ورکستان‌لیک بویوک علامه برهان الدین مرغینانی، یازوچی: پروفیسور جوزجانی
شو ییل 23 سپتمبر کونی، تورکستانلیک ییریک فقیه امام برهان الدین مرغینانی تولدیگه قریب 9 عصر (890 ییل) تولدی. برهان الدین مرغینانی شرق رنسانسی (اویغانیش دوری) نینگ بیرینچی باسقیچی بولمیش قاره خانیلر مدنیت‌پرور حکمرانلیگی دوریده یشه‌ب ایجاد قیلدی و اوزیدن «الهدایه» کبی منگو شاه اثر قالدیردی. بیز تاشکینت شهریده چیقه‌دیگن «جنت مکان» ناملی علمی- بدیعی مجله نینگ «وادی مروریدی» دیب ناملنگن مخصوص سانیده نشر بولگن حرمتلی استاد شرعی جوزجانی نینگ علامه حقیده یازگن علمی مقاله‌لرینی کریل یازوویدن اوگیریب اوشبو مناسبت بیلن حرمتلی اوقوچیلرگه تقدیم ایته‌میز. (عبدالمجید اوزگون)
فرغانه نینگ سولم مرغیلان شهریگه قره‌شلی رِشتان قیشلاغیده 7 عصر باشلری، 511 هجری ییلی رجب آیی نینگ سککیزینچی کونی (میلادی 1123- 23 سپتمبر) عصر نمازیدن کیین اوشه دورنینگ بویوک فقیه‌لریدن بولمیش ابوبکر بن الخلیل عایله‌سیده ساغلام بیر کودک دنیاگه کیلدی. اونگه علی دیب اسم بیردیلر. علی بن ابوبکر باله‌لیگیدن آق اوزیگه خاص خصلتلری بیلن عایله اعضالری مهرینی قازاندی. توغمه قابلیّت، طبیعی لیاقت، سیزگیر روح، توشونیش و انگلشده‌گی زیرکلیک باله نینگ هر بیر حرکتیده کؤزگه تشله‌نردی.
بیرینچی مربیلیک وظیفه‌سینی آته‌سی ابوبکر اوز ذمه‌سیگه آلیب، فرزندی نینگ کمالگه ییتیشی اوچون کیرکلی محیطنی یره‌تیب بیردی. علی بن ابوبکر یاشلیگیدن علم گه بیریلیب، مشهور عالملر، اتاقلی فقیه و اماملردن درس آلدی. نه فقط شریعت علم‌لری، بلکه اوشه دورنینگ طبیعی، فلسفی فنلرینی هم اوزلشتیریب علمی فعالیتگه قدم قویدی.
برچه ساحه‌لرده تألیف و یازیش واسطه‌سی بولگن عرب تیلی و ادبیاتینی مکمل اورگندی. اونینگ بو ساحه‌ده‌گی عجایب لیاقت و قابلیتینی اونینگ اثرلریده، اینیقسه، «هدایه» ده کوریش ممکن. علم آلیش یولیده یاش عالم نینگ تینیم‌سیز سعی و حرکتی و شخصیتی قیرره‌لری نینگ آچیلیشی برچه‌نینگ دقت مرکزیده بولدی. وقت اوتیشی بیلن شیخ الاسلام، امام همام و برهان الدین لقب‌لری اونینگ تؤلیق اسمی علی بن ابوبکر بن عبدالجلیل بن الخلیل الفرغانی المرغینانی گه قوشیلیب ایتیله‌دیگن بولدی.
امام هُمام دیگنده، اراده‌لی و یوقاری مرتبه‌لی دین رهبری نظرده توتیله‌دی. برهان الدین ایسه دینی ایشلر و شریعت علم‌لری بوییچه هر بیر سوزی حجّت و برهان، یعنی قطعی دلیل درجه‌سیده‌گی عالم نی افاده‌لیدی. عبدالحی لکنوی اونینگ نسبی ابوبکر صدیق قه باریب تقلگن‌لیگینی تأکیدلگن.
