تیل تاریخ توره تیتاتو تحقیقات مرکزی
داکتر امین الله نایل ”خانکیلدی” قلمی دن:——————————
#افغانستان_تورکلری (#اوزبیک، #تورکمن و…) #نینگ#الفبا_مٌعمّاسی
افغانستان تورکلری نینگ قیته-دن اویغارلیک چاغیگه اوتیشی اوچون ییچیلیشی کیره-ک بولگن اینگ اساسی مُعمّا، اورتاق بیر ادبی تیل و او تیلنی یازوو بابیده بوتونله-ی انعکاس بیره-دیکان بیر الفابی دیر.بو مُعمّانی نینگ رمزی برچه دلیل-لری بیلن ذاتن تاریخیمیزده بار؛ یتر که بیز اونگه مراجعه قیله-ی لیک. هر ملت نینگ اوزیگه خاص بیر آنه تیلی و او تیل-نینگ انچه لهجه-لری بوله-دی. فقط اولرنینگ هر بیری، بیر اورتاق الفابی بیراغی آستیده اوز بارلیکلرینی ثابت قیله-دی. اورنک: عرب ملتی، هرعرب اولکه-سیده عربچه-نینگ فرقلی لهجه-لریده گپوره-دی. بیراق، برچه-سی نینگ ادبی تیلی والفباسی بیتته و عربچه-دیر. فارسچه و انگلیسچه سوزلگن قنچه اولکه بار ایسه، اولرهم شونقه-دیر. بیر فارس ویا عرب، اوز ادبی الفابیسی سایه-سیده ملی اورنینی خلق-ارا تمثیل ایته دی. انگلیسچه سوزلگن اولکه-لرهرقنچه کیم فرقلی لهجه-لرگه گپورسه، لیکن دنیا بوییچه بیر ادبی تیل بیلن هرساحه‌ده بارلیکلرینی کورسته-دی. اسف بیلن که بونچه ملت-لر آره-سیده اوشبو توغریده اینگ پریشان ملت بیز تورک ملتی میز؛ اینقسه، بیز افغانستان تورکلری.مینگه قالسه، بو مُعمّانینگ تمامن ییچیلیشی و خلقیمیزنینگ بو قیینچیلیکدن بوتونله-ی قوتیلیشی، سویداش اولکه-لریمیزنینگ ایزیدن کیتماق و اولر بیلن اورتاق بیر الفابی بیراغی آستیده بیرلشماقدیر. ذاتن ایرکینلیگنی آلگن تورکی اولکه-لر، ۳۰ ییل-لیک الفابی کشمکشیدن کیین چاره-نی لاتین الفابیسیده کوریب، بیرین کیتین رسمی و ادبی بابده لاتین الفابیسینی تنله-ماقده-لر. اصلیده بو مُعمّا، ۱۹۲۳ میلادی ییلیده اوتکزیلگن تاشکنیت کنفراسیده «خلق ارا لاتین الفابیسیگه اوتیش» قراری بیلن ییچیلگن ایدی.گرچی بو مُعمّانی ایلک مرته یاقوت لر و ۱۹۲۶میلادی ییلیده آزربایجان خلقی ییچگن بولسه هم روس اشغالی بیلن سونگ تاپکن. کیین ۱۹۲۸میلادی ییلیده، یاش تورکیه جمهوریتی بو مُعمّانی ییچیب، الفابی کشمکشلریدن قوتیلدی. فقط تورکستان (بوکونکی تورکی جمهوریتلر) خلقی، دین سمپاتیزن-لیگی قیلیب بوکونگی بیزلرنینگ قیلگنیمیز کبی عربچه-گه نیچه حرف قوشیب، تاشکینت کنفراسی قراریگه صادق قالمگنلر. البته که کوپ وقت اوتمه-ی روس استبدادیگه تن بیریب ۱۹۳۹میلادی ییلیده بوتونله-ی کریل الفباسیگه تابع بولگن لر. ۱۹۹۱میلادی ییلی اعتباری بیلن ایرکینلیک نعمتیگه قاویشکن جمهوریتلریمیزنینگ ایلک اویله-گن نیرسه‌لریی، “اورتاق تورک الفابیسی” بولگن. میلادی ۱۹۹۳ ییلیدن اعتباراٌ اوشبو مساله اوستیگه ایشله-ماققه باشلگن یاش تورکی جمهوریتلر، ۲۰۰۰میلادی ییلیده آزربایجان و تورکمنستان، ۲۰۰۵ ییلیدن اعتباراٌ اوزبیکستان لاتین الفابیسینی ادبی و اوقیش ساحه-لریده قوللنه باشله-دیلر. نهایت ۲۰۱۷ میلادی ییلیده بو مُعمّانینگ رمزی بولگن لاتین الفابیسیگه قزاقستان و قیرغیزستان هم ایشاندی. سونگ زمانلرده “تورکی دولتلر آره-سیدکی ایش بیرلیگی” نتیجه-سیده، ۲۰۲۵ میلادی ییلیگچه برچه تورکی جمهوریتلرنینگ الفابیسی‌نینگ لاتینچه بولیشی اونگ کوریله-دی. ذاتن کوپ ییللردن بویان برچه تورکی جمهوریتلردن بیرخیل تورکالوک، «اورتاق تورک الفابیسی» اوستیده ایشلب تورگنلر.تیلچی و ادبیاتچیلریمیزنینگ بیر خیلی، یوقاریدکی تاریخی حقایقلرنی بیله- بیله کیم ایسکیمیش منطق بیلن لاتین الفابیسی گرچگینی رد ایتیشکه قرارلی دیرلر. اصلیده، بوکونگی یازووچیلریمیز و چاغداش حقیقی عالم-لریمیزنینگ برچه-سی لاتین الفابیسینی یخشی شکلده بیله-دیلر. شخصاً، الفابی اوزگریشی بیلن هیچ قنقه قیینچیلیک گه دوچ کیلیشلرینی اویله-میمن. فقط بو زُمره-دن بیرگروپ دینی احساساتدن ایش آلیب، دین بیلن الفابی آره-سیده هیچ قنقه بیرعلاقه بولمسلیگینی بیله توریب؛ یینه هم خلقنی اوشبو حقیقتگه قرشی تحریک قیله-آله-دیلر. ذاتن تورک تیلی و ادبیاتی-نینگ سونگ بیرعصرلیک الفابی کشمکشینی یوقاریده ایسله-تیب اوتتیک. قاله-بیرسه؛ اینگ حقیقی شکلده دین-نی بیلیب وتمام معنا بیلن یشه-گن مسلمان-لرنینگ قیسی جغرافیه‌لرده یشگن-لرینی بیله-میز. اما مینینگ ادعام شو: عرب الفابیسینی بیلگن صورتده “دین-نی، تام معناسی بیلن بیله-من” دیگن مسلمان سانی کوپ آز. بیراق، “مسلمان من” دیگن ولی بشقه الفابینی قوللنگن مسلمانلر، دین-نی تمام معنا بیلن بیله-دیلر. البته که کوریب و شاهد بولیب بو ادعانی قیله-من. شاید هم شعوردن محروم بیر گروپ بو ادعام یوزیدن ایمانیم گه تیل اوزتسه-لر. میلی…بوالفابی مُعمّاسی یوزیدن تورک ملتی، تاریخ بوییچه بیر تورلی اوزینی تاپالمگن. اوچ خطه-دکی بوتونلیگی پارچه-لنگن و قول-قولگه بیریب آلغه باره-آلمگن. تاریخ شاهد دیر کیم اسلام رُنسانسی گه و دُنیا مدنیتی گه اینگ کوپ زحمتنی تارتگن بو ملت، زحمتی-نینگ فخر و قوانچینی بشقه-لرگه ارمغان قیلگن.اسف بیلن که بو مُعمّانینگ رمزینی بیزدن آلدین یاولریمیز تاپکن. قوللریدکی بو کوچلی امکان بیلن تینگسیز کوچیمیزنی و ملی بوتونلیگیمیزنی پارچه-لب عصرلردیر سیاسی، دینی، ادبی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی خریطه-میزنی اولر چیزماقده و بیز ایسه چاغداش عصردن اوزاق و اویونچاق رولیده تابع توتیلگنمیز. اینقسه، بیز افغانستان تورکلری، اینگ آز اوچ عصردن بری بو اسارتنی “تقدیر” بیلر ایکن؛ اولوغ تینگری لطفی بیلن بوندن قیرق ییل آلدین “مارشال عبدالرشید دوستم”، افغانستان تورکلرینینگ “تقدیر” دیب بیلگن بو مُعمّاسینی چوزیش اوچون بیل باغله-دی. ۲۵ ییل تینیمسیز و چتین مجادله-دن کیین ۱۴جدی ۱۳۸۲ قویاش ییلیده، لویه جرگه ییغینی تریبونیدن آته-سی بیلگه قاغان کبی: “ای تورک (تورکتبار)!.. اوزینگه کیلگین! …” دیب هیقیردی. برچه ایچکی و تشقی تهدیدلرگه رغماً قاطعانه توردی؛ تا کیم یورتی، تیلی، کیملیگی، اراده-سی و ایرکینلیگی قولیدن آلینگن بو جغرافیه-نینگ ییرلی خلقیگه جان و روح بخشیله دی.