امیر عمر خان دیوانی
امیری اؤزبیک کلاسیک ادبیاتی نینگ اینگ یخشی عنعنه لرینی دوام ایتٌیرگن و کلاسیک پازٌیه سِرلرینی مکمل ایگیلله گن لیریک شاعرصفتیده تنیلگن. او پازٌیه نینگ خیلمه- خیل جنرلریده عجایب لیریک اثرلر یَره تگن. اَینیقسه، اونینگ شرق ادبیاتی سیمالری – نظامی، لطفی، جامی، نوایی، فضولی، بیدل اثرلریگه باغله گن مخمسلری علیحده دقت گه سزاواردیر.
دیوان ادبیات تاریخی متخصصلری، ادبیات بیلن قزیقووچی کتاب خانه لر مؤلجللنگن.
نشرگه تیارلاوچی
فیلالاگیه فنلر کندیده تی
م. قادروه
مسئول محرر
خ. رسول
کریل یازوویدن عربچه الفباگه اوگیرووچی
عبدالمجید «اوزگون»
02.11.2018
1
18 عصر آخری و 19 عصرنینگ باشلریده یشب ایجاد ایتگن شاعر امیرسید محمد عمرخان امیری1787 ییلده قؤقنده دنیاگه کیلدی. او قؤقان خانی عایله سیگه منسوب ایدی. عمربیک نینگ یاشلیک ییللری اؤرته آسیانینگ سیاسی- اجتماعی حیاتیده گی ناتینچ و ضدیتلی بیر دَورگه تؤغری کیله دی. معلوم که، 18 عصرده اؤرته آسیا اوچ خانلیککه، یعنی بخارا امیرلیگی، قؤقان و خیوه خانلیکلریگه بؤلینگن و اولر فیودالزم نینگ انقراضگه اوچره گن دَورینی باشدن کیچیره ر ایدی. خانلیکلر اؤرته سیده اوزلوکسیز دوام قیلیب کیلگن اؤز ارا اوروشلرکؤپینچه بیگناه کیشیلرنینگ قیریلیب کیتیشگه، خلق خؤجه لیگی نینگ ویران بؤلیشیگه آلیب کیلگن ایدی. بو حال محنتکش خلق حیاتینی نهایتده آغیرلشتیریب یوبارگن ایدی.
عمربیک انه شونده ی بیر شرایطده یشه دی. او باشلنگیچ معلومات آلگندن کیین، مدرسه ده تحصیل کؤردی. بو ییللرده قؤقان خانلیگی تختیده عمربیک نینگ اکه سی عالم خان اؤتیره ر ایدی. شو دَورده گی قؤقان خانلیگی و اونده گی اجتماعی – اقتصادی حیات، عالم خان نینگ اداره اوصولی حقیده اؤشه وقتده یَره تیلگن تاریخی اثرلر، تذکره لر، بعضن بدیعی اثرلرده انچه گینه معلوماتلر بار. خانلیک ده گی نهایتده ضدیتلی حیات، بونینگ اوستیگه عالم خان نینگ اؤته شفقتسیزلیگی اونینگ خلق اؤرته سیده عالم خان ایمس،«ظالم خان» دیب اته لیشیگه سبب بؤلگن ایدی.
عمرخان یاشلیگیدن باشلب دولت ایشلریده قتنه شیب یوره دی و سرایده اکه سی حضوریده ایککینچی درجه لی لوازملردن بیریده ایشله یدی. او اؤز خرکتیرده گی کؤپ ایجادی فضیلتلری بیلن اجره لیب توره رایدی. شونگه کؤره، معرفت پرور دایره لر یاش عمربیککه خیرخواه لیک کؤزی بیلن کؤره ر ایدیلر. عمربیک قؤقان خانلیگیگه قره شلی شهرلر اؤرته سیده نزاع توغیلیب قالگن وقتلریده جدٌی وضعیٌتدن قوتولیش نینگ تؤغری یؤللرینی ایزلب تاپیشگه حرکت قیلردی. کتٌته جنجل و تارتیشوولرنینگ آلدین آلینیشیده تدبیرکارلیگی بیلن کؤپچیلیک نینگ دقٌتیگه سزاوار بؤلرایدی.
قؤقان خانی عالم خان 08- 1807 ییللرده اوکه سی عمربیککه فرغانه حاکملیگینی تاپشیره دی. شو ییللری او اندیجان حاکمی رحمانقولیبی نینگ قیزی ماه لرآییم (نادره)گه اویلنگن ایدی. عمرخان نینگ نادره بیلن مناسبتی، اولرنینگ عایله وی حیاتی، فرزندلری تؤغری سیده 19 عصر تذکره لری، شونینگدیک تاریخی و بدیعی اثرلرده هم حکایه قیلینه دی. فرغانه حاکملیگینی باشقریشده اعتبارلی دایره لر اؤرته سیده کتته آبرو قازانه باشله گن عمربیک نینگ قؤقان خانلیگی نینگ حکمدار بؤلیب قالیشیگه همه اساس بار ایدی. عالم خان نینگ متکبرلیگی و حاکمیتنی باشقریشده گی شفقتسیزلیگیدن ناراضی بؤلگن دایره لر اونی تختدن چیتلشتیریشگه حرکت قیلردیلر. عالم خان مستقللیک اوچون کوره شگه آتلنگن تاشکینت حاکملیگی اوستیگه قؤشین تارته دی. خان نینگ پایتختدن اوزاقلیگیدن فایده لنگن بیکلر 1810 ییلی عمربیک نی خان قیلیب کؤتره دیلر. عالم خان ایسه اؤلدریله دی. انه شو دَوردن باشلب عمربیک 10 ییلدن آرتیق وقت مابینیده دولتنی باشقره دی.
عمربیک اؤز حکمدارلیگی ییللریده شرایط طلبی بیلن مملکتده گی اؤزباشیمچه بیکلرنی تینجیتیشگه نسبتن آسایشته لیک اؤرنه تیشگه حرکت قیله دی. خانلیک چیگره لری و سودا یؤللری نینگ خوفسیزلیگینی تأمینلش مقصدیده قطار چاره لر هم کؤردی. عمرخان دولت اربابی صفتیده خانلیکنینگ
2
قؤشنی دولتلر بیلن مناسبتی مسئله سیگه هم اعتبار بیره دی. «1812 ییلده عمرخان روسیه گه اِیلچی یوباره دی، 1813 ییلده ایسه روسیه اِیلچیسی ف. نظروف امپیره تور یارلیغی بیلن قؤقانگه کیله دی»!
