آنه‌تیلیمیز، ملی غروریمیز
)افغانستان اساسی قانونی‌ده اوچینچی رسمی اۉزبېک-تورکمن تیللری‌نینگ 17-ییللیگی مناسبتی بیلن(
هاشم همدم
باش سۉز
«ملت‌نینگ ایکی اساسی بار: تیل بیرلیگی، دین بیرلیگی. ملت‌نینگ اۉزلیگینی یۉقاتیشی اوچون شولردن بیتته‌سی‌نینگ بوزیلیشی کفایه.» دېگن اسماعیل‌بېک گسپرالی سۉزلریگه قره‌گنده، عصرلر بۉیی تورکلر حاکمیت سوردورگن جغرافیه‌ده اۉزلریدن بې‌پایان مدنیت و منگو تاریخی میراث قۉیگن بۉلسه‌لرده، سۉنگی 140 ییل ایچیده ملی اراده و تیل جهتدن جوده آغیر وضعیتنی باشدن کېچیرگنلر. باشقه‌لر بیزگه، قشاق تیل و قالاق ملت صفتیده باققن‌لیکلرینی؛ باشی تنیگه ارزییدیگن یازووچی، بیلیملی و سیاستچیلریمیزگه آغودېک اچیق تېگیشی همه‌گه معلوم. 1747-ییلده باشلب اوشبو جغرافیه‌نینگ یونه‌تیش حاکمیتی تورکلر قۉلیدن پشتونلرگه اۉتیشی بیلن استه-سېکین منطقه‌ده ازلدن یشب کېلگن تورکی قوملر، جمله‌دن اۉزبېک-تورکمن ملتلرینی یوکسه‌لیش و رواجدن توشیش زمانی باشلنیب، هر دوره‌ده علیحده بیر باسقین و کم‌سیتیشلر باشله‌نیب، ملتیمیز و تاریخیمیز نابودلیک تامان یۉللندیریلگن اېدی. اینیقسه عبدالرحمان‌خان دوری، بیز اوچون اېنگ اسف‌بار، وحشتلی و قاره دور بۉلگن. عبدالرحمان تورکستاننی پشتونلشتیریش سیاستی اساسینی قۉییب، اۉغلی حبیب‌الله و نبیره‌سی امان‌الله خانلر وقتیده اوشبو رېجه جدی شکلده دوام اېتیریله‌دی. حتی امان‌الله خان تورکستانگه پشتون قوملرنی یېرلشتریریش اوچون (نظام‌نامه ناقیلین به‌سمت قتغن) کېسکین حکم‌لر صادر قیله‌دی. بو پروژه، هر دوره‌ده اۉزیگه خاص معنی‌لر بیلن و حتی کون سه‌یین استحکامله‌شیب کېته‌دی. عبدالرحمان و اۉغلی بیلن نبیره‌سیدن کېین، ایکّینچی یۉنه‌لیش اۉله‌راق، نادرشاه و ظاهرشاه (آته-اۉغیل) نینگ هم دقتی‌دن بو پشتونلشتیریش پروژه‌سی اوزاقده قالمه‌یدی. اولر محمدگل مهمند دېگن قاره یوز-غدار واسطه‌سیده هم تاریخیمیزنینگ کتّه قسمینی یۉق اېته‌دیلر و هم مینگلرچه تورکی قۉلیازمه اثرلریمیزنی اۉتده یاندیریب، سووگه آقیزدیره‌دیلر. بو بیلن قانیقمه‌گن دشمن، مینگلرچه کۉچی، جۉگی، اوغاننی ینه تورکستانیمیزگه یېرلشتیریش اوچون باشیمیزگه بلالر یاغدیره‌دیلر و دولت کیپتانلریمیزنی بیزگه عبرت کۉزی قیلیب کۉزلرینی چیقاریب، قولاق-بورنینی کېسیب، تنینی پارچه-پارچه اېتیب کۉچه‌لرده آت قۉیریغیگه تاقیب قیرق کون ایلنتیرگنلرینی هم اونوتیب بۉلمس درجه‌ده اچّیق و آغیر حاللرنی اۉتکزگن بو ملتیمیزگه قیغو بیلن اېسلشدن باشقه چاره‌میز هم یۉق. جمهوریت دوری باشلنگنی‌دن (میلادی1973 دن) بېری هم فرقلی آتلر بیلن شو سیاست و اۉشه رېجه‌لر دوام اېتماقده. بونچه باستیریش و آسیش بیلن هنوز اۉزبېک-تورکمن خلقلری اۉزلرینی سقلب قالیشلریده اساسی و اېنگ ایلدیز آتگن بیرته سبب بۉلگن دېب بیله‌میز. اۉشه سبب، فقط منه شو آنه‌تیلیمیزدیر و خلاص. آنه‌تیلیمز ملی غروریمیز بۉلیب، اۉنلرچه ییگیتیمیزنی کوره‌ش میدانلریده آلیب بارگن و ییللردیر ملتیمیزنینگ صادق فرزندلری بو یۉلده جان، نان و قان بېریب، آنه‌تیللرینی سقلب کېلماقده‌لر. ملی کیم‌لیک، غرور و فخریاتلری اوچون شیرین جانلرینی قربان اېتگن بوتون گمنام قهرمان و شهیدلریمیزنینگ روحلریگه دعا و درودلر یوباریش یانیده سۉنگی 40 ییلده کوره‌شدن چرچمه‌گن مارشال دۉستم باشده، بوتون کوره‌شچی، سیاستچی و قلمکش شخصیتلریمیزگه اۉز تشکر و ممنونیتیمیزنی بیلدیره‌میز.
