جهان مدنیتی گه تېموری ملکه لرنینگ قۉشگن اولوش لری

جهان مدنیتی گه تېموری ملکه لرنینگ قۉشگن اولوش لری

شفیقه یارقین4 سەيلەو لر      

دکتور شفیقه یارقین 

جهان مدنیت تاریخی، اینیقسه اسلام و شرق دولت لری تاریخیگه نظر تشلنسه، امیرتېمور کۉره گان امپراتورلیگی و اونینگ دوامچی لری تېموریلر و بابری لرچه هېچ بیر دولت و سلاله عیاللرگه شونچه لیک حرمت کۉرسه تیب، حق – حقوق بېرمه گن دېسک، مبالغه بۉلمه یدی.

امیر تېمور و تېموری لردن آلدین هم بویوک سلطان لر و دولت لر اۉتگن؛ مثال اوچون: سلجوقیلر و غزنوی لر دوریده علم و مدنیت جوده هم رواجلنیب کېتدی؛ اما او و باشقه دورلرنینگ سیاست، مدنیت و تاریخی، عموماً آلگنده اېرکک لرگه خاص دور سنه له دی، اینیقسه بنیادکارلیک، علم، صنعت و ادبیات ساحه سیده عیاللر نینگ مهم اۉرنی و حصه سینی کۉرالمه یمیز. بیزنینگچه بونینگ ایکی دلیلی بۉلیشی ممکن: بیری، بو دولت لر سیاسی و مدنی فعالیت لرده عیاللر اشتراکیگه مانع لیک قیلگن لر، ایکینچیسی، عیاللر نینگ اۉرنی تذکره لر و تاریخ لرده قید اېتیلمه گن.

خوارزمشاه لر دوریده تورکان خاتون سیاسی جهت دن کتّه شهرتگه اېگه بۉلسه-ده، افسوس که بو شهرت نینگ سلبی تامانلری کۉپراق کۉزگه تشلنه دی. شونینگدېک، هندوستان ده گی تورکی سلاله لریدن شمس الدین اېلتمیش یا اېلتتمیش نینگ دانا قیزی راضیه سلطانه تاریخ ده منگو ایز قالدیرگن بۉلسه-ده، بیراق بولر اۉشه دورلرنینگ استثنا و جوده سناقلی مشهور عیاللری دیر، حال بوکه تېموریلر و بابریلر دوریده، هر ساحه ده عیاللرو اېرککلرنی یان مه- یان کۉره میز. علم و صنعت، شعر و ادبیات، سیاست و بنیادکارلیک ساحه لریده عیاللرنینگ اۉرنی جوده مهم و یوکسک بۉلگن لیگیگه اۉشه دورده یازیلگن برچه تاریخلر گواهلیک بېریب توریبدی.

مشهور تاریخچی ابن بطوطه 15- عصر (9- هـ) ده هرات گه سفر قیلیب، بو شهرنینگ علمی و مدنی محیطینی، اینیقسه مدنیت رواجی و کسب- هنر گللشی و یوکسلیشی گه عیاللرنینگ قۉشگن حصه لرینی یقین دن کۉریب، دولت و مدنیت ایشلریده تېموری عیاللرنینگ اۉرنی اېرککلردن کۉپراق اېکن دېب، یازه دی.

جوده عجب لنرلی شو که تېموریلردن آلدینگی دورلرده بیرار عیال نامینی اوچره تیش اوچون کۉپ تاریخ لرنی ورقلش و قیدیریش کېره ک بۉلسه- ده، بیرگینه بابرنامه ده 74 کیشی عیال نینگ آتی جوده حرمت و احترام بیلن تیلگه آلینه دی. او هم فقط بیر بار اېمس، بلکه بات- بات و تورلی حادثه – واقعه لرگه باغلیق بۉلگن حاللرده، چنانچه شو 74 عیال نینگ آتی 230 قتله ذکر اېتیله دی.

 بابردن کېینگی تاریخچیلر هم بابریلر دولتیده عیاللر نینگ رۉلی و حرمتینی کۉرگن حالده، اۉز تذکره و تاریخ لریده عیاللر نامینی جوده حرمت بیلن ذکر اېتیب، اولرگه تېگیشلی حقیقت لر و واقعه لرنی بیان قیله دیلر. گلبدن بېگیم نینگ ”همایون نامه“ اثری، شو نقطۀ نظردن جوده مراقلی دیر.