خلقیمیز هنوز اویوشکن (اویقوده) حالده ایکن او؛ علیشیر نوایی-نی، بایقرانی، بابورنی، فراغی-نی ایسلب آختردی. او بیر ملت نینگ بقاسینی علم، بیلیم و ادبیاتیگه باغلیک بولگنینی بیلر ایدی. بو حساسیت بیلن ایچکردن و تشقردن قلم اربابلرینی و سیاست نخبه-لرینی افغانستانگه چقیریب، جَدّی قورشاد مثالی خوددی چین سرایی گه کیرگندیک ارگ گه کیردی. آته-سی بیلگه قاغان نینگ اورخون بیتیکلریده وصیت قیلگن: “ای تورک! یخشی ایشیت! اوستدن کوک چوکمگینچه و آستدن ییر تیشیلمگینچه، ایلینگنی و توره-نگنی کیم یوقاتاله-دی؟” دیگن سوزلرینی، خلقیگه : “ای تورکتبارلریم! بیله-سیزلرمی؟ بیز بو کونلرگه آسانلیک بیلن کیلمه-دیک. منه شو قالین-نی کوره-سیزلرمی؟ خوددی منه شو قالین نینگ گُلی دیک قیپ-قیزیل قان توکیب بوکونلرگه کیلدیک!.. ” دیب، تاریخی سوزلرینی استبداد ارگی نینگ تاش دیوارلریگه و دنیا میدیاسی نینگ تکنالوژیک حافظه-سیگه و دیجیتال پرده-لریده نقش قیلدی.انسانلیک تاریخی، سمبوللر و شکللر بیلن چیزیلگن دلیللردن اورته-گه چیقتی و کیینچه-لیک الفابی-نینگ ایجادی سایه-سیده یارقینلیک گه قاویشتی و قاویشماقده. بشقه خلقلرنینگ الفابیسی بحث موضوعیمیز بولمگنی اوچون اوزیمیزنینگ الفبا مُعمّامیزنی قولگه آله-میز. بیز تورکلرگه عایدلیگی بیلینگن اینگ ایسکی الفابی “کوک-تورک الفابیسی” دیر. کیینچه-لیک اویغور الفابیسی و عرب اشغالی بیلن عرب الفابیسیگه تابع توتیلگنمیز. سونگ ایکی عصرده بویوک تورکستان-نینگ پارچه-لنیب بشقه خلقلرنینگ اسارتیده کیرگنده، اشغالچی کوچلرنینگ تحمیلی بیلن یینه عرب، کریل و لاتین الفابی-لرینی قوللنگن آواره بیرملت بولیب قالدیک. بو تحمیلی آواره-لیگیمیز و مُعمّانینگ رمزینی تاپیشدن اوزاق قالیشیمیز یاولرنینگ بیلیب و اویلب بیزنی اصلیتیمیز و تورکلیگیمیزدن اوزاق توتیش تدبیری دیر. گرچی زمانیده بومُعمّانینگ اسارتیدن قوتیلیش اوچون بابور حضرتلری ” بابور الفابیسینی” یراتکن بولسه هم او کیشیگه فرصت وفا قیلمدی. فقط یوزلرچه ییل تورکلیکنی ایکینچی پلانگه تشلب سلجوقی، غزنه-لی، تیمورلی، عثمانلی و بابوری کبی عنوانلر بیلن کیتا-کیت اصل وهدفدن اوزاقلشیب، کیملیگیزنی اونوتیش درجه-سیده یتیب بارگنمیز.