کیریش
اۉزبېک تیلی کمبغل اېمس، بلکه اۉزبېک تیلینی کمبغل دېگووچیلرنینگ اۉزی کمبغل. اولر اۉز نادان‌لیکلرینی اۉزبېک تیلیگه تۉنکه‌مسینلر (عبدالله قادری1894-1938).
یوقاریده بیر سطرده خلاصه قیلیب اۉزبېک تیلی حقیده یازیلگن افاده‌نی، میلادی 20-عصرده حاضرگی اۉزبېکستان حدودیده توغیلیب، اۉنیب-اۉسیب و او یېرده «اۉتگن کونلر»، «محرابدن چیان» کبی اجتماعی-تاریخی رمان و باشقه اۉنلب حکایه و شعرلر یره‌تگن تورکستان طلب، ملی شعور اېگه‌سی بۉلمیش عبدالله قادری‌دن کېلتیریشیم، خودّی مقاله‌میزگه بېریلگن عنوان‌نینگ جسمی‌ده‌گی روح دېسه بۉله‌وېره‌دی.
ادبیاتیمیزگه کۉپ کتّه حصه قۉشگن و بیر عمر بو یۉلده قیمتلی وقتلرینی صرفلب، ایجاد اېتگن ایکّی تیللی شاعر و محققیمیز استاد دکتور سید محمدعالم لبیب‌نینگ اۉزبېک تیلی حقیده یازگن شعرلریدن بیر نېچه بیت اۉرنک کېلتیریب، کېین موضوع‌گه قره‌ته صحبتیمیزنی دوام اېتدیرماقچی بۉله‌میز:
اۉزبېگیم، ملّی غرورینگگه اساس آنه تیلینگ،
خلق ارا فخر و سرورینگگه اساس آنه تیلینگ.
سۉزله‌سنگ آنه تیلینگده روح و جان راحت تاپر،
یعنی آسایش، حضورینگگه اساس آنه تیلینگ.
کۉزلرینگ چقنر بیراودن تینگله‌سنگ اۉزبېکچه سۉز،
نې اوچون کیم کۉزده نورینگگه اساس آنه تیلینگ.
اۉز تیلینگ بیرله هر ایشنی آلغه سورماق نې گۉزل،
هر یوموش، برچه امورینگگه اساس آنه‌تیلینگ…. (همدم، 2020: 109-110)
آنه‌تیل، هر بیر ملت و خلق اوچون حقیقتده هم ملی غرور سنله‌دی. پیغمبریمیز (ص): «اېرلرده جمال لسان و تیلدور»، دېیشلری، هر بیر جامعه‌ده تیل‌سیز ترقیات، رواج و مدنیت تمان یۉل آلیش اوچون امکانی بۉلمه‌گنی و شونگه اۉخشش، تیل بۉلمه‌گنده انسانلرنینگ نیمه‌لیگی معنی‌سیز بۉلیب قالیشینی انگلته‌دی.
بیزنینگ تیلیمیز، باشقه تیللر قطاریده جوده بای و غرور منبعی دېگنده، ینگلیش قیلمه‌گن بۉله‌میز. بو یېرده بایلیگیمیز و غرور منبعی بۉلگنیمیزنینگ کۉرسه‌تووچی اساسی نرسه‌لریمیز نیمه بۉله‌دی؟ هر کیم اوچون اۉته مهم، مراقلی و دقت‌گه سزاواردیر. البته، بیرینچی بۉلیب شونی قبول قیله‌یلیک، تیلی بۉلمه‌گن کیشیگه «گُنگ» دېب اتش‌نینگ هم کۉپ زمانلر کۉرگنمیز. تیلی بۉلمه‌گنلر مقصدلرینی، احتیاجلرینی، کمچیلیکلرینی، یخشی و یمان‌لیکلرینی، آچ و سووسیزلیکلرینی، آق بیلن قرانی، کېچه بیلن کوندوزنی، ایسّیق بیلن ساووقنی و شونگه اۉخشه‌گن بوتون حادثه‌لر و نعمتلرنی افاده ایتیش قابلیتیدن محروم اېکنینی سېزگنده؛ اۉزلرینی محیط و اطرافلریده‌گیلر آلدیده قنچه‌لر محتاج اېکنینی الله بیله‌دی واۉشه گُنگ آدملر. منه اېندی آنه‌تیلیمیزنینگ بیراهمیتینی شونده بیلدیک که شکرلربۉلسین بیز، یوقاریده ایتیب اۉتیلگن نرسه‌لرنینگ هر بیرینی پَیقش و سېزیشگه قادربۉلگن‌لیگیمیزنینگ برکتی هم شو آنه‌تیلیمیزنینگ بۉلگنیده‌دیر. شونگه اۉخشش، بو تیل واسطه‌سی بیلن اۉز تیلداشلریمیز ارا، ملی بیرلیک تاولَمیده کۉپ کّته و جوده اۉنوملی ایشلرنی و حرکتلرنی یۉلگه قۉییشدن هم بیر نېچه نرسه‌نی اشاره قیلگنده، ینه کۉپراق