تېموریلر و بابریلر دوری و اوندن آلدینگی، همده کېینگی دورلر نینگ بونده ی کتّه فرقی بیزنینگچه امیر تېمور و اولادلری نینگ یوکسک مدنیتی و کېنگ دنیا قره شیگه باغلیق دیر. امیر تېمور عمری نینگ کتّه قسمی اوروش لر ده اۉتدی، اما او، اوروشلر اۉرته سیده گی کیچیک فراغت دن هم، یورتگه قَیتیب، بیر- ایکّی ییل دم آلیش و کېینگی رېجه لر اوچون تیارگرلیک فرصت لریده هم، تاریخ لر نینگ گواه لیگیچه، همیشه عالملر بیلن مجلسلر قوریب، اولر بیلن بحث و مناظره لر قیلیب، اۉز بیلیم و تجربه سینی آرتیرگن.

او، کۉپ اوروشلرده، فرزندلرینی آلیب بارگن بۉلسه- ده، اولر نینگ تعلیم و تربیه سیدن غافل بۉلمه گن. دوری نینگ اېنگ مشهور عالم لرینی فرزندلری تعلیمی اوچون تنله گن و هر یېردن علمی و ادبی کتاب لردن تۉپلب، اولرنی فرزندلری استفاده سیگه قۉیگن. نتیجه ده، اونینگ اۉغیل و قیز فرزندلری عالی معلوماتلی بۉلیب، شو بیلن بیرگه دنیا قره شلری هم گېنگه ییب، عیاللرگه و حیاتگه نسبتاً قره شلری هم تاباره ایجابی تمانگه اۉزگریب کېتگن.

تېموریلر دوریده، عیاللر نه فقط سیاست و مملکت اداره سیده، بلکه اوروشلرده هم یانمه – یان تۉرگنلر. ابن عربشاه اۉزی نینگ ”عجایب المقدور فی اخبار تېمور“ ناملی کتابیده بو حقده شونده ی قیزیقرلی معلوماتنی یازه دی:

”امیر تېمور قۉشینیده کۉپ عیاللر بار اېدی. اولر، اوروش میدانی غوغاسی و جنگ آور عسکرلر هیاهوسینی خوش کۉرردیلر. جنگچی اېرکک عسکرلردن کمچیلیک جایلری یۉق اېدی. اوروش میدانیده اېرککلر دېک قلیچ و نیزه دن فایده لنر اېدیلر، اولردن بیرار کیشیسی حامله بۉلسه، توغیش پیتی یېتگنده، باشقه لر گه سېزدیرمه ی یۉلدن چېتگه چیقیب، آت دن توشیب، باشقه لر یاردمی سیز فرزندینی دنیا گه کېلتیریب، اونی اۉره ب آلگندن سۉنگ، آتگه مینیب، قۉشین آرتیدن باریب قۉشیلردی.“

امیر تېمور سفرده بۉلگنیده، اونینگ عیاللری، اینقسه سرای ملک خانیم مملکت اداره سی، فرزندلر تربیه سی و یورتیده بۉله یاتگن بنیادکارلیک ایشلریگه باش- قاش بۉلیب تورر اېدی. ابن عربشاه «امیر تېمور نینگ خاتین لری و کنیزلری کۉپ اېدی، اما تۉرت خاتینی همه دن کۉپراق اعتبار و حرمتگه سزاوار اېدیلر. اولر دن بیری، ملکۀ کبرا اېدی. او، همه دن مقدم و معتبر اېدی. بشقه سی ملکۀ صغرا اېدی. او، همه دن گوزه ل راق و نیکوراق اېدی. ایکّیسی هم خطای پادشاهلری نینگ قیزلری اېدیلر. ینه بیری ”تومان“ (آغا) اېدی. نخشب حکمداری امیر موسی نینگ قیزی اېدی. ینه بیری ”جلبان“ اېدی. او، یلتیراق بلیق دېک گۉزه ل و چیرایلی اېدی. ملکۀ کبرا نینگ آتی شادملک اېدی.»