زمانیده غاسپیرالی اسماعیل؛ اویوشکن ملتیمیزنی “تیلده، فکرده و ایشده بیرلیگ” شعاری بیلن اوچ خطه-ده اویغاتیب تورکلیککه و اوزیمیزگه قیتیشگه چقیره باشله-دی. آتاتورک: “استانبول-ده باسیلگن بیر گزیته، بخاراده اوقیلگنده انگله-شیلسین!” دیب، تورک ادبیاتیگه بیر الفابی بخشیله-دی. ایلک ایشی “تورک تیلی مرکزینی” قوریش بولدی. آتاتورک، امیرالکلام نظام الدین میرعلیشیر نوایی نینگ: “آلیب من تحت فرمانیمگه آسان / چیریک چیکمه-ی ختادن تا خراسان / خراسان دیمه کیم شیراز و تبریز / که قیلمیش دور نَی کِلکیم شکرریز / کونگیل بیرمیش سوزیمگه تورک جان هم / نه یالغیز تورک بلکیم تورکمان هم / نی ملک ایچره که بیر فرمان یوباردیم / اونینگ فتحیگه بیر دیوان یوباردیم/” دیگن شعریدکی حکمتنی، کوچنی و ملی بقانینگ مُعمّاسیدکی رمزنی تاپتی.بیز افغانستان تورکلرینینگ قلمکشلری، 17 ییللیک آلتین فرصتندن فایده-لنه-آلمگنلر. اسف بیلن که بیرلیک و بوتونلیک {تورک(تبار)لیک} چاغریسیگه قولاق آسمگنیمیز سبب بوکونگچه بو مُعمّا بیر تورلی ییچیلمه-ی قالگن. توشونینگ! جَدّیمیز بیلگه قاغان، قاشغرلی محمود، نوایی، فراغی، غاسپیرالی و آتاتورک اگر که بوکون کومیتی(قبری)دن باش کوتارسه، یوزیمیزگه توپورمس می؟…اوشبو چاغ، تورک ملتی و تورک دولتلرینینگ اویغانیش چاغیدیر. ملی اویغانیش دیمک؛ هرتورلی بقامیز اوچون دنیا خلقی بیلن همزمان آلغه باریب، تاریخیمیز و شانیمیزگه یره-شه مطرح بیر ملت بولیب یشماقدیر! زمانیده “اصول جدید” آتشینی یاققن غاسپیرالی اسماعیل، تاش حاجی، منور قاری، گوگ آلپ و بشقه قنچه اصیل شخصیتلر تورک یورتلری بوییچه، تورکنینگ اوشبو مُعمّاسیگه “گینچ(یاش) قلم لر«مُجله»” بیلن “ترجمان «گزیته»” بولدیلر. بوگونکی ایرکین و کوچلی تورکیه و تورک دولتلری سیاسی وفکری ساحه-ده او آتشده پیشتی. سونگ ییل-لرده ایسه، ایشده بیرلیک و تیلده بیرلیک اساسلرینی قویماقده لر.بیز افغانستان تورکلری، ایرته-نی اویلب سویداشلریمیزنی ایزلشیمیز و ایتکله-ییشیمیز کیره-ک. بو غایه ایسه اولر بیلن اورتاق تیل، اورتاق فکرو و اورتاق ایش هدفی قورماق بیلن عملگه آشیریله-دی. بوعالی وملی منزلگه موجود اویونلرنینگ اویونچاغی بولماق بیلن باریلمه-یدی. اوزبیکچی-لیک، تورکمنچی-لیک، قزاق و قیرغیزچی-لیک، ایلخان، قرلوق، قیپچاق، قونغرات، بیات، ارلات و اویماقچی-لیک بیلن اصلا ممکن ایمس. ذاتن بو آتلر سونگ اوچ عصرلیک بدبختلیگیمیزنینگ لقب-لریدیر. تورک بوتونلیگی-نینگ قلم- قلم پارچه-لگن اعضاسی-دیربو منظره. بو پارچه- پارچه توشکن عضولر حیاتلرینی یوقاتمسدن بیرلشتیریلملی و قیته-دن جانله-نیب تورکلشمه-لی دیر.کیلینگ! حلی هم فرصت بار ایکن موجود جغرافیه-میزده بیر اصول جدیدنی بیناد قویه-ی لیک. غایه-میز، کوکلم موسمی-نینگ یل-لری کبی یشرماقنی کوتیب تورگن ینگی نسلمیزنینگ اونگیدگی خس و خاشاکنی سوپیریب و ساویریب اوزاقلشتیرسین. چاقسین چقماقلر و کوکره-سین قسیرگه-لر که تا یِرتسین قرا استبداد بولوتلرنینگ بغرینی. قوتیلسین اوچ عصرلیک ملی روحیمیزنینگ اسیر یاغمیرلری و قاویشسین توپراق جسمی-میزگه. یشرسین قیته-دن کیملیگیزنینگ اصیل نیگیزی و اوسسین تورکلیک-نینگ یاله-لری کوک ساریگه توغری… یشرسین که ییچیلسین بو کورتوگوند مُعمّا!