عمرخان دوریده اونینگ شخصی تشبثی، نادره تدبیری طفیلی قؤقانده برپا ایتیلگن کؤپلب مدرسه لر، مکتب، کاروان سرای کبی محتشم بنالر 19 عصرنینگ آبده لری بؤلیب قالدی. شو ییللرده «بخارا و خیوه دن آرینبورگگه باره دیگن کروان یؤللری توتشه دیگن جایده آق مسجد قلعه سی قورویلدی»2
اکدمیک و. و برتالد هم اؤز اثریده «19 عصر قؤقان خانلری زمانیده جوده کتٌه سوغاریش ایشلری آلیب باریلگن، کؤپلب ینگی شهرلرگه اساس سالینگنی»3 نی اِیسلتیب اؤته دی.
19 عصرنینگ بیرینچی یریمیده سیاسی، اقتصادی مسئله لر و مدنیت- ادبیات ترقیاتی حقیده گی معلوماتلر اکدمیکلر в. زاهدوف4، в. عبدالله یف5 و فیلالاگیه فنلری داگتری А. قیوم وف6 اثرلریده اساسلی قید ایتیلگن.
اؤرته آسیاده گی باشقه خانلیکلرده بؤلگن کبی قؤقان خانلیکلری نینگ هم مدنی و ادبی حیاتیده بو دَورده جانلنگن انچه کوچلی ایدی. خیوه خانلیگی، بخارا امیرلیگی ییرلریده هم ادبی حیات بیرمونچه رواجلنگن بؤلیب، اولرنی موضوع اؤیغونلیگی، عمومن ادبیاتیده گی ییتکچی تمایللر بیر- بیریگه یقین- لشتیریب توره ر ایدی. سرای اطرافیده درُست گینه ادبی حرکت میدانگه کیلگن ایدی. قؤقانده اؤرته آسیا نینگ باشقه شهرلریدن کیلگن شاعرلر هم یشه ب ایجاد ایگنلر. اؤلر اؤرته سیده دَور ایلغار ادبیاتی نینگ فعال اشتراکچیلری و کیینچه ادبیاتیمیزنینگ فخری بؤلیب قالگن گلخنی، مخمور، حاذق و باشقه لر بار ایدی.قؤقان 18 عصر و 19 عصر باشلریده نادره، اووه یسی، محزونه، دلشاد کبی شاعرلرنی ییتکزیب بیردی.انه شو دَور ادبی حیاتیده امیری تخلصی بیلن شعرلر یازگن عمرخان نینگ هم اشتراکی سیزیلرلی ایدی.
امیری ادبی میراثینی اؤرگنیش بؤییچه ساویت ادبیات شناسلیگیده بیرمونچه مهم ایشلر قیلیندی. اؤزبیک ادبیاتی تاریخی خریستامتیه سی و اتالاگیه لرده امیری اثرلریگه مناسب اؤرین بیریلدی.
اؤزبیک ساویت ادبیات شناسلیگی 18- 19 عصر تاریخی و ادبیاتینی اؤرگنیش جریانیده بو دَور ادبی حرکتچیلیگی نینگ ییریک وکیلی امیری ایجادیده گی ضدیتلرنی تؤغری کؤرسه تیب بیرگن. بیر تاماندن، انسان نینگ مرکب کیچینمه لرینی، حیات لوحه لری، طبیعت منظره لرینی مهارت بیلن تصویرلش، ایککینچی تاماندن، فیودل سرای ادبیاتی دایره سیدن نری کیتالمسلیگی امیری شعریتی نینگ خرکتیریلی بیلگیلریدن دیر.
1 اؤزبیکستان س س ر تاریخی! 1 تام، تاشکینت، اؤزبیکستان ریسپوبلیکه سی «فن» نشریاتی. 1970- 677 بیت.
2 اؤشه کتاب، اؤشه صحیفه.
3 в. в. бартольд قیسقه چه اسلام مدنیتی تاریخی، تاشکینت- سمرقند، اؤزبیکستان دولت نشریاتی 1927، 77 بیت.
4 В.зохидов ، اؤزبیک ادبیاتی ناریخیدن، تاشکینت، 1961.
5 А.в. Абдуллаев، اؤزبیک ادبیاتی تاریخی، 2- کتاب، تاشکینت، «اؤقیتووچی» نشریاتی، 1964.
6 А. П.Қаюмов، قؤقان ادبی محیط، تاشکینت، 1961
3
امیری یشه گن دوریده گی ادبی حیات سؤز بارگنده مسئله گه هر تامانلمه تؤغری یانداشیش لازم بؤله دی. عمرخان حکمدار ایدی، البتٌه. او قطارایجادی تدبیرلرنی عملگه آشیریش بیلن بیرگه فیودل طبقه لری نینگ منفعتینی یاقلر ایدی. خلق نینگ قشٌاق حیاتی اونینگ اعتباریدن چیتده ایدی.
19 عصر باشلریده گی تاریخی واقعه لر بیان ایتیلگن و اؤشه دورده قؤقانده یشه گن شاعره دلشاد اؤزی نینگ « تاریخ مهجران» (مهاجرلر) تاریخی) ناملی اثریده عمرخان حقیده یازه دی: «امیر- عمرخان وجودن عالم و بویوک شاعر ایدی. شونده ی عالم و شاعر بؤلسه ده، مظلوم اهالیگه رحم- شفقت قیلمه دی»7-8 . امیری نینگ حکمدار صفتیده بعضی ایجابی تامانلرینی کؤرمسلیک ممکن ایمس. عمرخان مملکت حیاتینی یخشیلش اوچون بیر قطار تدبیرلر کؤرگن کبی مدنیت و «ادبیات عالمیده هم کؤپکینه ایشقیلگن»9.