آنه‌تیلیمیز اهمیتینی بیلگن بۉله‌میز. وطنیمیزده ییللردیر اوروش، قشاق‌لیک، ایش‌سیزلیک، اۉقیشدن اوزاقده قالیش کبی نرسه‌لر ملتیمیزنی قیینه‌ماقده‌دیر. بولرنینگ هر بیرینی تیلیمیز بۉلمه‌گنده اېدی، هېچ هم بیلالمسدیک و بیلگن تقدیرده هم کیشیگه ایتالمس اېدیک. بو ایکّی اۉرنک بیلن تیلیمیزنینگ اهمیتینی کۉپراق بیلگن بۉلرمیز دېگن امیدده، نوایی حضرتلری‌نینگ بوگوندن آلتی عصر آلدین تیل‌گه اعتبار بېریب یازگن شعرلرینی بویېرده برابر اۉقییمیز:
چونکه تاپتیم اول کلام ایچره کمال،
تورک الفاظی بیله سوردوم مقال…
تورک نظمی‌ده چو مېن تارتیب قلم،
ایله‌دیم اول مملکتنی یک قلم… (نوایی، 1991: 172)
ادبیاتیمیزنینگ معراجی، تیلیمیزنینگ سرتاجی بۉلمیش حضرت میر نظام‌الدین علی‌شېر نوایی اۉز دوریده و بوگونگه قدر علمی-ادبی و تاریخی ایجادیاتلری آرقه‌لی آنه تیلیمیزگه خدمت کۉرستگن بې‌تکرار شخصیتدیر. او کیشی تورکی تیل «کلاسیک اۉزبېک تیلی»ده اۉنلب اثر یره‌تیب، حتی محاکمةاللغتین کبی منگو اثرلرینی منه شو تیل‌نینگ سۉز بایلیگی و تیللر ارا اېنگ زبده تیل صفتیده یوکسک اۉرینده تورگنینی دلیللر و اۉرنکلر بیلن اثباتلب، بیزگه منگو میراث قیلیب قۉیگنلر. بیر قنچه ینگلیش توشونچه‌لر بار، گویا بیزنینگ تیلیمیز، نوایی حضرتلریدن سۉنگره یوزه‌گه کېلیب ویا اوکیشی تشبثی، سعی و حرکتلری بیلن یوزه‌گه کېلگن بۉلسه. یۉق؛ بوتیل‌نینگ اساسی انسان خلقتی بیلن تېنگ و اېنگ غرور بېرووچی تیللردن بیریدیر. بیراق نوایی حضرتلری حاضرگی زمانده بیلمه‌گنلر، کم‌سیتیشلری کبی کم‌سیتیشلرگه رد جوابی اوچون اوشبو تیلده اۉنلب اثر یره‌تگن بې‌تکرار شخصیت دیرلر. او کیشی اۉزلریدن آلدین و دورلریده‌گی علمی شخصیتلرگه کۉره، اۉز آنه‌تیللریده اېنگ کۉپ ایجاد قیلیب، قنچه‌لر فدایی‌لیک قیلگن‌لیکلری اثرلریده انیق سېزیله‌دی.
اۉتمیش‌ده‌گی بارلیکلر:
میلاددن چمه‌سی 8 مینگ ییل اول، (سومرلر دوریده) ایلک یازوو و خط کشف اېتیلیشی انسانلرگه مدنیت‌نینگ ایلک چراغینی یاققن، اویغانیش‌نینگ باشلنغیچ حامی و بانی‌لری‌نینگ نسلی و اوروغیدن کېلگن بیر انسان صفتیده فخر اېتیشیمیز، اوندن سۉنگره‌سی هم ماساگیتلر، ساکالر، کوشانیلر دوری، میلاددن مینگ ییل اولدن باشلب، میلادی 3- عصرلریگه قدر یېر یوزیده مدنیت کیرپیچینی قۉیگن و انسانیت‌گه اېنگ گۉزه‌ل تارتیق بیزنینگ اجدادلر تمانیدن بۉلگنی تاش یازمه و قازمه اثرلرده یاروتیلیب بېریلگن‌لیگی‌دن کیشی انکار اېته آلمه‌یدی.
بویېرده اۉزبېکستان شاعری شکور قربانوف‌نینگ تیل حقیده ایتگن شعریدن بیر ایکّی بندینی کېلتیریب، ینه سۉزیمیزگه دوام بېرماقچی بۉله‌میز:
قدیم اجداد قانیده
سېنی تَنیدی دنیا،
انسانیت تانگیده
بېردینگ قلب‌دن عکس-صدا.
صورت بۉلیب چېکیلدینگ
غارلر ایچره بیرمه-بیر:
«آنه قۉشوو باله»، سېوماق بو،
«یوره‌ک قۉشوو یای اۉقی»-صبر.
آشوری، بابیل، آککد
ترقیاتی بیر یان،
بیر یان بۉلدی قویاشلی–
اۉلکه قوچگن شرف-شان.
معنویت اُفقیده
نامینگ منگو ایلندی.
شومېرلر میخ خطیگه
آهنگلرینگ جایلندی.