مرغینانی نینگ علمی مقامی
برهان الدین مرغینانی نینگ یوقاری علمی درجه‌گه ایریشیب، بویوک فقیه و حقوق‌شناس، اوز دوری نینگ ییریک علاّمه‌سی صفتیده تنیلیشی گه نیمه‌لر سبب، بولگن ایدی؟ بیز تورلی تیللرده‌گی منبعلرنی کوزه‌تیب، قوییده‌گی خلاصه‌گه کیلدیک:
بیرینچیدن، برهان الدین مرغینانی یوکسک استعداد و تفکر ایگه‌سی بولیب، علم و فن فدایی سی ایدی. تینیم‌سیز ایزله‌نیش، ینگیلیکلرگه اینتیلیش و بولردن اوزیلمه‌سلیک اونینگ خصلتلریدن ایدی. علم و فن گه قیزیقیشی اونی اوزاق سفرلرگه یوللـه‌ب، اساسی فنلرنی اوزلَشتریشی اوچون امکان یره‌تیب بیردی.
ایککینچیدن، او یشه‌گن زمان، شرق رنسانسی دوری نینگ ایلک (بیرینچی) باسقیچی ایدی. بو دور، علم و فن رواجلنگن جمعیت ترقیاتی اوچون فقه علمیگه جدی ضرورت توغیلگن بیر باسقیچ ایدی. شو سببلی اسلام حقوقی – فقه علمی بوییچه او یره‌تگن اثرلر، اینیقسه «هدایه» بو دورده یوزه‌گه کیلگن معمّالرنی ییچیشگه قره‌تیلگن ایدی.
اوچینچیدن، او یشه‌گن قاره خانیلر دوریده بو فضیلت‌سیور سلاله‌نینگ توغریدن- توغری حمایه‌سی و تشویقات سایه‌سیده 300 گه یقین ییریک فقیه فعالیتده بولیب، 150 دن کوپراق حقوقی اثر، 20 ته فتاوا کتابلری یازیلگن، اولردن 98 فایزی حنفی مذهبی گه تیگیشلی بولگن. بونده‌ی ترقی ایتگن محیطده مرغینانی و اونینگ اولادلری قره خانی حکمدارلری بیلن دوستانه مناسبتده بولیب، شیخ الاسلام رتبه‌سیده، بیر قطار مادّی و معنوی امتیازلردن بهره‌مند ایدیلر. مذکور دور، مرغینانی گه علمی یوتوقلرگه ایریشیش اوچون قولی شرایط یره‌تیب بیردی.
تورتینچیدن، المرغینانی نینگ ابو حنیفه نعمان بن ثابت مذهبی گه منسوب‌لیگی هم، اونینگ کامل‌لیککه کوتریلیشی اوچون کتته عامل بولیب خدمت قیلدی. مرغینانی مذهب نینگ کینگ دایره‌سیده سان- سناق‌سیز حقوقی مسئله‌لرنی حل قیلیش یوللرینی تاپیشگه موفق بولدی. رای و قیاسگه سویه‌نیب اسلام حقوقی فلسفه‌سی نینگ توب ماهیتی گه یتیب باردی، مذهب نینگ بیلگیلنگن حدودیده ایرکین فکر یوریتدی. او توغریدن- توغری اجتهاد قیلیش وکالتیگه ایگه بولمَسه هم، علمی- حقوقی اثرلرینی یره‌تیشیده قیاس نینگ ایککینچی توری «قیاس خفی» یا که «استحسان» دن کینگ کولمده فایده‌لندی. «هدایه» نی دقت بیلن اوقیگن کیشی، مؤلف بو تمایل گه قنچه قیزیققنی و اوندن جوده اورینلی فایده‌لنگن‌لیگی نینگ گواهی بوله‌دی. شونینگ اوچون أیریم عالملر مرغینانی نی «المجتهد فی المذهب» یعنی مذهب بوییچه مجتهد دیب بیلگنلر.
مرغینانی اثرلری
شیخ الاسلام مرغینانی بی‌قیاس اثرلر مؤلفی بولیب، اولرنینگ هر بیری اوز اورنیگه ایگه. منبعلرده قید ایتیلیشیچه، اولردن بیزگه معلوم بولگنلری قوییدهگیلر:
1- «نشرالمذهب» مذهب ترقه‌لیشی بوییچه کتاب؛
2- «کتاب مناسک الحج» (حج مراسملری حقیده کتاب)؛
3- «کتاب فی الفرائض» (میراث حقوقی بوییچه کتاب)؛
4- «کتاب التجنیس و المزید» (حقوق ترماقلری بوییچه کتاب)؛
5- «مختارات النوازل» (یاکه «مجموع- النوازل» نازل بولگن نرسه‌لر مجموعه‌سی)؛
6- «کتابُ المشائخ» (شیخلر- ییریک فقیه‌لر حقیده کتاب)؛
7- «مزید فی الفروع الحنفیه» (حنفی مذهبی گه فرعی مسئله‌لر بوییچه قوشیمچه‌لر)؛
8- «شرح الجامع- الکبیر المحمد الشیبانی» (محمد الشیبانی نینگ «الجامع الکبیر» اثریگه شرح)؛
9- «بدایة المبتدی» (باشلاوچیلر اوچون دستلبکی تعلیم)؛
10- «کفایة المنتهی» (یکونلاوچیلر اوچون توگل تعلیم)؛
11- «الهدایه» (مؤلف «بدایة المبتدی» اثری اوچون یازگن 4- جلدلیک شرح).