امیری اطرافیده اویوشگن و سرای تأثیریده بؤلگن ادبیات غایه وی جهتدن مونچه ضدیتلی ایدی، البتٌه. موجود ادبی حیاتده غایه وی- تیمتیک محدودلیک حُکم سوره ر و فقط فیودل اریستاکره تیه سی منفعتلرینیگینه کویلاوچی شاعرلر سلماقلی اؤرینٌی اشغال قیله دی. لیکن بو شاعرلرنینگ همٌه سیگه بیر خیل نظر بیلن قره ش تؤغری بؤلمه گنیدیک، اولر ایچدیده گی اَیریم ایجابی تامانلرنی کؤرمسلیک هم ممکن ایمس. «اولر اؤزلری نینگ فیودل سرای ایدیلاگیه و ایتیلیشلریدن قطع نظر، آبیکتیو صورتده اؤزبیک ادبیاتیده اَیریم مسئله لرده ایز قالدیردیلر»10، شونده ی فکرنی امیری ایجادی حقیده هم اَیتیش ممکن. اکدیمیک в. Зоҳидов امیری نینگ اَیریم غزللریده انچه گینه مهم معنا، اؤز دوریغه کؤره عجایب مضمون11موجودلیگینی قید قیلگن ایدی.
امیری شبهه سیز، اؤز دنیا قره شی نقطۀ نظریدن دَورنینگ ایلغار، فکرلی، پیشقدم شاعرلری قطاریده اؤرین آلالمه دی. لیکن اؤزبیک ادبیاتی نینگ اینگ یخشی عنعنه لرینی دوام اِیتتیریشگه اینتیلگنی معلوم. خصوصن، او نوایی و لطفی ایجادیگه حرمت بیلن قره ب، بو اولوغ صنعتکارلر- نینگ شعریتگه خاص همه فضیلتلرنینگ ادبیات اهللری اؤرته سیده ترغیب ایتدی. شاعرنینگ اؤزی هم اُستادلردن الهامله نیب، اولرنینگ اثرلریغه نظرلر یازگن حقیده کیینچه لیک، «و گاهی اُستادلر دیوانه لریدین بیرار شَوق انگیز و محبت آمیز غزلدین رنگین و تحسین قافیه تاپر ایردیم، تتبُعیده غزل اَیتور ایردیم و چون هر بیر ابیات گوهرلرینی خیال دفینه سیدین تیریب و هر نظم جوهرلرین اندیشه خزینه سیدین چیقاریب ظاهر قیلور ایردیم»12 دیب یازگن ایدی. امیری لیریکه سی نینگ ماهییَتی کینگراق تصوٌر قیلیش اوچون شاعرنینگ بویوک اُستاد علیشیر نوایی غزللریگه باغلنگن مخمسلرینی کؤزدن کیچیریش مراقلی دیر. امیری نوایی نینگ 25 گه یقین غزلیگه مخمس باغله گن. ادبیات میدانیگه قؤیگن ایلک قدمیدن باشلب نوایی نینگ شعرلریدن نمونه آلیب، اُستاد ایجادخانه سی سِرلرینی چوقوراؤرگنیشگه حرکت قیلگن شاعر کیینچه یازگن مخمسلریده کتٌه امتحاندن اؤتدی:
—————
7-8 اؤزبیکستان مدنیتی، 1968 ییل، 11 می.
9 نمونه ادبیاتی تاجک. صخ. 197.
10 В. З.оҳидов، اؤزبیک ادبیاتی تاریخیدن، تاشکینت 1961،173 – بیت.
11 اؤشه اثر، اؤشه بیت.
4
ایتٌی فرهاد عشقیدین بیر دلبرِ شیرین مقال،
تیشه یَنگلیغ قامتیم اول گل غمیدین بؤلدی دال 14
امیری غزللریده نوایی یؤلیدن باریب حیاتده اوچره ب توره دیگن حادثه لرینینگ ریالیستیک تصویرینی بیریشگه اینتیله دی. کونده لیک تورموش واقعه لردن، عرف- عادتلرده شعرده دیتل صفتیده فایده لنه دی. بونده ی میل سرای پازٌیه سی اوچون تمامن یات ایدی، البتٌه. امیری یار وصلی امیدیده پروانه دیک کیزیب یورگن عاشق حقیده نوایی تامانیدن اَیتیلگن قصه نی تؤلدیریب، انچه پُخته تصویر یره ته دی:
فرقتینگدین نقش ایتگه یمین، سؤزوم دیوار اوزه،
فاش ایته ی دیرمین تسلیچون، دیوار اوزه،
تیلموره ر وصلینگ امیدیده کؤزوم دیوار اوزه،
کیچه تیگره نگ اَیله نیب، کوندوز یوزوم دیوار اوزه،
اویله کیم، پروانه دیک گویا نمودار اؤلمیشم 15.
نوایی باشقه بیر اؤرینده عاشق حقیده سؤز آچیب، اونینگ مجنون کوییگه توشیب قالگنلیگینی حکایه قیلر ایکن، امیری شو بند ده گی نوایی فکرلرینی دوام ایتتیره دی. مجنونلیک نینگ سببینی عاشق اؤز سرٌینی اؤزی همه گه بیلدیریب قؤییشیدن دیب ایضاحله یدی. شاعر لیریک قهرمان نینگ ایچکی عالمینی، کیفیتینی افاده لشده آرگینل تصویر واسطه لرینی قیدیره دی و موفقیتلرگه ایریشه دی. اینیقسه، مخمسده اساس قیلیب آلینگن غزللرده گی معنانی رواجلنتیریش، اونده گی آبرزلرگه مانند آبرزلر تاپیب، ایچکی ایغونلیکنی مستحکم سقلش کتٌه قابلیٌت طلب قیلر ایدی.
امیری نینگ تاجک تیلیده یازیلگن مخمسلری هم بار. اولر آره سیده جامی و بیدل اثرلریگه باغلنگن مخمسلری علیحده دقٌتنی جلب قیله دی. شونینگدیک، شاعرنینگ نوایی، زلالی، فضولی کبی شاعرلرنینگ غزللریگه باغلنگن مخمسلری اعتبارگه سزاواردیر. امیری شرق ادبیاتی ییریک سؤز اوسته لری نینگ ایجادلری بیلن یقینلشگن سه یین اونینگ غزللری هم ینگی موضوع، یَنگی آبرزلر بیلن باییب باره دی. نتیجه ده امیری نینگ اؤزی مستقل یَره تگن قطار مخمسلر میدانگه کیله دی.