تاش، دېگننی کیم-کیملر
تېپیب اۉتمه‌گن بې‌فرق،
لېکن سېن باعث اونی
باشگه کۉتردی بشر.
مثلی آنگ دېنگیزیده
زرین موج بۉلیب قلقدینگ.
بویوک «اۉرخون-اېنه‌سای
یازوولری»ده بلقدینگ… )قربانوف، 1990: 116-122).
میلادی 7- عصر اسلام دوری، اۉرخون یازووی بیلن باشلنگن اویغارلیک دوریدن تا 20- عصرگه قدر بیزنینگ تیل و مدنیتیمیزده بۉلگن بې‌حساب خدمتلر دنیانی هر چېککه‌سیده گاوجیم اوریب کۉرینیب تورگن. بو بایلیک‌لردن اوچ تۉرت اۉرنک بیرماقچی بۉلگنده، کونیمیزدن مینگ ییل آلدین کاشغرلی محمود (1008-1102)نینگ تورک ادبیاتی بایلیگی‌گه غرورلنیب، اوشبو تیلده لغتنامه یره‌تیش توشونچه‌سی بیلن تورکلر یشه‌یدیگن شهرلر، تومنلر و قیشلاقلرنی اینیقسه، حاضرگی شرقي تورکستان توپراقلرینی بیرمه -بیر کېزیب، «دیوان لغات التُّرک» دېگن بې‌تکرار اثریده اۉز دوری و اۉتمیشی‌ده‌گی سۉز بایلیکلرینی تۉپلب، تورک دنیاسی و دنیاده کتّه مدنی اهمیتگه اېگه بۉلگن لغتنامه صفتیده یره‌تیب، اثریده بوتون تورکی شیوه و اتمه‌لرنی، اۉیین و رسملرنی، ادا و بیانلرنی بیرته- بیرته یاروتیب بېرگنی و تورک ادبیاتینی بو اثری بیلن عالم‌گه کۉرکم تیل-مدنیت صاحبی تورکلر اېکنینی اثبات اېتگن. اونینگ بو اثری حاضرگچه دنیانینگ بوتون رایج تیللریده تېکشیریلیب، ترجمه قیلینگن اېنگ مشهور اثرلر قطاریده توره‌دی. عین وقتده اونینگ زمانداشی و وطنداشی بۉلمیش یوسف خاص حاجب (میلادی 11- عصر، قره‌خانیلر دوریده) اېسه اۉز قوتادغوبیلیک اثرینی مثنوی و نظمی روشده اوشبو تیلده یازیب، تورک دنیاسی بۉییچه تاریخی آبده‌لر و ملی بارلیکلریگه قره‌ته بو اثرنی ایجاد اېته‌دی. شونگه اۉخشش، پیرِ تورکستان خواجه احمد یسوی (میلادی1093-1166) هم اۉز دېوان حکمت اثرینی تصوف و حکمت بۉییچه یره‌تیب، انسانلرگه آیدین‌لیک، ایلغارلیک و یارقین یۉللرنی کۉرسَتیب بېریشی بیلن اۉزیدن منگو میراث قۉیه‌دی.
اۉتمیشلریگه غرورله‌نیب و کېله‌جک اولاد شعورینی اویغاتیش اوچون حضرت نوایی‌نینگ تورک دنیاسی ادبیاتی بیرلیگی بۉییچه دنیا قره‌شلریده اۉزلریدن قۉیگن شعری میراث اۉرنکلریدن باشقه بیرته کېلتیریشنی اۉرینلی توشه‌دی دېب بیله‌میز:
مېن تورکچه باشلبان روایت،
قیلدیم بو فسانه‌نی حکایت؛
کیم شهرتی چون جهانغه تۉلغه‌ی،
تورکی اېلیگه دغی بهره آلغه‌ی.
نې چونکه بو گون جهانده اتراک
کۉپتور خوش طبع و صافی ادراک… (نوایی، 1992: 231-232)
حضرت نوایی‌نینگ بو قبیل شعرلرینی اۉقیگینچه انسان فرقلی دنیالرگه کېته‌دی. احمد ذکی ولیدی توغان‌نینگ نوایی حضرتلری‌نینگ یوقاریده‌گی شعرلریگه کۉپ یقین بیر سۉزینی بویېرده برابر اۉقیمیز: «حتی تاریخیمیزنینگ قدیمگی دورلریده تورک بۉلمه‌گن خلق‌لر آره‌سیده آزگینه قالیب، تیلینی اونوتگن یاکه اونوتیش درجه‌سیگه یېتگن قبیله‌لریمیز هم امکان بۉلیشی بیلن آیاققه قلققن و باشقتدن دولتلر توزگن… بیزنینگ ملتیمیز بوغدای دانه‌سی کبی دیر، توپراق آره‌سیده کیچکینه بیر اوروغی قالسه هم ینگی‌دن اویغانیب، بوتون باققه تره‌لر.» (kh-davron.uz) احمد ذکی ولیدی توغان‌نینگ بو سۉزیگه یوزده یوز شو اوچون قۉشیله‌منکی، بیزنینگ 242 ییلدن کېین (1747-1989) توپراققه توشگن اوروغومیز مینگلرچه تارله و تاریمیمیز نابود بۉلیشی‌گه قره‌می، ینه کۉکاریب، اۉز محیطی‌ده یشه‌گن ملتی اوچون بهار بۉلدی و ملتی بو بهارگه جنبش دېب اته‌دیلر و بو جنبش اۉز آتی‌گه پول ضرب اوردی و اوچاق اوچیردی، تانگ و تۉپ باشقردی و لشکر قوردی، ملت و مملکت کېله‌جگی‌گه اۉته بویوک اۉزگریش کېلتیردی و اونوتیلمس خدمت کۉرستدی…
منگو غرور
رحمتلی اېرکین واحدوف‌نینگ قلمی‌گه منسوب شعرلر، انسان‌گه منگو غرور و اویغانیش تویغوسینی بېره‌دی. اونینگ، تېنگ‌سیز توشونچه‌سی، اۉزیگه خاص تفکری و بکر قلمی کۉزیدن تامگن هر بیر سۉز، حقیقتده هم مرجان کبی یره‌شیب، اینجو کبی یاقیشیب، سېوگی نغمه‌سی کبی قولاقلرگه جرنگلی کېله‌دی و روحلرگه تسکین بېره‌دی. اونینگ اۉزبېگیم ناملی مشهور قصیده‌سی بو مدعامیز اثباتی دیر:
تاریخینگدیر مینگ عصرلر ایچره پنهان اۉزبېگیم،
سېنگه تېنگداش پامیر و آقساچ تیانشان اۉزبېگیم.
