صدیق الحق شریفی
میرحیدر خوارزمی
Posted on 05/06/2011 by GünTürk1 سەيلەو لر
میرحیدر خوارزمی، خوارزم نینگ 14 نچی عصر آخرلریده و 15 نچی عصرنینگ اول لریده یشه گن شاعرلریدن بولیب، بونینگ هم حیاتی و ایجادی فعالیتی حقیده کیره کلی معلومات گه ایگه ایمسمیز. او لیریکه سی و مخزن الاسرار داستانی بیلن، اوزبیک ادبیاتی و اوزبیک ادبی تیلی نینگ رواجیگه کتته حصه قوشدی. فارسی تیلیده گی شعرلری بیلن ادبیات اهل لری تمانیدن اعتبارگه سزاوار بولدی. شاعر میرحیدر نینگ «مخزن الاسرار» ناملی اثری سقلنگن. بو کتاب نظامی گنجوی نینگ خودی شو ناملی اثریدن الهامله نیب، کینگ فایده له نیب یازیلگن اثر دیر. اونینگ یازیلیش تاریخی هجری 812 ـ 817 ییلر اره سیده دییش ممکن.
حیدر خوارزمی نینگ حیاتی و ادبی فعالیتی حقده نهایت ده آز معلومات سقله نیب قالگن. بو شاعر حقیده نوایی «مجالس النفایس» و «محاکمه اللغتین» ده و دولتشاه سمرقندی «تذکره الشعرا» اثریده بعضی معلوماتلر بیره دیلر و اونی تعریفلیدیلر. علیشیرنوایی محاکمه اللغتین ده، حیدر خوارزمینی «خوش طبع» شاعرلردن بیری صفتیده، اونی امیری، آتایی، یقینی، سکاکی و باشقه لر قطاریده ذکر ایتیب اوته دی. مجالس النفایس ده سلطان اسکندر شیرازی فصلیده، ترکی گوی شاعر صفتیده تیلگه آلیب، بیر بیت مثنوی سیدن مثال کیلتیره دی. نوایی نینگ آیتیشیچه، حیدر خوارزمی، سلطان اسکندر نینگ درباری بیلن یقین علاقه ده بولگن. دولتشاه سمرقندی «تذکره الشعرا» اثریده حیدر خوارزمی حقده بوندای دیدی: « از فضلا و شعرا مولانا حیدر بود که در ترکی و فارسی اشعار ملیح و پسندیده دارد و جواب مخزن الاسرار شیخ نظامی به ترکی بنام امیرزاده اسکندر پرداخته.» حیدر خوارزمی نینگ لیریکی میراثی سقله نیب قالمه گن یاکه نامعلوم بولیب کیلماقده. اوندن بیزگه قدر نظامی گنجوی نینگ پنج گنجی گه کیرگن بیرینچی داستانی «مخزن الاسرار» دن الهامله نیب و اونگه جوابا یازگن، شو نامده گی داستان یتیب کیلگن. بو اثرنینگ قولیازمه نسخه لریدن لندن و استانبول کتابخانه لریده سقلنه دی. دوکتور واحدی بیر نیچه قولیازمه اساسیده نشرگه تیارله گن. مخزن الاسرار نینگ تولیق متنی 1858 نچی ییل ده قازان ده نشر ایتیلگن. بابر اوزی نینگ « عروض رساله سی» ده، بو اثر آتینی «گلشن اسرار» دیگن. بو داستانده گی ایریم سطرلر شاعرنینگ بیوگرافیسی و ایجادی فعالیتی حقیده آیریم معلومات و اشاره لر بیره دی. بعضی لر، مولانا لطفی هروی گه نسبت بیریلگن « گل و نوروز» منظوم داستانینی هم اوشبو میر حیدر شاعر منظوم قیلگن دییدیلر.
میر حیدر اصلی خوارزم دن دیر. اونینگ « حیدر خوارزمی» دیب اته لیشی هم شو باعث دن دیر. او قچان دیر، فارس ولایتی گه کیلگن، بیر مونچه وقت سلطان اسکندر حضوریده بولگن، اونینگ درباری شاعری صفتیده خدمت قیلگن دیر. حیدر خوارزمی تخمینا 1409 ـ 1414 ییل لرده مخزن الاسرار داستانینی یره تگن.
حیدر خوارزمی ادبی فعالیتی نینگ دوامی و اتمامی و اونینگ باشقه اثرلری معلوم ایمس. بیز اونینگ ادبی میراثی و اوزبیک کلاسیک ادبیاتی ده توتگن اورنی حقیده فقط «مخزن الاسرار» داستانی و ادبیات اهل لری نینگ معلوماتی و همده بهاسی اساسیده فکر یوریته میز.
مخزن الاسرار:
اصلا «مخزن الاسرار» فارسی تیلیده گی داستان دیر. اولوغ شاعر ـ نظامی گنجوی نینگ شو نامده گی داستانیدن الهامله نیب، بهره مند بولیب، اونگه جواباَ یازیلگن بو اثر نینگ بیر نیچه قولیازمه نسخه سی یتیب کیلگن. اولر لندن، پاریس، ویانا، قازان و باشقه جایلرده سقلنه دی.