برهان الدین مرغینانی «هدایه» ده حقوقی معمالرنی ییچیش جریانیده فقط اوچ‌ته اساسی مذهب (حنفی، مالکی، شافعی) گه گینه ایمس بلکه ظاهری و اوضاعی مذهبلریگه دایر فکر- ملاحظه‌لرنی هم اورنی کیلگنده تیکیشیره‌دی و هر بیری حقیده اؤز نقطۀ نظرینی بیلدیره‌دی. شو معناده «هدایه»، الدبوسی تامانیدن اساس سالینگن علم الخلاف نی کینگ کؤلمده اؤرگه‌نیش اوچون هم مهم منبع حسابلنه‌دی. علم الخلاف، سؤنگی دورلرده ینگی بیر فن صفتیده یوزه‌گه کیلگن «قیاسی حقوق شناسلیک» نینگ اؤزیگه خاص بیر شکلی صفتیده هم اعتبارگه لایق.
مرغینانی فقه نقطۀ نظریدن حقوق مسئله‌لرینی ایضاحلش جریانیده اولرنینگ مشروع (روا-قانونی) یا که نامشروع (ناروا- غیر قانونی) ایکنلیگی نی نقلی دلیللردن کیین، عقلی دلیللر بیلن هم یاریتیب اؤته‌دی. بو جهتدن «هدایه» اسلام حقوقی فلسفه‌سی و کیینگی دورده رواجلنگن «حقوق فلسفه‌سی» فنی نینگ منبعلریدن بیری صفتیده هم اهمیّت‌گه مالک.
«هدایه» نینگ توزیلیشی و اوندن فایده‌لنیش ساحه‌سی
«هدایه» نینگ بیرینچی جلدی طهارت و عملی عبادتلر (نماز، روزه، ذکات و حج) گه، ایککینچی جلدی عایله حقوقی، قلچیلیک معمّالری، حدود جزالری (الله تامانیدن بیلگیلنگن جزالر)، خلق ارا حقوق معیارلری (حقوق بین الدول)، شرکت، اسلام حقوقیگه خاص بولگن وقف حقوقی (فوند یا جمغرمه‌نینگ باشلنغیچ شکلی)، کبی مسئله‌لرگه، اوچینچی جلد مدنی حقوق و معاملات تورلری، قضا وکالتی، قضا جریانی، تورتینچی جلد ایسه ایکینچی‌لیک و ییر معمّالری، ییر سالیغی، جنایت تورلری، شهادت (گواه‌لیک) و باشقه موضوعلرگه بغیشله‌نگن. شریعت علم‌لری نینگ برچه ساحه‌لرینی اؤزلَشتیریب آلگن بویوک فقیه، ییریک علاّمه، امام همام، شیخ الاسلام برهان الدین مرغینانی نینگ شاه اثری بؤلمیش «الهدایه» بیر ضروری حقوقی قؤللنمه صفتیده سکیز عصردن بویان بوتون اسلام دنیاسی، اینیقسه تورکستان اولکه‌لری، هند یریم آرالی (قاره‌سی)، تُرکیه و عرب مملکتلری، شونینگدیک برچه اسلام اولکه‌لری اوچون دقیق و ایشانرلی منبعلردن بیری بولیب کیلگن.
«هدایه» مصرنینگ اینگ قدیمی دارالفنونی «الازهر»، افغانستان اسلام دارالفنونی، هندوستان علی‌گر اونیویرستیتی، دیوبند دارالعلومی و باشقه اسلام مملکتلری عالی اؤقویورتلری نینگ اؤقو دستورلریگه (پروگرام‌لریگه) کیریتیلگن. بو اولوغ کتاب قانون توزیش تیزیمینی رواجلنتیریش اوچون اساسی منبعلردن بیری صفتیده قؤلـله‌نیب کیلماقده.