امیری استعدادلی شاعر نادره بیلن بیرگه حیات کیچیریشی طفیلی ایجادی همکارلیک هم قیله دی. نادره اؤز دیوانی نینگ دیباچه سیده امیری نی تلنتلی شاعر صفتیده احترام بیلن تیلگه آله دی. اونی اؤزی نینگ شعریت ساحه سیده گی معلمی دیب بیله دی. بیزگه تورلی منبعلرده امیری بیلن نادره اؤرته سیده بؤلیب اؤتگن مشاعره لر تؤغریسیده معلوماتلر ییتیب کیلگن. بو مشاعره لرنینگ بعضیلری
اَیریم کیشیلر تامانیدن ایجاد قیلنگن. لیکن بی واسطه امیری بیلن نادره نینگ قلمیگه منسوب بؤلگن مشاعره لر بیر عایله بؤلگن ایکٌی تلنت ایگه سی نینگ اؤز ارا محبتینی، بیر- بیریگه بؤلگن احترا- مینی تورلی تصویری واسطه لری، سؤز اؤیینلری و قاچیریملر یؤلی بیلن افاده له یدی. عین شعری پارچه لر امیری و نادره نینگ شعری استعدادیدن دره ک بیره دی.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
12 امیری، دیوان، اؤزفشی، عنوان. نمر 3642، ورق . 6- 7
13 اؤشه اثر، ورق 183
14 اؤشه اثر، ورق 231
15 اؤشه اثر ورق 245- 246.
5
نادره دیوانی نینگ دیباچه سیده بیر بیت نینگ امیری بیلن بیرگه یره تیلگنینی اِیسگه آلیب شونده ی دی ییدی: «… گاها اول حضرت بعضی تازه مضمونلردین بیر مصرع بیلن سوال طریقه- سیده سؤره ر ایردیلر، فی الفور آخری مصرع بیله جواب اَیتور ایردیم و طبعتلرینی خوش قیلور ایردیم. بیری بولدورکیم، بیر کون سوال قیلدیلرکیم، مصرع:
ــــــ نیگه اربابِ خرد اهلی جنوندین عاری بار؟ جواب اَیتیمکه، مصرع:
ــــــ کیم بولر عریان، الرنینگ جُبٌه و دستاری بار. بو طریقه مضمونلر بیرله کؤنگوللرغه فرح ییتکوره ر ایردیم، مونداغ لطایف و نزاکتلر بیرله روزگار دولت و سلطنت خوش کیچر ایردی»…16
بو شعرنینگ بیرینچی مصرعۀ امیری تامانیدن و ایککینچی نادره تامانیدن یازیلگن ایدی. نادره تامانیدن کیلتیریلگن مشاعره خرکتیریده یازیلگن. غزلنی اؤقیر ایکنمیز، او حقیقتن هم ایکٌی کیشی تامانیدن ایجاد ایتیلگنینی پَیقش قیین ایمس.
نادره یوقاریده تیلگه آلینگن دیباچه ده شونده ی مشکللر نتیجه سیده مله که آشیریب بارگنینی و کؤپچیلیک نینگ تحسینیگه لایق اثرلر یره تیش درجه سیگه کؤتریلگنینی قید ایته دی.
امیری کؤپگینه شعرلریده طبیعت گؤزه ل لیکلرینی وصف ایته دی. امٌا شاعر لیریکه سی نینگ اساسی قسمی محبت موضوعیگه بغیشلنگن. شاعرنینگ حکمدار صفتیده گی فعالیتی بیلن اونینگ شعرلریده عکس ایتگن غایه لر اؤرته سیده معلوم درجه ده قره مه- قرشیلیکلر بار، البتٌه. لیکن او ادبیاتیمیزده اوزاق عصرلر دوامیده کویله نیب کیلگن ادیاللرگه صادق قالدی. انسان نینگ گؤزه ل- لیگینی، لطافتینی اونینگ شخصیده گی عالی جنابلیکدن قیدیره دی.
امیری اؤزی نینگ لیریک شعرلریده یارنی افسانوی جنت حورلریدن یوقاری قؤیه دی، شو دنیا گؤزه لینی ریأل بارلیقنی اولوغله یدی:
کوثریم – شرابینگدور، جنتیم ایرور وصلینگ،
نقد – سینسن، ای ساقی، نسیه – حور و غلمانلر.
شاعر الهی کوچلرگه سغینمه گنیدیک، حیاتده گی همه توبنلیکلردن نفرتلنه دی هم. او گرچه عمومی طرزده بؤلسه ده، دستلب انسان محبتینی مدح ایته دی.
شاعر عاقل کیشیلرنی حرمت بیلن ایسله گنیدیک، عنعنه لر یؤلیدن باریب، انسان محبتیگه لاقید یا که اونی تن آلمه یدیگن زاهدلرگه استهزا بیلن قره یدی:
مینگه تون خانقاده، زاهدا، تحقیر بیله باقدینگ،
اگر میخانه گه کیرسنگ کؤره رسن شوکت و جاهیم.
امیری شیخلرنینگ پند و نصیحتلرینی نفس یؤلی ده گی مکردن عبارت دیب اولردن نفرتلنه دی:
خدا کؤرستمه سون اول شیخِ باطل صحبتین بیر دم،
ریادین اؤزگه ایش یؤقتور الرنینگ نفسِ شومیده.
خانلیک جرأتی بیلن بؤلسه کیره ک، زاهدلرنی ایه مسدن قتتیق تنقید قیلیش درجه سیگه چه باره- دی. بو جهتدن اؤتمیش نینگ کؤپگیمنه پیشقدم شاعرلری کبی شیخ – زاهدلرنینگ موقع لریگه تیل تیکیزیب، اولرنی فراستسیزلیکده عیبله یدی:
6
قیلیب زُهد ریایی، عشقدین انکار ایتر زاهد،
انی معذور توت، ایشکٌه حلوادین سمان شیرین.
مؤلف کؤپینچه عنعنه وی پاایتیک آبرزلردن فایده لنیشی بیلن بیرگه یَنگی آرگینل تصویرلر یره- یشگه اِینتیله دی و موفقیت قازانه دی. مثلاً:
تا نظردین اول مۀ خرگه نشین بؤلدی نهان،
دود آهیم آسمان خرگاهیگه بؤلدی ستون.
بونده گی کؤزدن ییراقلشگن یارنینگ یَشیرینگن چادریگه آه توتونی نینگ اوستون بؤلیشی یَنگیچه افاده ایمشمی؟
شاعر معلوم درجه ده عنعنوی بؤلیب قالگن آبرزلر یاردمیده هم دقٌتنی تاتووچی یَنگی افاده یره ته- دی. او محبوب نینگ خالی تؤغریسیده سؤز آچر ایکن، یار یوزیده گی خالنی قار اوستیده گی تیم قاره زاغگه اؤخشته دی و ریألیستیک تصویر یره ته دی:
خال هندوسی بناگوشینی روشن اَیله دی،
فصل ده ی تاپغان کیبی زاغِ سیاه دین قار زیب.