امیر تېمور زوجه لری سرای ملک خانیم و تومان آغا، شاهرخ میرزا نینگ زوجه سی گوهرشاد بیېگیم، خلیل سلطان نینگ زوجه سی شادملک خانیم، سلطان حسین میرزا نینگ آنه سی فیروزه بېگیم و زوجه سی خدیجه بېگیم، جهانگیر میرزا و میرانشاه میرزالرنینگ زوجه سی سېوین بېکه ”خانزاده بېگیم“، بابرنینگ اولوغ آنه سی ایسن دولت بېگیم، آنه سی قوتلوق نگار خانیم، ا ېگاچیسی خانزاده بېگیم، سویوکلی زوجه سی حمیده بانو بېگیم، کامران میرزا نینگ قیزی گلرخ بېگیم، جهانگیر ”سلیم شاه“ نینگ زوجه سی نورجهان بېگیم و باشقه زوجه لری حیات النسا بېگیم، فناء النسا بېگیم و دلارام بېگیم، شاه جهان نینگ زوجه سی ارجمند بانو بېگیم (ممتاز محل) و قیزی جهان آرا بېگیم، اورنگزېب قیزی زېب النسا بېگیم و شونگه اۉخشش ینه قنچه دن قنچه تدبیرلی، عقل- ذکاوتلی، دولت، علم و مدنیتگه اۉز حصه سینی قۉشگن عیاللر نامینی تیلگه آلیش و اولر حقیده کۉپ صفحه لر یازیش ممکن، اما قیسقه وقت و بیر مقاله ده همه سی حقیده گپیریش ممکن اېمس. بیز قوییده دولت، سیاست، همده، علم و ادبیات رونقیگه تۉغریدن تۉغری اۉز حصه سینی قۉشگن تېموری ملکه لردن بیر نېچه کیشی حقیده جوده قیسقه تۉخته لیب اۉته میز.

ملکه سرای ملک خانیم و اونینگ سیاست، دولت و مدنیت ده توتگن اۉرنی حقیده، قوردیرگن جوده اولکن مسجد و مدرسه سی حقیده، خارجی مملکت لر نماینده لری آلدیده قنده ی شکوه و جلال بیلن چیقیشی حقیده هسپانیا اېلچیسی کلاویخو و بیر قنچه تاریخی منبع لردن انچه معلوماتگه اېگه میز. بو تېموری ملکه حقیده اۉزبېکستانده هم کۉپ مقاله لر یازیلگنی سببلی آرتیقچه سۉزله یمن، اما امیر تېمور نینگ کېلینی خلیل سلطان نینگ زوجه سی شادملک خانیم حقیده جوده قیسقه اَیتیب اۉتماقچی من.

ملکه شادملک خانیم اول امیر سیف الدین نینگ زوجه سی اېدی. اونینگ وفاتیدن کېین امیر تېمور نینگ اۉغلی خلیل سلطان نینگ نکاحیگه کیردی. او، شونچه گۉزه ل و دلربا اېدی که خلیل سلطان اوندن بشقه نی کۉرمس و اۉیله مس اېدی. ابن عربشاه نینگ یازیشیچه مملکت ایشلری شادملک خانیم و اونینگ خدمتکاری ”بابا تورموش“ قۉلیگه تاپشیریلگن اېدی. اولر، برچه ایشلر، حتی که وزیرلر و والی لرنی مقرر یا معزول قیلیش یا مکافات و مجازات بېریشگه حقلی و اختیاردار اېدیلر.

 ملکه شادملک خانیم نینگ وفا و محبتی اۉرنک و مثال بۉلیشگه ارزییدی. او و خلیل سلطان شونچه لیک بیر- بیرلرینی سېوردیلر که ایریلیققه چیدالمه ی، اۉلیم نی ایریلیقدن افضل بیلردیلر. خلیل سلطان کسل بۉلیب، وفات اېتگندن کېین، ملکه شادملک خانیم بو ایریلیققه چیدالمه ی، خنجرینی شونداق کۉکسیگه سنچه دی که آرقه سیدن چیقه دی. اولر نی بیر قبرگه دفن اېتدیلر.