سۉیله‌سم افراسیاب و سۉیله‌سم اورخون خطی،
کهنه تاریخ شاده‌سیده بیرته مرجان اۉزبېگیم… (واحدوف، 1982: 333-336).
اېرکین واحدوف‌نینگ بو زرلوحه‌لی منگو اثریدن، اۉزی‌نینگ دوری و اۉزیدن سۉنگ کېله‌دیگن یاش نسلی تاثیرسیز قالمه‌دی. اۉزبېگیم ردیفلی اۉنلب شاعرگه منسوب تخمیسلرنی اۉقیدیک و ینه اۉقیماقده‌میز. شونینگدېک ملی روح بیلن یازیلگن باشقه اۉنلب شعرلرگه هم اېرکین واحدوف‌نینگ بو اثری تورتکی بېرگن بۉلیشی‌گه شبهه یۉق:
بو مېنینگ تیلیم، تورک- اۉزبېکچه‌سی، تورانلر تیلی،
تاغلرنی اېگریب، اېرکین یشه‌گن بورانلر تیلی.
بومېنینگ تیلیم، مېنینگ حجتیم، فخرکانی دیر،
بابرلر تیلی، شاعرلر تیلی، دېوانلر تیلی… (همدم، 2016: 5-8)
کمینه‌نینگ عاجز و ناتوان قلمی‌گه منسوب، آنه‌تیل و ملی غروریمیز نظرده توتیلگن حالده، اۉتمیشلریمیزنینگ بیزگه میراث قۉییب کېتگن فخریاتلریگه ته‌یانیب یازیلگن اوشبو شعر، یاشلریمیزنینگ اۉتمیشی‌دن خبرسیز اېمس‌لیگی اۉرنگی صفتیده کېلتیریلدی.
تورک دنیاسی و ادبیاتیمیز اوچون جان کویدیرگن مینگلرچه علم و بیلیم آدملریدن باشقه نېچه کیشی اسمینی بو مقاله‌ده یازیب اۉتیش بیلن بیزنینگ تاریخیمیز و تیلیمیزنینگ فخر و غروری بۉلمیش بعضی‌لری‌نینگ اثرلریدن هم امکانی باریچه اۉرنک بېره‌میز. تورک ادبیاتی‌نینگ خادملری و انسانلر ارا کۉپ سېویلگن شخصیتلردن، شونینگدېک فلسفه و منطق، موسیقه شناسلیک بۉییچه بشریت ایکینچی معلمی اۉله‌راق الفارابی (872-950)، الجبر و المقابله اثرینی یره‌تگن محمد ابن الخوارزمی (780-850)، طبابت بۉییچه عالم‌گه دانگ تره‌تگن ابن سینا (980-1037)، طریق‌التحقیق و حدیقه‌الحقیقه کبی اثرلر یره‌تگن سنایی غزنوی (1080-1131)، آثارالباقیه عن القرون الحالیه، القانون المسعود کبی اثرلر مؤلفی، یولدوزشناس و ریاضی‌دان ابو ریحان البیرونی (973-1048)، پیغمبریمیزنینگ اېنگ معتبر حدیثلرینی تۉپله‌گن «الصحیح البخاری» مؤلفی امام اسماعیل بخاری (810-870)، حدیثلرنی تۉپلب دین یۉلیگه خدمت اېتگن امام ترمذی (824-892)، ماتریدی مذهبی‌نینگ اساسچیسی امام ماتریدی (853-944)، فواید اثرینی و تصوف بۉییچه یېتکچیلیک اېتگن خواجه بېکتاش ولی (1209- 1271)، عشق و انسانیت یۉلیده یونس امره (1238-1328)، انسانیت و برابرلیک یۉلیده مولانا جلال‌الدین محمد رومی- بلخی (1207-1273)، قهرمانلیک اۉرنگی تاپدوک امره (13-عصر)، اۉگیت و اندرز آدمی شمس تبریزی (1185-1248)، تصوفی شعریتده حاجی بېره‌م ولی (1352-1430)، نسیمی (1369-1417)، قیغوسیز ابدال (1341-1444)، لطفی (1366-1465)، آتایی (15-عصر بلخ شاعری) ، سککاکی(15-عصرشاعری)، گدایی (گدایی 15-عصر شاعری)، میناتور-نقاش کمال‌الدین بهزاد (1455-1535)، شهنشاه ظهیرالدین محمد بابر (1483-1530)، مولانا فضولی (1483-1556)، مخدومقلی فراغی (1733-1783)، شاه مشرب (1657-1711)، بېدل (1642-1720) کبی مینگلرچه شخصیتلریمیز بارلیگی و بولرنینگ بیر قسمی عربچه و فارسچه-ده یازیب ایجاد اېتگن بۉلسه-ده کتّه قسمی اۉز آنه‌تیللریده یازیب ایجاد اېتگنی، یۉقاریده‌گی دېوان لغات التُّرک، قوتتدغوبیلیک، دېوان حکمت کبی اثرلری بیلن منگو میراثلر صاحبلری دیرلر.