امیری غزللریده معلوم درجه ده ریألیستیک دیتللر و بؤیاقلرنی اوچره تیش ممکن. شو طرزده شاعر لیریکه نی حیات منظره لری بیلن بای ایته دی. امیری غزللریده چیرایلی تشبیه، کوچلی مبالغه، جانلنتیریش و باشقه شرق پاایتیک صنعتلرینی کؤپلب اوچره تیش ممکن. قوییده گی جانان، جهان، جان سؤزلریدن ترکیب سؤز اؤیینی طرزیده یَره تیلگن مصرعلر شو جهتدن خره کتیرلیک دیر:
جهان، جانان، جمالینگٌه تصدٌق،
دل و جان خطٌ و خالینگٌه تصدٌق.
شو معناده اونینگ «چین» ردیفلی غزلی هم خره کتیرلی دیر: غزلده «چین» سؤزی مصرع -لرده گی معنا لرگه کؤره بیر نیچه آتتینکٌه نی افاده لب کیله دی. شرقده «ایهام» صنعتی دیب ناملنگن صنعتگه یارقین مثال بؤلگولیک بو غزلده چین – راست، تؤغری؛ چین – توگون، چین – کیشی یوزیده اوچره یدیگن اجین، چین – شرقی ترکستان، چین – زلف نینگ حلقه سی کبی معنالرده اِیشله- تیله دی.
امیری غزللری عروض وزنی نینگ تورلی- تومن بحرلریده یازیلگن. اولر اؤرته سیده کؤپینچه اؤیناقی و خلق قؤشیقلری وزنیده یَقین غزللر بیلن بیر قطارده عروض نینگ انچه گینه مرکب بحرلریده یازیلگن غزللر هم اوچره یدی. لیکن، اوسلوب ده گی روانلیک و غزللرنینگ کؤپ جهتدن جانلی خلق تیلیگه، خلق قؤشیقلریگه یَقین، سادٌه تصویر واسطه لری بیلن یره تیلگنلیگی کؤزگه تشله نیب توره دی. مثال اوچون شاعرنینگ مشهور «چارضرب» کویی بیلن اوزاق وقتدن بویان کویله –نیب کیلینه یاتگن «قاشینگٌه تیگیزمه گیل قلمنی» دیب باشلنه دیگن غزلی شکلی نینگ ایخچم لیگی،
فکرلرنینگ بیر- بیریگه اویغون و روان لیگی، مصرع لرنینگ قویمه لیگی، کوچلی حسٌیات لرنی جوده سادٌه تصویرلش بیلن دقٌتنی تارته دی. شاعر اثرلری نینگ غایه وی- بدیعی اهمیتینی روشنلشتیرووچی بونده ی مثال لرنی کؤپلب کیلتیریش ممکن.
7
امیری ایجادی اؤزی نینگ انه شو جهتلری بیلن ادبیاتیمیز تاریخیده اؤز اؤرنیگه ایگه.
امیری اؤزبیک و فارس- تاجیک تیللریده لیریک شعرلر یره تیب، کته گینه دیوان میراث قالدیر-گن. اونینگ ایجادیده اؤزبیک، فارس- تاجیک و قرداش آذربایجان کلاسیک ادبیاتی عنعنه لری نینگ اینگ یخشی خصوصیتلری عکس ایتیلگن.
شاعرنینگ دیوانی غزل، مخمس، مسدس، مثمن، تویوق، رباعی جنریده گی لیریک شعرلرنی اؤز اِیچیگه ساله دی. دیوان کؤپینچه مجموعه لر اوچون خره کتیرلی بؤلگن دیباچه بیلن باشلنه دی. غزللر عرب الفابیتیگه موافق حرفلر ترتیبی بیلن جایلشتیریلگن. غزللرنینگ سانی تورلی قؤلیازمه و تاش باسمه لرده بیر خیل مقدارده ایمس. شاعرنینگ همه شعرلری اؤن مینگ مصرع دن آرتیق دیر.
اؤزبیکستان сср فنلر اکدیمیه سی علیشر نوایی نامیده گی ادبیات موزی نینگ تیکیستالاگیه و یازمه یادگارلیکلرنی نشر ایتیش بؤلیمی نینگ علمی خادملری تامانیدن یازمه ادبیات کته لاگی اوچون ییغیلگن متیریَللر آره سیده امیری نینگ تورلی دورده کؤچیریلگن ییگیرمه آلتیته قؤلیازمه دیوانی حسابگه آلینیب، اولر نینگ علمی توصیفی بیریلگن. بو قؤلیازمه دیوانلر لینینگرد، تاشکینت، سمرقند و بخارا کتُب خانه لریده سقلنماقده.
اؤزبیکستان сср فنلر اکدیمیه سی ابو ریحان بیرونی نامیده گی شرق شناسلیک انستیتوتی قؤل- یازمه لرفاندیده امیری نینگ اؤن ییتتیته قؤلیازمه دیوانی موجود. بوندن تشقری شو فندده لتاگرفیک اوصولده چاپ ایتیلگن دیوان و بیاض لر هم بار. بولر تاشکینتده 1888، 1898 ،1901، 1905، 1907، 1910 ییللرده چاپ ایتیلگن و استنبول ده 1881ییلدن 1887 ییلگه قدر سککیز مرتبه قـَیته نشر ایتیلگن اثرلردیر. امیری دیوانی نینگ اوتاگرفی حاضرگه قدر معلوم ایمس.
قؤلینگیزده گی دیواننی نشرگه تیارلشده شاعر یشه گن دَورگه یقینراق وقتلرده کؤچیریلگن نایاب قؤلیازمه و تاشباسمه نسخه لردن فایده لندیک. بولر آره سیده اؤزبیکستان сср فنلر اکدیمیسیه سی شرق شناسلیک انستیتوتیده سقلنه یاتگن 3642، 4419، 4727 و علیشیر نوایی نامیده گی ادبیات موی ده سقلنه یاگن 99، 153 رقملی قؤلیازمه لرگه تَیَنچ منبع صفتیده مراجعت ایتدیک.