امیر تېمور نینگ ینه بیر کېلینی ملکه گوهرشادبېگیم تاریخده مثلی کۉرینمه گن مدنیت سېور، علم و صنعت سېور عیال دیر. او، مملکت اداره سیده جدا کته اۉرین نی اېگلله گن اېدی. شاهرخ میرزا اونینگ رأییگه قره مسدن بیرار ایشگه قۉل اورالمس اېدی. حتی که ولیعهد تنلش، حاکم و والیلر نی تعیین قیلیش یا ایشدن چېتله تیش، عملدارلر نینگ مکافات و مجازاتی کبی مهم موضوع لرده هم بو ملکه نینگ رأیی شاهرخ میرزا نینگ رأییگه اوستونلیک قیلر اېدی.

البته ایتیب اۉتیش کېره ک که بو ملکه نینگ سیاست و دولتدارلیک ایشلری، تاریخچیلر نقطۀ نظریدن ایجابی اېمس و بیر قنچه نزاعلر و اوروشلرگه سبب بۉلیب، حاکمیت و سلاله دوامینی خطرگه قۉیگن، اما علم و مدنیت، صنعت و هنر، قوریلیش و بنیادکارلیک ساحه لریده قیلگن خدمتلری جدا یوکسک دیر.

اَنه شو خدمت لری طفیلی ملکه گوهر شاد بېگیم نینگ نامی آلتی یوزدن کۉپراق ییللر دن بېری خاطرلرده سقله نیب کېلماقده.

تاریخی منبع لرده قید اېتیلگنیچه، بو مدنیت لی عیال هرات مصلی سینینگ اساسچیسی بۉلیب، دنیاده گی اېنگ اولکن، عظمتلی و چیرایلی مدرسه و مسجدلرینی هرات و مشهد شهرلریده بنیاد اېتگن. مسجد و مدرسه سی 14 ییل دوامیده و هرات مصلی سی مجموعه سی 20 ییل ده اداغیگه یېتکزیلگن.

مصلی مجموعه سی، گوهر شاد مدرسه و جامع مسجدی، شاهرخ میرزا، اۉزی و عایله سی اوچون قوردیرگن مقبره سی ”گنبد سبز“، دارالحفاظ، کتابخانه، اخلاصیه مدرسه سی و خانقاه سی، شفاییه و بشقه بنالر نی اۉز ایچیگه آلردی. ملکه گوهرشاد بېگیم نینگ مشهد شهریده قورگن مدرسه و جامع مسجدی و موقوفاتی حاضرگچه موجود. ویلسن کریستی ”ایران هنرلری تاریخی“ کتابیده بو تېنگسیز عالی بنا حقیده سۉزلب، اونی دنیا نینگ 12 اېنگ عالی و گۉزه ل بنالریدن بیری دېب، بهاله یدی.

گوهرشاد بېگیم، مدرسه و مصلی مجموعه سینینگ ایشلریده باش مهندس صفتیده استاد قوام الدین شیرازی، کتیبه لر و لوحه لر خطینی جعفر جلال هروی و تورلی خط، اینیقسه ثلث خطی نینگ بېنظیر خوش نویسی بایسنغر میرزا بن شاهرخ میرزا، تزیین و طلاکاری ایشلرینی استاد میرک هروی کبی مشهور استادلر بجرگن اېدیلر.

بو مدنیت لی، علم سېور تېموری ملکه، نه فقط مدرسه و مسجد و اونگه تېگیشلی بنالر و موقوفاتینی بنیاد اېتدی، بلکه علم و صنعت نی رواجلنتیردی، جوده اولکن کتابخانه قوردی، یوزلب و حتی که مینگلب کتابلرنی بوتون دنیا یورت لریدن ییغیب، اولردن نسخه لر کۉچیرتیردی. شونینگدېک عالملر، تاریخچی لر، شاعرلر و ادیب لر، خوشنویش، مذّهب و مهندس لر گه بیرینچی بۉلیب، معین آیلیک یا مقرری تعیین قیلدی و اولر نی دایمی معاش بیلن تأمین لب، ینگی علمی، ادبی و هنری اثرلر یره تیش گه اونده دی.