افغانستان و هند یریم آرالیده «کنز» و «قدوری» کتابلریدن کیین «هدایه» نی ییتوک اُستاددن اؤقیب تمام‌له‌مگن طالب العلم، حقیقی فقه عالمی حسابلنمه‌یدی.
«هدایه» نینگ ترجمه‌لری
«هدایه» شرقی هندوستان شرکتی تصرفیده‌گی بنگال ولایتی محکمه‌لری اوچون 1776 میلادی ییل غلام یحیی خان تامانیدن فارس تیلیگه ترجمه قیلیندی.
اؤشنده انگلیس اداره‌لریده هندوستان بؤییچه ایشلر قسماً فارس تیلیده آلیب باریلردی. بو ترجمه 1807 ییلی کلکته شهریده چاپ ایتیلگن. حیرتلنرلیسی شونده که، «هدایه» بیرینچی مرته عرب یاکه فارس تیلیده ایمس، بلکه چارلز هامیلتون ترجمه‌سی اساسیده 1791 ییل انگلیس تیلیده لندن ده نشر ایتیلگن. تؤرت جلدلیک ترجمه جوده نایاب بؤلگن‌لیگی اوچون هم 1870 ییل «س. گ. گری» نینگ نظارتی آستیده ینگی بیر جلدلیک قیلیب نشر ایتیلگن. سؤنگگی انگلیسچه ترجمه‌سی 1982 ییل لاهورده نشر ایتیلگن.
گرودیکوف «هدایه» نی انگلیسچه‌دن روس تیلیگه ترجمه قیلیب، 1983 ییل تاشکینت ده باسمه‌دن چیقردی.
دوستیمیز آلمانیه‌لیک عالم داکتر ایکارد شیواک توپله‌گن معلوماتلرگه کوره، «هدایه» نینگ مشهور نشرلری قوییده‌گیلردن عبارت:
عربچه اصل متنی 1818 ییلی کلکته‌ده سؤنگره بمبی، لکنهوو، کامپور و دهلی‌ده چاپ ایتیلگن. اونینگ بیرینچی تنقیدی متنی 1980 ییلی قاهره شهریده نشر ایتیلکن. اینگ ینگی تنقیدی متنی هم 1980 ییلی قاهره‌ده باسمه‌دن چیقریلگن.
هدایه نینگ روسچه ترجمه نسخه‌لری کمه‌ییب، یوقالیش درجه‌سیگه ییتیب بارگن‌لیگی سببلی، بیرینچی جلدی 1994 ییلی پروفیسور اکمل سعیدوف تامانیدن «اؤزبیکستان» نشریاتیده کتته تیراژده نشر قیلیندی. اثرنینگ قالگن جلدلری هم نشر عرفه‌سیده توریبدی.
«هدایه» نینگ عرب تیلیدن اؤزبیک تیلیگه ترجمه‌سی فقه شناس عالم صلاح الدین محیی‌الدین‌وف رهبرلیگیده‌گی بیر گروه یاش عالملر تامانیدن باشله‌نیب، بیرینچی جلدی 2001 ییلی «عدالت» نشریاتیده چاپ ایتیلدی. ایککینچی جلدی هم نشرگه تیارلنگن.
مرغیلان شهریده قوریلگن برهان الدین مرغینانی نینگ رمزی مقبره‌سی
مرغینانی وفاتی
منبعلرده قید ایتیلیشیچه، مرغینانی حیات نینگ سؤنگگی ییللریگه‌چه سمرقند شهریده یشه‌ب، ایجاد ایتگن. و اؤشه ییرده سه شنبه کیچه‌سی، ذوالحجه آیی نینگ 14 نچی کونی هجری 593 ییل (میلادی 97-1196 ییلی) حیاتدن کوز یومگن. شامی «ردالمختار» ده یازیشیچه، 400 گه یقین مـحمد اسملی عالملر دفن ایتیلگن «تربة المـحمدیین»، یعنی محمد ناملی‌لر قبرستانی یانیده دفن ایتیلگن. بو جای حاضرگی «چاکردیزه» قبرستانی بؤلیشی ممکن.