دیوان قؤلیازمهلری تورلی دَورلرده تورلی سویه ده گی کاتبلر تامانیدن کؤچیریلگنلیگی نتیجه سی بؤلسه کیره ک، اونینگ تیکست لریدن بیر مونچه نا انیقلیکلر بار. بعضن غزللر و اولرنینگ مصرع- لریده کاتیبلر تامانیدن ناتؤغری کؤچیریلگن یاکه المشتیریب یوباریلگن اؤرینلر هم اوچره یدی. بیز دیوان تیکستینی تیارلشده یوقاریده اَیتیلگن قؤلیازمه لرده گی فرقلرگه تیکستالاگیه نقطۀ نظریدن یانداشیب، اونینگ امکان باریچه اصلینی تیکلشگه حرکت قیلدیک.
اؤتمیشدن بیزگه ییتیب کیلگن یازمه یادگارلیک یالغیز شاعر ادبی فعالیتینی، اونینگ صنعتی و مهارتینی انیقلش نقطۀ نظریدن گینه مهم بؤلمه ی، شو بیلن بیرگه، او اثر یازیلگن دَور ادبی محیطینی اؤشه دورگه خاص تیل و اوسلوبینی اؤرگنیشده هم مهم منبع بؤلیب خذمت قیله دی. شو جهتدن امیری ایجادینی اؤرگنیش هم علیحده اهمیتگه ایگه. امیری دیوانی نینگ نشر ایتیلیشی ایسه شاعر ایجادینی تؤله راق تصوٌر ایتیشگه امکان بیره ر، دیگن امیدده میز.
محبوبه قادروه
1
18 عصر آخری و 19 عصرنینگ باشلریده یشب ایجاد ایتگن شاعر امیرسید محمد عمرخان امیری1787 ییلده قؤقنده دنیاگه کیلدی. او قؤقان خانی عایله سیگه منسوب ایدی. عمربیک نینگ یاشلیک ییللری اؤرته آسیانینگ سیاسی- اجتماعی حیاتیده گی ناتینچ و ضدیتلی بیر دَورگه تؤغری کیله دی. معلوم که، 18 عصرده اؤرته آسیا اوچ خانلیککه، یعنی بخارا امیرلیگی، قؤقان و خیوه خانلیکلریگه بؤلینگن و اولر فیودالزم نینگ انقراضگه اوچره گن دَورینی باشدن کیچیره ر ایدی. خانلیکلر اؤرته سیده اوزلوکسیز دوام قیلیب کیلگن اؤز ارا اوروشلرکؤپینچه بیگناه کیشیلرنینگ قیریلیب کیتیشگه، خلق خؤجه لیگی نینگ ویران بؤلیشیگه آلیب کیلگن ایدی. بو حال محنتکش خلق حیاتینی نهایتده آغیرلشتیریب یوبارگن ایدی.
عمربیک انه شونده ی بیر شرایطده یشه دی. او باشلنگیچ معلومات آلگندن کیین، مدرسه ده تحصیل کؤردی. بو ییللرده قؤقان خانلیگی تختیده عمربیک نینگ اکه سی عالم خان اؤتیره ر ایدی. شو دَورده گی قؤقان خانلیگی و اونده گی اجتماعی – اقتصادی حیات، عالم خان نینگ اداره اوصولی حقیده اؤشه وقتده یَره تیلگن تاریخی اثرلر، تذکره لر، بعضن بدیعی اثرلرده انچه گینه معلوماتلر بار. خانلیک ده گی نهایتده ضدیتلی حیات، بونینگ اوستیگه عالم خان نینگ اؤته شفقتسیزلیگی اونینگ خلق اؤرته سیده عالم خان ایمس،«ظالم خان» دیب اته لیشیگه سبب بؤلگن ایدی.
عمرخان یاشلیگیدن باشلب دولت ایشلریده قتنه شیب یوره دی و سرایده اکه سی حضوریده ایککینچی درجه لی لوازملردن بیریده ایشله یدی. او اؤز خرکتیرده گی کؤپ ایجادی فضیلتلری بیلن اجره لیب توره رایدی. شونگه کؤره، معرفت پرور دایره لر یاش عمربیککه خیرخواه لیک کؤزی بیلن کؤره ر ایدیلر. عمربیک قؤقان خانلیگیگه قره شلی شهرلر اؤرته سیده نزاع توغیلیب قالگن وقتلریده جدٌی وضعیٌتدن قوتولیش نینگ تؤغری یؤللرینی ایزلب تاپیشگه حرکت قیلردی. کتٌته جنجل و تارتیشوولرنینگ آلدین آلینیشیده تدبیرکارلیگی بیلن کؤپچیلیک نینگ دقٌتیگه سزاوار بؤلرایدی.
قؤقان خانی عالم خان 08- 1807 ییللرده اوکه سی عمربیککه فرغانه حاکملیگینی تاپشیره دی. شو ییللری او اندیجان حاکمی رحمانقولیبی نینگ قیزی ماه لرآییم (نادره)گه اویلنگن ایدی. عمرخان نینگ نادره بیلن مناسبتی، اولرنینگ عایله وی حیاتی، فرزندلری تؤغری سیده 19 عصر تذکره لری، شونینگدیک تاریخی و بدیعی اثرلرده هم حکایه قیلینه دی. فرغانه حاکملیگینی باشقریشده اعتبارلی دایره لر اؤرته سیده کتته آبرو قازانه باشله گن عمربیک نینگ قؤقان خانلیگی نینگ حکمدار بؤلیب قالیشیگه همه اساس بار ایدی. عالم خان نینگ متکبرلیگی و حاکمیتنی باشقریشده گی شفقتسیزلیگیدن ناراضی بؤلگن دایره لر اونی تختدن چیتلشتیریشگه حرکت قیلردیلر. عالم خان مستقللیک اوچون کوره شگه آتلنگن تاشکینت حاکملیگی اوستیگه قؤشین تارته دی. خان نینگ پایتختدن اوزاقلیگیدن فایده لنگن بیکلر 1810 ییلی عمربیک نی خان قیلیب کؤتره دیلر. عالم خان ایسه اؤلدریله دی. انه شو دَوردن باشلب عمربیک 10 ییلدن آرتیق وقت مابینیده دولتنی باشقره دی.