گوهرشاد بېگیم مدرسه لریده، اۉشه دور نینگ اېنگ اتاقلی و بیلیملی عالملر و مدرس لری هر کون یوز طالب العلم گه درس بېرر اېدیلر. بو طالب العلم لرگه یاتاق خانه، کېیم- کېچک و یېمک- ایچمک مهیا اېدی. گوهرشاد بېگیم نینگ اۉزی اولر نینگ حال و احواللریدن خبر آلیب، کېره ک بۉلگنده یاردم کۉرسه تردی.

هرات مصلی سی مجموعه سی بنیاد اېتیلگنده 20 ییل وقت، میلیونلب سرمایه و مینگلب بنیادکار و ماهر هنر مندلر محنتی صرف لنگن بۉلسه ده، افسوس که افغانستان دولتی نینگ تبعیضی سیاستی طفیلی، نېچه ساعت ایچیده، بیر کیشی امری بیلن به تمام بوزیلیب کېتدی، یعنی 1876م. (1304هـ.) ییلی انگلیس لر اشاره سی بیلن افغانستان نینگ مستبد پادشاه سی امیر عبدالرحمن بویروغی بیلن توپ گه توتیل دی و شونده ی عزمتلی، گوزه­ل و تاریخی بنالر یېر بیلن یکسان قیلیندی.

گوهر شاد بېگیم نینگ وفاتیدن (1455- 1379-م) قریب 600 ییل اۉتگن بۉلسه ده، اونینگ نامی خاطره لردن اونیتیلمه دی، بلکه ییللر اوتیشی بیلن، قدری ینه ده آشیب باردی. چنانچه 2004- ییل، (23-22) اگست، کابل شهرده ایکی کونلیک خلق ارا علمی سیمینار، ”سیمینار بین المللی ملکه گوهر شاد“ دایر اېتیلدی. اونده، افغانستان پریزیدنیتی حامد کرزی، مدنیت وزیری داکتر سید مخدوم رهین، کابل یونیورسیتیتی رییسی محمد اکبر پوپل، افغانستان فنلر اکادمایوسی رئیس عبدالباری راشد، یونسیف و یونیسکو اداره لری نماینده لری پیام لری، افغانستان و تورلی مملکت لردن کیلگن عالم لر اۉن لب علمی مقاله لرینی اۉقیدیلر. بو سیمینار نینگ پروتوکولی ده جوده مهم وظیفه لر، جمله دن کابل شهریده بیر مدنی مرکز، هرات شهریده بیر مدنی مرکز، بویوک و اساسی یۉللردن بیری و هرات یونیورسیتیتی گوهر شاد نامیده اته لیشی قید اېتیلگن، سیمینارده اۉقیلگن مقاله لر ”فرهنگ“ فصلنامه سینینگ 1383 هـ.(2004 ییل)2-1 سانیده نشر اېتیلدی

فرهنگ مجله سیده قید اېتیلیشیچه، ”مصلی مجموعه سی“ نینگ قیته تعمیر لشی، اوّلگی حالیگه قیته ریش ایشلری افغانستان دولتی تمانیدن، یونیسکو اداره سی اختیاریگه قۉییلدی. بو، بیزنی قووانتیره دی، تاریخده یخشی آت قالدیرگن عیاللردن بیری بابرنینگ اولوغ آنه سی ایسن دولت بېگیم دیر. بو کاردان و تدبیرلی عیال بیر نېچه بار کیچیک یاشده پادشاه بۉلیب، کۉپ قیینچیلیک لرنی باشدن اۉتکزگن نبیره سی بابرشاه نی قیین وضعیت لردن امان- ایسان قۉتقه ریب، دولتی و سلطنتی استحکامیگه یاردم بېرگن، شونینگ اوچون بابر بو عجایب عیالنی قوییده گیچه تعریف لَیدی:

”خاتونلر اراسیده رأی و تدبیرده مېنینگ اولوغ آنه م ایسن دولت بېگیم کم بۉلغه ی اېدی. بسیار عاقله و مدبره اېدی. کۉپراق ایش- کوچ، الر نینگ مشورتی بیله بۉلور اېدی.“