عبدالله اولانی شعرلریدن بو خصوصده بیر کلام نمونه‌سی کېلتیره‌میز:
اې آنه تیل، عزیز قدردانیم،
التفاتِ روحیم، رحمانیم.
توغدیغیم کوندن ایله‌دینگ الفت،
اۉلگونچه اییلمه، اې جانیم.
مېنگه علم و ادب سن اۉرگتدینگ،
چین ادیب، معلم، شانیم.
ملت‌نینگ روحینی کۉترگوچیسن،
اې مقّدس کرَملی سلطانیم… (عبدالله اولانی، 1878-1934)
بونده‌ی منگو شعرلر یازگن شاعرلریمیزنینگ آنه‌تیلیمیزگه بۉلگن مهر و محبتلری، شونینگدېک انسانیت یۉلیده‌گی تویغو و توشونچه‌لری کېله‌جگ اوچون قلم تېبره‌تیب، ایجاد یۉلیده کۉپراق اورونیش امیدینی بېره‌دی.
شاعرلریمیزنینگ اثرلرینی قنچه اۉقیب، اوندن بهره آلسک، اوشنچه ایجادیمیز و توشونچه‌میزنی سیقل بېرگن بۉله‌میز. اۉزبېکستان‌نینگ 20-عصر شاعرلریدن بۉلمیش میر تېمیر (1910-1978)نینگ بو شعریگه دقت قیلگنده کۉپ نرسه‌لرنی اۉرگنه‌میز:
شو توپراق‌نینگ جان ایه‌مس
ترلانلری، بورگوتلری،
کېلینلرنینگ دلداش‌لیگی،
یار-یارلرنینگ جرنگیدن؛
باسقینلرنینگ بې‌دادلیگی،
بوویلرنینگ اۉگیتلری،
دۉمبیره‌نینگ مونگداش‌لیگی،
دوتارنینگ هم ترنگی‌دن-
تره‌لگن تیل-آنه تیلیم… میر تیمیر (1910-1978)
تیلی و اېلینی سَنقیب کېتگنینی په‌یقه‌گن اېل‌بېک هم نوایی باباسی‌دېک اچینیب و اوزولیب قوییده‌گی سطرلرنی یازه‌دی و اۉز ایچی‌ده‌گی قیغو-الملرینی کاغذ یوزیگه شونده‌ی تۉکه‌دی:
مونگلی قوشیم، سَیره‌ب-سَیره‌ب کېل، انگله‌ت،
کیملر اېرور تورک تیلینی ساتغاوچی؟
بلبل کبی سَیره‌ب تورگن بو تیلنی
اویه‌لمه‌یین بو اۉلکه‌دن آتگوچی؟
بالده‌ی تاتلی، جاندن عزیز تورکچه‌نی
توشونمه‌یین، خۉرلب-خۉرلب یاتغاوچی؟
مونگلی قوشیم، اولرنی قۉی، سېن سَیره!
تورک تیلی‌نینگ دانگین چیقر کۉکلرگه!
قۉی اولرنی، اولر یۉلدن آزسینلر،
اېل ایچیده بۉش بۉغوزلیک ساتسینلر!
ساویت دوری، اۉزبېکستانده و شونینگدېک افغانستانده ظاهرشاه دوری اۉزبیک-تورکمن تیللریده یازیلگن مینگلرچه اثرلر یۉق اېتیلیب، دولتی اداره اېشیگی‌ده «یشه‌سین توره» یازگن تیلداشلریمیز سورگونگه آلینیب، شاعرلریمیز (رحمتلی نزیهی جلوه) اۉز تیللریده گپیرگنده ییللرچه یازیش حقی آلینیب و حتی اویده حبس قیلینگن کونلرنی هم تیلداشلریمیز باشدن کېچیرگن‌لیکلرینی مذکور قلم اونوتوشی، تیل شیداسی بۉلگن اۉشه سیاستچی‌لریمیزنینگ روحلریگه خیانت قیلگن بۉلر اېدی. شونینگدېک، اۉشه دوره‌لردن باشلب، بیزنینگ تیلیمیز و مدنیتیمیزگه قرشی، مسجد و منبرلرده چیقیش قیلیب، واعظلریمیز پس اوریب حتی علی‌شېر نوایی و میرزا اولوغ بېک (مزارشریفده‌گی لیسه‌لر) نامیدهگی مکتبلر اسملرینی اولرنینگ باسگن ایزیگه هم کېلالمه‌یدیگن جاهللر آتی‌گه اۉگیریشیب قۉیدیلر. بونگه هم اۉزلرینی قانیقتیرالمه‌گن واعظلریمیز منه شو شخصیتلریمیزگه افتراح قیلیب، اولرنی کافر دېب ملتیمیزگه کۉرستدیلر. تیلیمیزگه قرشی مسجد، منبرلرده واعظلر آرقه‌لی سلبی تبلیغ اېتگنلرگه اوشبو تیل حامی و حمایه‌گری اۉله‌راق، اېرکین واحدوف قوییده‌گیچه جواب بېرگن:
آنه تیلیم اۉلمه‌یدی
ناطق دېدی:
«تقدیر شول،
بو جهانی اراده.