عمربیک اؤز حکمدارلیگی ییللریده شرایط طلبی بیلن مملکتده گی اؤزباشیمچه بیکلرنی تینجیتیشگه نسبتن آسایشته لیک اؤرنه تیشگه حرکت قیله دی. خانلیک چیگره لری و سودا یؤللری نینگ خوفسیزلیگینی تأمینلش مقصدیده قطار چاره لر هم کؤردی. عمرخان دولت اربابی صفتیده خانلیکنینگ
2
قؤشنی دولتلر بیلن مناسبتی مسئله سیگه هم اعتبار بیره دی. «1812 ییلده عمرخان روسیه گه اِیلچی یوباره دی، 1813 ییلده ایسه روسیه اِیلچیسی ف. نظروف امپیره تور یارلیغی بیلن قؤقانگه کیله دی»!
عمرخان دوریده اونینگ شخصی تشبثی، نادره تدبیری طفیلی قؤقانده برپا ایتیلگن کؤپلب مدرسه لر، مکتب، کاروان سرای کبی محتشم بنالر 19 عصرنینگ آبده لری بؤلیب قالدی. شو ییللرده «بخارا و خیوه دن آرینبورگگه باره دیگن کروان یؤللری توتشه دیگن جایده آق مسجد قلعه سی قورویلدی»2
اکدمیک و. و برتالد هم اؤز اثریده «19 عصر قؤقان خانلری زمانیده جوده کتٌه سوغاریش ایشلری آلیب باریلگن، کؤپلب ینگی شهرلرگه اساس سالینگنی»3 نی اِیسلتیب اؤته دی.
19 عصرنینگ بیرینچی یریمیده سیاسی، اقتصادی مسئله لر و مدنیت- ادبیات ترقیاتی حقیده گی معلوماتلر اکدمیکلر в. زاهدوف4، в. عبدالله یف5 و فیلالاگیه فنلری داگتری А. قیوم وف6 اثرلریده اساسلی قید ایتیلگن.
اؤرته آسیاده گی باشقه خانلیکلرده بؤلگن کبی قؤقان خانلیکلری نینگ هم مدنی و ادبی حیاتیده بو دَورده جانلنگن انچه کوچلی ایدی. خیوه خانلیگی، بخارا امیرلیگی ییرلریده هم ادبی حیات بیرمونچه رواجلنگن بؤلیب، اولرنی موضوع اؤیغونلیگی، عمومن ادبیاتیده گی ییتکچی تمایللر بیر- بیریگه یقین- لشتیریب توره ر ایدی. سرای اطرافیده درُست گینه ادبی حرکت میدانگه کیلگن ایدی. قؤقانده اؤرته آسیا نینگ باشقه شهرلریدن کیلگن شاعرلر هم یشه ب ایجاد ایگنلر. اؤلر اؤرته سیده دَور ایلغار ادبیاتی نینگ فعال اشتراکچیلری و کیینچه ادبیاتیمیزنینگ فخری بؤلیب قالگن گلخنی، مخمور، حاذق و باشقه لر بار ایدی.قؤقان 18 عصر و 19 عصر باشلریده نادره، اووه یسی، محزونه، دلشاد کبی شاعرلرنی ییتکزیب بیردی.انه شو دَور ادبی حیاتیده امیری تخلصی بیلن شعرلر یازگن عمرخان نینگ هم اشتراکی سیزیلرلی ایدی.
امیری ادبی میراثینی اؤرگنیش بؤییچه ساویت ادبیات شناسلیگیده بیرمونچه مهم ایشلر قیلیندی. اؤزبیک ادبیاتی تاریخی خریستامتیه سی و اتالاگیه لرده امیری اثرلریگه مناسب اؤرین بیریلدی.
اؤزبیک ساویت ادبیات شناسلیگی 18- 19 عصر تاریخی و ادبیاتینی اؤرگنیش جریانیده بو دَور ادبی حرکتچیلیگی نینگ ییریک وکیلی امیری ایجادیده گی ضدیتلرنی تؤغری کؤرسه تیب بیرگن. بیر تاماندن، انسان نینگ مرکب کیچینمه لرینی، حیات لوحه لری، طبیعت منظره لرینی مهارت بیلن تصویرلش، ایککینچی تاماندن، فیودل سرای ادبیاتی دایره سیدن نری کیتالمسلیگی امیری شعریتی نینگ خرکتیریلی بیلگیلریدن دیر.
1 اؤزبیکستان س س ر تاریخی! 1 تام، تاشکینت، اؤزبیکستان ریسپوبلیکه سی «فن» نشریاتی. 1970- 677 بیت.
2 اؤشه کتاب، اؤشه صحیفه.
3 в. в. бартольд قیسقه چه اسلام مدنیتی تاریخی، تاشکینت- سمرقند، اؤزبیکستان دولت نشریاتی 1927، 77 بیت.
4 В.зохидов ، اؤزبیک ادبیاتی ناریخیدن، تاشکینت، 1961.
5 А.в. Абдуллаев، اؤزبیک ادبیاتی تاریخی، 2- کتاب، تاشکینت، «اؤقیتووچی» نشریاتی، 1964.
6 А. П.Қаюмов، قؤقان ادبی محیط، تاشکینت، 1961
3
امیری یشه گن دوریده گی ادبی حیات سؤز بارگنده مسئله گه هر تامانلمه تؤغری یانداشیش لازم بؤله دی. عمرخان حکمدار ایدی، البتٌه. او قطارایجادی تدبیرلرنی عملگه آشیریش بیلن بیرگه فیودل طبقه لری نینگ منفعتینی یاقلر ایدی. خلق نینگ قشٌاق حیاتی اونینگ اعتباریدن چیتده ایدی.
19 عصر باشلریده گی تاریخی واقعه لر بیان ایتیلگن و اؤشه دورده قؤقانده یشه گن شاعره دلشاد اؤزی نینگ « تاریخ مهجران» (مهاجرلر) تاریخی) ناملی اثریده عمرخان حقیده یازه دی: «امیر- عمرخان وجودن عالم و بویوک شاعر ایدی. شونده ی عالم و شاعر بؤلسه ده، مظلوم اهالیگه رحم- شفقت قیلمه دی»7-8 . امیری نینگ حکمدار صفتیده بعضی ایجابی تامانلرینی کؤرمسلیک ممکن ایمس. عمرخان مملکت حیاتینی یخشیلش اوچون بیر قطار تدبیرلر کؤرگن کبی مدنیت و «ادبیات عالمیده هم کؤپکینه ایشقیلگن»9.