اولوغ آذربایجان شاعری ـ نظامی گنجوی اوزی نینگ خمسه سی بیلن شرق خلقلری ادبیاتیده ینگی دور باشلب بیردی. خمسه یازیش یاکه نظامی خمسه سی نینگ آیریم داستان لریگه جواب یلزیش کتته ادبی عنعنه گه ایلندی. شو عنعنه نینیگ میوه سی صفتیده 14 نچی عصر ده «قطب» نینگ ایرکین ترجمه سی«خسرو و شیرین» وجودگه کیلگن بولسه، 15 نچی عصرنینگ باشلریده حیدر خوارزمی نظامی نینگ « مخزن الاسرار»یگه جواباَ شو نامده گی داستانینی یره تدی. نظامی نینگ اولوغ ایجادی دهاسی، اونینگ بیوک هنری، حیدرخوارزمینی اوزیگه مفتون ایتدی. او نظامی داستانی کبی داستان یازیشنی آرزو قیلدی و کتته سیناوگه کیریشدی:
عقل تنگیز ایردی و اندیشه قـــان اورته سیــده گـوهر معنی نهـــان
جان تیشی بیرله قازیبان اوقـــاننی قیلدیم اوزیب غــوث بو عمـاننی
اول کیشی قیلغای چو نظامی بوگنج قازغانــه آلغـــای گـوهر دسترنج
یــوق ایسه هر مفلس بی دستگاه هیچ تاپه بیلغایمو بو مخزن گه راه
حیدر خوارزمی اوزبیک ادبی تیلی ترقیاتی اوچون کورشگن سوز هنرمندلریدن بیری دیر. او مخزن الاسرار داستانینی یره تیشگه کیریشر ایکن، ایسکی اوزبیک تیلی نینگ بایلیک لریدن کینگ فایده لنیش، اونینگ قدرتی و کورکینی نمایش قیلیشنی اوز آلدیده قویدی. بنابرین او اوزیگه خطاب قیلیب:
ترک ظهوری دور آچون ده بو کون باشــله اولوغ ایر بیله ترکانه اون
راست قیـــــل آهنگ نوا و حجـــاز تیز یتوغان بیرله شودورغونی ساز
ترک سرودینی تــوزیک بیرلــه توز یخشی ایالغو بیلــه کوکله قبـــوز
دیدی. حیدرخوارزمی اوز آلدیگه ایککی کتته وظیفه قویگن ایدی: نظامی داستانیگه جواباَ داستان یازیش و اونی ترکی تیلیده یره تیش. او بو ایککی وظیفه نی هم موفقیت بیلن ادا ایتدی. حیدر خوارزمی داستانی نظامی گنجوی داستانیدن خیلی کیچیک بولیب، او 615 بیتنی اوز ایچیگه آله دی. داستان 23 فصل دن تشکیل تاپگن، شوندن یتتی فصلی مقدمه بولیب قالگن 16 فصلی داستان نینگ اساسی قسمی دیر.
مخزن الاسرار اوزبیک شعریتیده ایپیک ادبی خیلده اثر یره تیش بابیده کتته تجربه بولدی. او «قطب» نینگ خســروشیرینی دن کیین نظامی نینگ پنج گنجینی ترجمــه قیلیش یا که اونگه جواباَ ینگی داستـــان لر یره تیش یولیده کتته یوتوق ایدی. حیدرخوارزمی «مخزن الاسرار» بیلن بیرتماندن اوزبیک و فارس ادبیاتی نینگ اوز ارا علاقه لرینی مستحکملش گه کتته حصه قوشگن بولسه، ایککینچی تماندن اوزبیک ادبی تیلی و اوزبیک ادبیاتی ترقیاتی گه مهم حصه قوشیب، نوایی کبی اولوغ شاعرنینگ یتیشیب چیقیشیگه معلوم زمینه تیارله گن شاعرلرنینگ بیری دیر.
مخزن الاسرار دن:
عاقل اگر ســوز بیلــه سوزنی یایار عارف اوشول سوز ده اوزینی تاپــــار
اول که بیلور ســوز گهری قیمتین سوزده تاپار سوزلاگوچی نینگ آتین
اهل نظر شیوه سینی ســـــوز بیلور نور بصر میــوه سینی کــــوز بیلـــور
سوز کوزیدور اول که سورار حالنی اوز سوزیدور اول کــه سورار حالنی
سوزده کوزو سوزلاگوچی دا نظر یــــوق ایسه سوز کیزلاگوچیده خبر
ظاهر و باطن خبری سوز ده دور اوزگه ده یوق هرنه که بار اوزده دور
اول کیشی کیم تاپمادی سوز گنجینی قیلــدی هبــــا وهــــدر اوز رنجینی
کیم که نظر مظهریدن یومدی کوز قـویمادی میراث اوزیدین غیر ســوز
عمر گرانمایه چــــو بولغــای تلف سوزلر و سوز دنیا ده قالغـــای خلف
صدیق الحق شریفی
