] یعنی 1388ییلرگچه.[3] پوهندوی استاد صالح محمد راسخ حاضرگچه اوزلریدن20گه یقین اثر واونلبچه تحقیقی مقاله لر یازگنلر که اوشبو اثر تورلی ساحه لرده جمله دن ابیاتشناسلیک, تاریخ,قاموسنامه,بشری بیلیملروباشقه ساحه لره یازگن لر .استاد حاضر بلخ بیلیم یورتی نینگ ادبیات فاکولته سیده استاد صفتیده درس بیرماقده دیلر .استاد نینگ شهکار اثر لریدن بیری” فرهنگ راسخ” دیر که بو قاموسنامه 2500 لغتنی اوزایچیگه احتواقیلیب 1388ییلی نشر بولگن.ايرگش اوچقون:ایرگش اوچقون 1309نیچی ییل اندخویده توغیلیب باشنغینچ,اورته مکتب ولیسه دوره سی نینگ اوشه ییرده گی مکتب لرده بیتیریب کیین بقاری بیلیم آلیش نیتیده کابل دارالفنونی نینگ,ساینس فاکولته سیگه اوقوو گه کیریب,اونی توگتدگندن سونگ ,اندخوی ومیمنه گه قره شلی لیسه لره اوقیتوچی صفتیده اَش باشله دی.