بابر نینگ زوجه سی ماهیم بېگیم همایون میرزا، هندال میرزا و گلبدن بېگیم لرنی تربیه لب برچه سینی شاعر، ادیب و عالی معلوماتلی قیلیب، کمالگه یېتیشتیردی. گلبدن بېگیم، همایون نامه اثری مؤلفی، فقط تاریخچی ادیب اېمس، بلکه یخشی گینه شاعر هم اېدی. اونینگ تاریخی اثری همایون نامه جوده مهم بۉلگن لیگی اوچون تورلی منبعلر شو موضوعگه کۉپراق اورغو بېرگنلر، اما بعضی منبع لرده اونینگ شاعرلیگی حقیده هم سۉز یوریتیلیب، شعرلریدن نمونه بېریلگن. مثال اوچون مجمع الغرایب ده اونینگ بو بیتی قید اېتیلگن:

هـر پـریرۉیې که او با عاشق خـود یار نـېست

تو یقین مېدان که هېچ از عمر برخوردار نېست

ترجمه:

هر پریۉ کیم اۉزین معشوقی بیرله یار اېمس

عمریدن، بیلگیل یقین کیم، هېچ برخوردار اېمس

کامران میرزا نینگ قیزی گلرخ بېگیم هم آته سی و باباسیدېک شاعر بۉلیب، اۉزیدن بیر قنچه شعرلر قالدیرگن. قوییده گی بیت اوندن دیر:

هېچگه آن سرو گلرخسار بې اغیار نېست

راست بوده ست این که در عالم گل بېخار نېست

ترجمه:

هېچ قچان اول سرو گلرخسار اېمس اغیارسیز

 چین اېکن کیم بۉلمه گه ی عالمده بیر گل، خارسیز

نورجهان بېگیم (مهرالنساء بېگیم) جهانگیر (سلیم شاه) نی اۉز فهم و فراستی، بدیهه گۉیلیگی، مجلس آرالیگی و تورلی هنرلر و مهارتلری بیلن شونده ی رام قیلگن اېدی که جهانگیر اونینگ فکرینی سۉره مسدن بیرار ایشگه قۉل اۉرمس اېدی. اونینگ نامی سکه ده ضرب قیلینگن حتی که فرمان (بویروغ) لرده باسیله دیگن مهرده هم جهانگیر نامی یانیده اونینگ اسمی یازیلگن اېدی. مملکت ایشلریگه تۉغریدن تۉغری مداخله قیلش بیر قنچه نزاعلر و اوروشلرگه سبب بۉلدی. بو واقعه لرنی ملا کامی سبزواری ”فتحنامۀ نورجهان بېگیم“ ناملی اثریده ثبت اېتگن.

شعرلریدن بیر نمونه:

گشاد غنچه اگر از نسیم گلزار است

کلید قفل دل ما تبسم یار است

نه گل شناسد و نې رنگ و بۉ و عارض و زلف

دل کسی که به حسن و ادا گرفتار است

ترجمه:

گر نسیم اېسسه چمنده، غنچه گللر آچیلر

قلبیمیز قلفی، تبسم قیلسه دلبر، آچیلر

کیم که ناز و حسن اسیری دور، آچیلمس خاطری

گلنی رنگ و عارضی یا مشک و عنبر آچیلر

او، شعرلریده مخفی تخلص قیلردی و جهانگیر میرزا بیلن بدیهه مشاعره لر اۉتکزردی. جهانگیر رمضان آییده ینگی آی نی آسمانده کۉریب، بو مصرعنی اَیته دی:

هلال عید بر اوج فلک هویدا شد

(عید هلالی فلک اوجیده نمایان بۉلدی)

نورجهان در حال ایکینچی مصرعنی بونده ی دېیدی:

کلید میکده گم گشته بود، پیدا شد.