مرغینانی اولادلری
مرغینانی یاققن علم مشعلی اونینگ اولادلری تامانیدن دایما نور تره‌تیب کیلدی. اولر، علم درغه‌لری صفتیده، قاره خانیلر دوریدن تارتیب تیموریلر، بابریلر، شیبانیلر دورلریگه چه عزت- اعتبارگه لایق بؤلیب یشه‌گنلر. منبعلرده کیلتیریلگن عالملر، مرغینانی نینگ اولادلری، عین حالده، أیریملری اونینگ شاگردلری صفتیده تنیتیلگن. اولر قوییدهگیلر:
1- شیخ الاسلام عماد الدین الفرغانی- فقه علمی‌نی آته‌سی مرغینانی و قاضی ظهیرالدین بخاری دن اؤرگه‌نیب، ایککی اوکه‌سی کبی فتوا بیریش وکالتیگه و خلق ایچیده حرمت و ایشانچگه ایگه بؤلگن. «ادبُ القاضی» ناملی اثر اونینگ قلمی گه منسوب بؤلیب، شاعرلیک استعدادی دن هم بهره‌مند بؤلگن.
2- شیخ الاسلام عمر نظام الدین الفرغانی، مرغینانی نینگ اؤغلی، «الفوائد» و «جواهرالفقه» ناملی کتابلر مؤلفی ایدی. «جواهرالفقه» مهم فقهی منبع لردن اقتباس ایتیلیب «هدایه» کتابی اساسیده توزیلگن. ابوریحان بیرونی نامیده‌گی شرق‌شناسلیک انستیتوتی قؤل یازمه‌لر فوندیده اونینگ ایککیته قؤلیازمه نسخه‌سی موجود.
3- مرغینانی نینگ ینه بیر اؤغلی محمد ابوالفتح جلال الدین الفرغانی بؤلیب، اؤز دوریده حنفی مذهبی نینگ ریاستی اونگه تیگیشلی بؤلگن. او فقه علمی بؤییچه آته‌سیدن تحصیل آلیب علمی مقامی و فضیلتلری بیلن مشهور بؤلگن.
4- ابوالفتح زین الدین عبدالرحیم بن عمادالدین- «هدایه» مؤلفی نینگ نبیره‌سی، سمرقند ده یشه‌ب، «فصول العمادی» یا که «الفصول العمادیه» ناملی فقهی اثری بیلن مشهور دیر.
شولر قطاری، عبدالحی لکنوی مشهور عالم لر شمس الائمّه کردری و جلال الدین محمود استروشنی مرغینانی اولادلری دیب قید ایتگن.
ابن عربشاه تیمور حقیده یازگن کتابیده صاحبقران گه یقین بؤلگن فقیه‌لردن مرغینانی فرزندلریدن بؤلمیش مولانا عبدالملک نی تیلگه آله‌دی. او مدّرسلیک وظیفه‌سی بیلن مشغول بؤلگن حالده نرد و شطرنج اؤیینلرینی یخشی بیلگن و شعر هم یازیب تورگن. خواجه عبدالاوّل، مولانا عبدالملک نینگ عمه‌کی بچه‌سی، اوندن کیین حنفی مذهبی بؤییچه ماورالنهر ریاستی اونگه تیگیشلی بؤلگن.
شونینگدیک، اونینگ تأکیدله‌شیچه، عبدالملک نینگ اؤغلی مولانا عصام الدین هجری 840 ییلیده سمرقندده مذهب ریاستی مقامیده بؤلیب 814 ییل حج سفریدن قیتیش چاغیده «حاجی طرخان» (استراخان) شهریده ابن عربشاه بیلن اوچره‌شیب، اونگه عرب تیلیده یازگن شعرلریدن اؤقیب بیرگن.
خلاصه قیلیب أیته‌دیگنیمیز شو که، بُرهان الدین مرغینانی کؤپ عصرلردن بویان دنیا حقوق شناسلری دقتینی اؤز وطنی رشتان- مرغیلان- فرغانه، اؤزبیکستان گه جلب ایتنیب کیلگن بویوک علّامه و فقیه، اسلام حقوقی تاریخیده چُوقور ایز قالدیرگن عالم. اونینگ شاه اثری «هدایه» مهم فقهی اثر صفتیده اؤز اهمیّتینی سقلب قاله‌دی.
بویوک علامه نینگ 910 ییل‌لیگینی خلق ارا مقیاسیده نشانله‌ش حقیده اؤزبیکستان دولتی تامانیدن چیقریلگن قرار، عالم‌نی خلق‌ارا علمی دایره‌لرگه قیته‌دن تنیتیش، او قالدیرگن علمی میراثنی چُوقور اورگه‌نیش اوچون کینگ امکانیتلر یره‌تیب بیردی.
منبع: «جنت مکان» ژورنالی، یازوچی: پروفیسور شرعی جوزجانی، کریل یازوویدن اوگیروچی: عبدالمجید اوزگون