تیللر یۉقالور بوتکول،
بیر تیل قالور دنیاده».
«اې واعظ، پستگه توشگین،
بو گپ چیقدی قه‌ېردن!»
نوايی بیلن پوشکین
توریب کېلدی قبردن.
«وعظینگنی قۉی، برادر،
سېن ایتگه‌نینگ بۉلمه‌یدی».
برچه دېدی برابر:
«آنه تیلیم اۉلمه‌یدی»…. اېرکین واحدوف (1936-2016)
آنه‌تیلیمیز، ملی غروریمیز دېگن بیر پیتده بیزنینگ بوتون بارلیکلریمیز و اۉتمیشیمیزنی نسل‌دن نسللرگه امانت آلیب کېله‌دیگن ایلک و یگانه واسطه منه شو تیل و بو تیل آرقه‌لی اۉتمیشمیزنی بیزگه بیلدیرگن منه شو تاریخیمیزدیر. ییللردیر دشمن بیزگه قرشی حیله و نیرنگانه ایشلری بیلن اۉز اصالت و بارلیکلریمیزدن اوزاق توتماقده دیر. بو اوزاق توتیشدن اولرنینگ اساسی مقصدی، مدنیت و تیلیمیزنی یۉقاتیشیمیز بیلن مدنیت‌سیز و نسب‌سیزلرگه نسب، مدنیت‌لی و اصیللرگه جهالت چوقورینی ارمغان اېتیشدن باشقه مقصد اېمس. ملتیمیز اۉز کېله‌جکلری اوچون مدنیت و تیل قدرینی بیلمه‌گونچه خوار، بدرغه‌لیکدن باشقه هېچ قنده‌ی بیر یختی کوننی کۉرالمه‌یدیلر.
مقاله‌میز یکونی‌گه اېتیشر اېکن، شرقی تورکستان جمهوریتینی قورووچی، تاریخچی و شاعر علی‌خان توره ساغونی‌نینگ:
گۉزللیک یوزده اېرمس، اې برادر،
سۉزی شیرین کیشی هر کیم‌گه یاقر.
سۉزینگ آز بۉلسین و معنالی بۉلسون،
اېشیتکن‌لر قولاغی دُرگه تۉلسون.
سۉزینگ بۉلسه کوموش، جیم تورمک آلتین،
مسی چیقغه‌ی سۉزینگ کۉپ بۉلسه بیر کون.
کۉپه‌یگن سۉزنی بۉلگه‌ی تۉغریسی آز،
شکرنینگ کۉپیدن آزی بۉلور ساز…. علی‌خان تۉره ساغونی (1885-1976) دېگن سۉزلریگه تیه‌نیب، بو یېرده سۉزیمیزگه نقطه قویه‌میز.
نیتجه:
ملی اراده و توشونچه‌لی شخصیتلریمیزدن اسماعیل‌بېک گَسپرالی «…خلق‌نینگ آنه تیلی بو ملت‌نینگ ادبی تیلی‌دیر. اگر بیزیم قدیمی ادبی تیلیمیزنینگ بیر حلقه‌سی علی‌شېر نوایی تیلی بۉلسه، تورلی شېوه‌لردن ترکیب تاپگن ینگی زمانوی تیلیمیز اونینگ ایکینچی حلقه‌سی‌دیر.» دېگن سۉزیگه اعتبار بېریب ایتماقچی بۉلگنده، اوزون ییللردن بېری اۉز تیللریده اېرکین گپیریب، تحصیل کۉرالمه‌گن افغانستان (جنوبی تورکستان) اۉزبېک-تورکمنلری، اخیرگی ییللرده اساسی قانونده (آنه یساده) تیل رسمیتی بیریلگنیدن 17 ییل اۉتگن بۉلسه هم، اولرنینگ باله‌لری اوچون مکتبلرده اۉز آنه‌تیللریده اۉقیش زمینه‌سی درست-تۉغری یره‌تیلمه‌گن، بو تورکی قوملرنینگ هنوزگچه منتظم ادبی یۉنه‌لیش و مدنی اویوشمه‌لری قوریلیب، دولت تامانیدن هېچ قنده‌ی امکانیت بېریلمه‌گن. بونینگ یانیده، باشقه‌لر قطاری تیل رسمیتی اوچون منه شو اۉن یېتّی ییل مابینیده، دولت اداره‌لریده هم اوشبو خلق نماینده‌لری کۉرستمه سطحیده بۉلگن و هر بیر اداره‌نینگ تیزیمی اساسیده بېریلگن حقلرینی هم بېرمه‌گنلر. بونی یانیده، افغانستان تورکلری آتی‌ده بیر بۉلیش جسارتی هم منه شو اۉزبېک-تورکمن، ایماق- قزاق، قیرغیز-تاتار، اویغور-هزاره، مغول-خلجی و…لرنینگ باشقره‌دیگن سیاستچیلری و مدنی-علمی شخصیتلریده بۉلمه‌گن اېکن. اېندیگی ییللرنی آلیب قره‌سنگیز، اۉزبېک‌لیک تورکمن آلدیده گناه و تورکمن‌لیک هم اۉزبېک آلدیده عیب بۉلماقده؛ بو توشونچه بیلن بیز ملت بۉلیش اېمس، بلکه یۉق اېتیلیش تامان کېتماقده‌میز.