(میخانه کلیتی یۉقالگن اېدی، تاپیلدی)

جهانگیر نینگ بشقه خاتین لری هم ادبیاتنی سېویب، گاهی شعر یازیب تورر اېکن لر. بیر کون جهانگیر بیر قلندر بیلن شطرنج اۉینه یدی. اۉزیگه ایشانگن پادشاه قلندرنینگ ”پادشاه یوتقزسه، عیاللریگه تیگیشلی جهان آرا، حیات آرا، دل آرا و فنا آرا باغ لریدن بیرینی قلندرگه بېریشی کېره ک“ دېگن شرطیگه کۉنه دی و حتی آق دانه لر یعنی دستلبکی حرکتنی هم قلندرگه بېره دی. کۉپ وقت اۉتمه ی، جهانگیر وزیرینی قۉلدن چیقره دی و بیر حرکتدن کېین مات بۉلیشی انیق، اما حرکت جهانگیردن اېدی. شو وقتده تۉرت ملکه پرده آرتیدن بو اۉیین نی نظارت قیلیب تورگن، چونکه پادشاه یوتقزسه، اولر نینگ باغلریدن بیری قلندرگه بېریلیشی ممکن اېدی.

نورجهان بېگیم باغ جهان آرا نی سقلب قالیش اوچون بونده ی دېیدی:

تو پادشاه جهانی، جهان ز دست مده

که پادشاه جهان را جهان به کار آید

ترجمه:

سېن جهان سلطانی سن، جهاننی قۉلدن چیقرمه، چونکه جهان سلطانیگه جهان کېره ک بۉله دی.

ملکه حیات النسا هم نازلنیب، تضرع قیله دی:

جهان خوش است ، و لېکن حیات میباید

اگـر حیات نباشد، جهان چه کار آید؟

ترجمه:

جهان یخشیدور، لېکن حیات کېره ک، چونکه اگر حیات بۉلمسه، جهان نینگ کېره گی بۉلمه یدی.

ملکه فناءالنسا هم اولردن آرقه گه قالمه ی، دېیدی:

جهان و حیات چون همه بېوفاست

فنا را طلب کن که آخر فناست

ترجمه:

جهان و حیات بېوفادور، فنانی طلب قیل که همه نرسه نینگ آخری فناگه باریب تاقیله دی.

اما ملکه دلارام قوییده گی بیت بیلن هم باغلرنی، هم شاه نی مات بۉلیشدن قوتقه ریب قاله دی:

شـاها، دو رخ بده و دلارام را مـده

فیل و پیاده پیش کنی، کشت اسپ  و مات

ترجمه:

اې شاهیم، ایکی رخ نی بېرینگ و دلارام نی بېرمنگ، فیل و پیاده نی سوریب، آت بیلن کشت بېرسنگیز، مات قیله سیز.

شاه جهان نینگ زوجه سی ارجمندبانو ”ممتاز محل“ هم حیاتیده دولت و سیاستده توتگن اۉرنی، هم وفاتیدن کېین اونگه دېب قوریلگن دنیاده گی یگانه عشق و وفا سمبولی ”تاج محل“ اوچون جهان عیاللری آره سیده، اېنگ یوکسک نام و احترامگه اېگه.

شاه جهان، ممتاز محل دن 14 فرزند کۉردی، اما بولر آره سیده داراشکوه، اورنگزېب و جهان آرا بېگیم علم و مدنیت، همده تصوف و عرفانگه قۉشگن حصه لری اوچون اجره لیب توره دیلر. جهان آرا بېگیم اوّل لری چششتیه طریقتیگه اېدی، اما کېین راق اوکه سی داراشکوه بیلن فکرداشلیکده قادریه طریقتنینی اختیار اېتیب، حضرت ملاشاه گه مرید بۉلدی. البته ملاشاه آسان لیگیچه اونی مرید لیگیگه قبول اېتمه دی. بو حقده جهان آرا بېگیم قادریه طریقتی گه بخشیلب یازگن ”صاحبیه“ رساله سیده بو واقعه نی قوییده گیچه بیان اېته دی:

”مېن اخلاص و عقیده م حقیده مکتوبلر یازیب، اونگه (ملاشاه گه) یېباردیم، حتی بیر بار اۉز قۉلیم بیلن نان و سبزی پیشیریب یېباردیم، اما او: ”پادشاه لر بیلن ایشیم یۉق“ دېب، رد جوابینی بېردی. جسارت قیلیب، بو شعر نی یازیب یېباردیم:

گر میسر شود آن روی چو خورشید مرا

پادشاهی چه که دعوای خدایی بکنم

ترجمه:

اگر اۉشه قویاشدېک رخسارنی کۉریش مېنگه میسر بۉلسه، پادشاهلیک نیمه که، خدالیک دعواسینی هم قیلمه من.