… الفابیمیزنینگ مُعمّاسی ییچیلگنده، مینگلرچه ییلیک خزینه-میزنینگ کلیدینی تاپکن بوله-میز. بو مُعجزوی یوتوق، تینگریمیزنینگ ملتیمیزگه بخشیلگن اینگ بویوک نعمتی بوله-دی. بیردن بیرگه چاغداش دنیانینگ قطاریده قرار تاپیب اوقیش، بیلیم، سیاست، تخنیک، تکنالوژی و دیجیتال دنیانینگ تا اورته-سیده قونگن بوله-میز. اوشبو فرصت، ملی بیر شکلده اویغانیشمیزنینگ زمانی دیر. اصول جدید؛ ملت، وطن، دین و دنیانی بیزگه تمام معنا بیلن تانیش و اورگنیش امکانی بیره-دی. بیز تورکلرهیچ قچان اِستالینی موجود بدبخلیکنی، “تقدیر” دیب بیلماییشیمیز کیره-ک!تیل، ادبیات بیلن بارلیگینی اسره-یدی. ادبی تیلی بولمگن بیر ملت یوقالیشگه محکوم دیر. چونکه بیر ملت نینگ اوزه-للیکلری، خویی و خصوصیاتی تیل بیلن شکیللنه-دی. انسانلر، یالغیزچه یازوسی بولگن تیللرگه ایشانگن وعلاقه آلگنلر.اولکه-میزده و اینقسه بیز تورکلرنینگ هرتورلی قیینچیلیگی نینگ اورته-دن کیتیشی اوشبو مُعمّاده یشیرون دیر. همه-میز بیله-میز که عرب الفابیسی هم یازوو اُسلوبی وهم حرف یترسیزلیگی بیلن تورکچه و لهجه-لرینینگ سیسیگه تماماً جواب بیره-آلمیدی. ایسکیدن قالگن کتابلریمیز یعنی نوایی، فراغی و مشرب کبی انچه دانالریمیزنینگ یازووسینی کوچه-نیب اوقیمیز. حتی اوزیمزبیله ایسکی تورکچه-نی چغتای تیلی دیب ینگی-لشتیرماققه اورینه-میز. کیم عرب حرفلرینی اوستیده و آستیده اشاره-لر قوییب بیر نیرسه-لر یراتسک ده، انگله-ییشی یینه هم زوردیر. عینی زمانده، قلم بیلن یازیلیشی و اوقیلیشی هم قیینراق… بوندن ییلرچه آلدین “اوزبیکچه نینگ ینگی الفبابیسی” دیب، بیر نیچه عرب حرفیگه اشاره قوشیش و قوییشلر بیلن “الفابی” توزتگن بولدیک. بوکونگچه او الفابی بیرتورلی مروج بوله-آلمدی و اوقیلیشی هم جوده قیین. اوشبو سببدن مینگدن بیر کیشی هم نه یازیشیگه و نیده اوقیشیگه قیزیقه-دی. قاله-بیرسه “ینگی تورکمنچه الفابیسی” آتیده اویاقدن – بویاقدن بعضی حرفلرنی قوشیب بیر الفابی یراتکن تورکمنلریمیز، خوددی اوزبیکلرنینگ خطاسینی تکرار قیلگن و خلاص. ممکن ایرته کون بشقه بیر ایکی کیشی قونغرات، قرلوق و … الفابیسی دیب بشقه بیر نیرسه چیقرسه…تیلچی-لریمیز، چاغیمیزدکی حقیقتلرنی بیله توریب موجود و تکراری خطالرنی قیلیشکه نمه اوچون کوپ میللی؟. یوقسه؛ تیگره-گیمیزدکی سویداشلریمیزنینگ سیاسی، ادبی، افتصادی، اجتماعی، تخنیکی و فرهنگی ساحه-ده نمه-لر قیلیب توریشلریدن و قه-ی تمان کیتیب باره-یاتگنلریدن هیچ می خبرلری یوق؟ یوقسه؛ تاشکنت کنفراسیده نیگه لاتینچه الفبا مطرح بولدی؟ آتاتورک اوز اولکه و خلقی-نینگ الفابیسینی نیگه لاتینچه گه اوزگتیردی؟ بویوک تورکستان جمهوریتلری آزربایجان، اوزبیکستان، قزاغیستان کیم بوندن آلدین بوکونکی بیزنینگ خطانی قیلیب عناتلشکن ایدیلر، نیگه بوکون لاتینچه-نی تنله-دیلر؟ تورکمنستان و قیرغیزستان هم بوتوغریده اساس یراتماقده ایکن؛ بیز افغانستان تورکلری نیگه فرصتنی قولدن بیره-ی لیک؟..کیلینگ بیزهم تیلده (ادبیات ده)، ایشده (اقتصادده) وفکرده (سیاست و نظامده) قانداشلریمیز بیلن بیرلیک و بوتونلیک دایره-سیده ییر آله-ی لیک. لاتین الفابیسی بیلن قیته-دن بیر بیرق آستیده بیرلشه-ی لیک. کیلینگ یوز ییل-لیک یولنی بیر کیچه ده و بیرآدیم ده آشه-ی لیک. بیر کیچه-ده بلکیم بیر کتاب یازه-آلمسمیز؛ بیراق بو حرکتیمیز بیلن بیر کیچه-ده میلیونلرچه کتابنی اوقیب بیلیش مُعجزه-سیگه ایریشه-میز. تورکیه-دکی، آزربایجان دکی، اوزبیکستان دکی، حتتی گاگاوز دولتیدکی برچه اثرلرنی اوقیب و انگلب بیله-میز. یازگن بیر کتابیمیز ویا بیر شعر و مقاله-میز آرتیق کیچکینه جغرافیه-میزده ایمس؛ بلکیم مرزلر تشقریسیده اوقیلیب مُشتاق و مخلص تاپیب بیله-دی. هه! بو مُعجزه، شوکون و بوندن سونگره لاتین الفابیسیده موجود. بو قورگیر مُعمّا هم بیزلر اوچون انچه بوشکلده ییچیلگن بوله-دی.بو سوزلریمگه قرشی بیرخیل کیشی اویله-مس و درک قیلمسدن، جاهلچه اسلام و دین دشمنلیگی تامغه-سینی مینگه یاپیشتیریشی ممکن. بونقه طور آلگنلر، یوزلرچه ییلدن بری تورک ملتی ایچیده قوشیلگن دشمن نسلی نینگ قالینتی-لری دیر. ذاتن بو دشمن زمره-سی، یوز ییلدیر تورکیه-ده عینی شعارلرینی هیقیریب تورماقده. فقط، شعورلی تورک نسلی نینگ اویغاقلیگی باعث هیچ قچن شوم پلانلریگه موفق بوله-آلمگنلر. اصلیده شعوری، ایمانی و درکی بولگن بیرکیشی اسلام-نینگ حرف بیلن بیر مشکلی بولمگنینی بیله-دی. عرب تیلی و حرفی مقدس ایمس. بولسه اولوغ الله(ج) زبور، انجیل و تورات کتابلرینی هم عربچه گه ایندیرر ایدی. دیمک مساله، ایشانچ، بیلگی، علم و بیلیم مساله-سیدیر. بونگه مخالفت قیلگن ذاتلر، بیر یریم میلیارد مسلمان نفوسیدن، 3/2-سی نینگ عرب الفابیسی قوللنمگنلرینی بیلمه-یدی دیمک. حتی عرب الفابیسی بیلن یازیب اوقیگنلرنینگ همه-سینی مسلمان بولمگنینی هم بیلمه-ی دیلر. مثلاً: عربستان نفوسی-نینگ 30 فایز خلقی مسلمان ایمس. لبنان، مصر و بشقه عرب اولکه-لریدکی عربلرنینگ کوپینچه-سی عربچه اوقیب یازسه لر هم بشقه دینگه منسوبلر. اونوتمه-ی لیک که اسلام-نینگ غایه-سی، حرفنی ایمس؛ معنانی تبلیغ قیلیش دیر. بویروغی، حرفنی ایمس؛ عملنی رواجلندیریش دیر! اسلام-نینگ هدفی، هر مؤمن-نینگ مدنیت گه توغری چاغداش بیر شکلده آلغه باریشی دیر….حرمت بیلن“خانکیلدی”