تورکلیکنی اۉزلریگه اساس بیلیب، شو یوقاریده اسملری یازیلگن تورکی اېلتلر بیرلشگنده اېدی؛ بیر چنارنینگ بویوک یاله‌لری کبی اۉز کۉلنکه‌لری بیلن نه فقط اۉز تنه‌لرینی قۉریش اوچون ثابت قالردیلر، بلکه اوزاق-یقیندن کۉرگنلر آلدیده هم بویوک و عظمتلی بیر چنار بۉلیب کۉرینر اېدیلر. بو چنارنی کۉرگن هر کیم بیر امید بیلن اونگه یانده‌شیب، حتی مملکتده بیرینچی گپنی شولر اَیتر اېدیلر. بونگه اۉخشش، ینه شو یوقاریده اسملری کېچگن و قلم قیدیدن قالگن تورکی قوملر اۉزلرینی بیر بدن‌نینگ اعضالری کبی بیلیب، بو بدن‌نینگ هر بیر اعضاسی کېسیلگنده یا اوزولگنده، اۉشه بدن ناقص بۉلیب معلول قالیشلرینی توشونگنده اېدی، یا هم بیر قۉل‌نینگ بېش برماغی بۉلگن شو تورکی اېلتلر هر بیری بۉلمه‌گنده، اۉشه قۉل ناقص بۉلیشینی توشونگنده اېدی، بیز بوگون بو حال و احوالده قالمس اېدیک.
اتفاق‌سیزلیگیمیز نتیجه‌سینی مزارشریفده‌گی تۉقّیز یاشیده بۉلگن عبدالرووف ناملی باله‌نی 50 کونگچه مافیاگه باغلیق انسان قاچاقچیلری آلیب قاچگنیده کۉردیک، باله‌نینگ عایله‌سیگه هر کون اونینگ ویدیولرینی یوباریب، عایله‌دن پول طلب اېتیشیده، بیر اۉشه عایله اېمس؛ بلکه انسانیت خجالت تارتماقده و یوره‌کلر یانماقده‌دیر. نوایی حضرتلری‌نینگ شو خصوصده یازیب قۉیگن: (آدمی اېسانگ دېماگیل آدمی/ آنی که یۉق، خلق غمی‌دین، غمی) دېگن اۉگیتلی بیتلرینی اۉقیگن هر بیر وجدان، اوندن درس آلیشی کېره‌ک بۉله‌دی.
حرمت بیلن
میلادی17.12.2020/هجری1399.27.09
انقره-تورکیه
منبع‌لر:
- قربانوف، شکور. (1990). بیر قلب منظره‌سی، شعرلر، تاشکېنت: غفور غلام نامیدهگی ادبیات و صنعت نشریاتی.
- نوایی، علی‌شېر.(1991). لسان الطیر، تاشکېنت: ادبیات و صنعت نشریاتی.
- نوایی، علیشیر. (1992). لیلی و مجنون، تاشکینت: «فن» نشریاتی.
- واحدوف، اېرکین. (1982). محبت، شعرلر، تاشکېنت: غفور غلام نامیدهگی ادبیات و صنعت نشریاتی.
- همدم، محمدهاشم فاریابی. (1399/2020). پارلاق اینجولر (استاد لبیب اثرلریدن تنلنگن شعرلر و اولر حقیده‌گی مقاله‌لر تۉپلمی)، انقره: اۉز تېپه مطبعه‌سی.
- همدم، محمدهاشم فاریابی. 2016/1395-ییل (سېزدیم و سېودیم)، کابل: خراسان مطبعه‌سی
- Ey Ona til Aziz Qadrdonim – SHERLAR / YANGI SHERLAR – 21 Oktyabr Til Bayrami Haqida Sherlar – www.Parvona.com – Музыкальный развлекательный портал!
- Abdulla Qodiriy: Tilimizni kambag‘al deguvchilarning o‘zi kambag‘al. O‘z nuqsonlarini tilga to‘nkamasinlar – zarnews.uz
- Dilimiz ve Edebiyatımız – Mirtemir – Ona Tilim
- SARA SHOIRLARIMIZ TILIMIZ HAQIDA… | Toshkent harbiy okrugi (tho-askar.uz)
- Erkin Vohidov Ona tilim o‘lmaydi – Xurshid Davron kutubxonasi – YouTube