تېموریلر آسمانیده پارلاق یۉلدوز بۉلیب تورگن ینه بیر عیال، اورنگزېب نینگ عالمه و شاعره قیزی زیب النساء بېگیم دیر. بو شاعره نینگ جوده گۉزه ل شعرلری، یازگن فلسفی – عرفانی اثرلری، عقل- تدبیری، پاکیزه و تۉغری حیات یۉلی هر عیالگه عبرت بۉلیشگه ارزییدی. بو شاعره و اونینگ اثرلری حقیده افغانستان، ایران، اۉزبېکستان، هندوستان و بشقه یورتلرده انچه تحقیقاتلر قیلینگن. شونینگ اوچون بیز بو قیسقه مقاله نی شو اتاقلی شاعره نامی بیلن توگته میز، حال بو که امیر تېمور زمانیدن باشلب، هندوستان کۉرگانی ”بابری” لری نینگ اېنگ سۉنگی اولادیگچه، خواه او اېرکک بۉلسین یا عیال، علم و صنعت و مدنیت شیداسی بۉلیب، هم علم، صنعت و هنر اهلینی قۉللب قوّتلش، ترغیب و تشویق قیلیش، اولرگه ایجادی فعالیت اوچون زمین یره تیب بېریش بیلن، هم اۉزلری تورلی علم، صنعت و هنرنی کمال درجه سیگه اۉزلشتیریب آلیب، اۉز فکرلری و قۉللری بیلن یره تگن اثرلر و آبده لری بیلن انسانیت و مدنیتگه اونوتیلمس بویوک خذمت لر قیلدیلر. برچه سی نینگ جایی جنت و روحی شاد بۉلسین.

دکتور شفیقه یارقین

منبع لر:

1- ابن عربشاه، عجایب المقدور فی اخبار تېمور، ام. ای. نجاتی ترجمه سی، علمی و فرهنگی نشریات شرکتی، تهران: 1994- ییل.

2- بابر،  ظهیرالدین محمد، بابرنامه، ایجی مانو (نشرگه تیارلاوچی)، کیوتو: 1995- ییل.

3- هاشمی سندیلوی، شیخ احمد علی خان، محزن الغرایب، دکتور م. باقر اهتمامی بیلن، 4- جلد، اسلام آباد: 1371هـ. ییل.

4- صفا، دکتور ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، 5- جلد، 1- قسم، فردوس نشری، تهران: 1378- ییل.

5- فرهنگ (مجله)، 11- ییل، 12- سان، کابل: 2003- ییل.

6- چاووش (مجله)، 4- 5- سان، 1379- ییل.

 – فرهنگ (مجله)، ااییل، کابل: 1383هـ .، 1-2 سان، 7- بېت.

 – ابن عربشاه، عجایب المقدور فی اخبار تېمور، M.A. نجاتی ترجمه سی، علمی و فرهنگی نشریات، تهران: 1994- ییل، 324-بېت.

 – عجایب المقدور فی اخبار تېمور، 307- 308- بېت لر.

 عجايب المقدور فی اخبار تېمور، 282 – 292- بېت لر.

 فرهنگ (حورنل)، 11 ییل، 2-1- سان، کابل: 2003- ییل، 54-52 بېت لر

 فرهنگ، 96 بېت لر

 بابر، ظهیرالدین محمد، بابرنامه، ایجی مانو (نشرگه تیارلاوچی) ، کیوتو: 1995- ییل، 37- بېت.

 صفا، دکتور ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، 5- جلد، 1- قسم، فردوس نشری، تهران: 1378- ییل، 381، 382، 459 بېت لر

 دلیل، حضرت قل، ”شاعر دو روخ بده و دل آرام را مده“ چاووش مجله، 5-4 – سان 1379- ییل 82-81 بېت لر