امیری اطرافیده اویوشگن و سرای تأثیریده بؤلگن ادبیات غایه وی جهتدن مونچه ضدیتلی ایدی، البتٌه. موجود ادبی حیاتده غایه وی- تیمتیک محدودلیک حُکم سوره ر و فقط فیودل اریستاکره تیه سی منفعتلرینیگینه کویلاوچی شاعرلر سلماقلی اؤرینٌی اشغال قیله دی. لیکن بو شاعرلرنینگ همٌه سیگه بیر خیل نظر بیلن قره ش تؤغری بؤلمه گنیدیک، اولر ایچدیده گی اَیریم ایجابی تامانلرنی کؤرمسلیک هم ممکن ایمس. «اولر اؤزلری نینگ فیودل سرای ایدیلاگیه و ایتیلیشلریدن قطع نظر، آبیکتیو صورتده اؤزبیک ادبیاتیده اَیریم مسئله لرده ایز قالدیردیلر»10، شونده ی فکرنی امیری ایجادی حقیده هم اَیتیش ممکن. اکدیمیک в. Зоҳидов امیری نینگ اَیریم غزللریده انچه گینه مهم معنا، اؤز دوریغه کؤره عجایب مضمون11موجودلیگینی قید قیلگن ایدی.
امیری شبهه سیز، اؤز دنیا قره شی نقطۀ نظریدن دَورنینگ ایلغار، فکرلی، پیشقدم شاعرلری قطاریده اؤرین آلالمه دی. لیکن اؤزبیک ادبیاتی نینگ اینگ یخشی عنعنه لرینی دوام اِیتتیریشگه اینتیلگنی معلوم. خصوصن، او نوایی و لطفی ایجادیگه حرمت بیلن قره ب، بو اولوغ صنعتکارلر- نینگ شعریتگه خاص همه فضیلتلرنینگ ادبیات اهللری اؤرته سیده ترغیب ایتدی. شاعرنینگ اؤزی هم اُستادلردن الهامله نیب، اولرنینگ اثرلریغه نظرلر یازگن حقیده کیینچه لیک، «و گاهی اُستادلر دیوانه لریدین بیرار شَوق انگیز و محبت آمیز غزلدین رنگین و تحسین قافیه تاپر ایردیم، تتبُعیده غزل اَیتور ایردیم و چون هر بیر ابیات گوهرلرینی خیال دفینه سیدین تیریب و هر نظم جوهرلرین اندیشه خزینه سیدین چیقاریب ظاهر قیلور ایردیم»12 دیب یازگن ایدی. امیری لیریکه سی نینگ ماهییَتی کینگراق تصوٌر قیلیش اوچون شاعرنینگ بویوک اُستاد علیشیر نوایی غزللریگه باغلنگن مخمسلرینی کؤزدن کیچیریش مراقلی دیر. امیری نوایی نینگ 25 گه یقین غزلیگه مخمس باغله گن. ادبیات میدانیگه قؤیگن ایلک قدمیدن باشلب نوایی نینگ شعرلریدن نمونه آلیب، اُستاد ایجادخانه سی سِرلرینی چوقوراؤرگنیشگه حرکت قیلگن شاعر کیینچه یازگن مخمسلریده کتٌه امتحاندن اؤتدی:
—————
7-8 اؤزبیکستان مدنیتی، 1968 ییل، 11 می.
9 نمونه ادبیاتی تاجک. صخ. 197.
10 В. З.оҳидов، اؤزبیک ادبیاتی تاریخیدن، تاشکینت 1961،173 – بیت.
11 اؤشه اثر، اؤشه بیت.
4
ایتٌی فرهاد عشقیدین بیر دلبرِ شیرین مقال،
تیشه یَنگلیغ قامتیم اول گل غمیدین بؤلدی دال 14
امیری غزللریده نوایی یؤلیدن باریب حیاتده اوچره ب توره دیگن حادثه لرینینگ ریالیستیک تصویرینی بیریشگه اینتیله دی. کونده لیک تورموش واقعه لردن، عرف- عادتلرده شعرده دیتل صفتیده فایده لنه دی. بونده ی میل سرای پازٌیه سی اوچون تمامن یات ایدی، البتٌه. امیری یار وصلی امیدیده پروانه دیک کیزیب یورگن عاشق حقیده نوایی تامانیدن اَیتیلگن قصه نی تؤلدیریب، انچه پُخته تصویر یره ته دی:
فرقتینگدین نقش ایتگه یمین، سؤزوم دیوار اوزه،
فاش ایته ی دیرمین تسلیچون، دیوار اوزه،
تیلموره ر وصلینگ امیدیده کؤزوم دیوار اوزه،
کیچه تیگره نگ اَیله نیب، کوندوز یوزوم دیوار اوزه،
اویله کیم، پروانه دیک گویا نمودار اؤلمیشم 15.
نوایی باشقه بیر اؤرینده عاشق حقیده سؤز آچیب، اونینگ مجنون کوییگه توشیب قالگنلیگینی حکایه قیلر ایکن، امیری شو بند ده گی نوایی فکرلرینی دوام ایتتیره دی. مجنونلیک نینگ سببینی عاشق اؤز سرٌینی اؤزی همه گه بیلدیریب قؤییشیدن دیب ایضاحله یدی. شاعر لیریک قهرمان نینگ ایچکی عالمینی، کیفیتینی افاده لشده آرگینل تصویر واسطه لرینی قیدیره دی و موفقیتلرگه ایریشه دی. اینیقسه، مخمسده اساس قیلیب آلینگن غزللرده گی معنانی رواجلنتیریش، اونده گی آبرزلرگه مانند آبرزلر تاپیب، ایچکی ایغونلیکنی مستحکم سقلش کتٌه قابلیٌت طلب قیلر ایدی.
امیری نینگ تاجک تیلیده یازیلگن مخمسلری هم بار. اولر آره سیده جامی و بیدل اثرلریگه باغلنگن مخمسلری علیحده دقٌتنی جلب قیله دی. شونینگدیک، شاعرنینگ نوایی، زلالی، فضولی کبی شاعرلرنینگ غزللریگه باغلنگن مخمسلری اعتبارگه سزاواردیر. امیری شرق ادبیاتی ییریک سؤز اوسته لری نینگ ایجادلری بیلن یقینلشگن سه یین اونینگ غزللری هم ینگی موضوع، یَنگی آبرزلر بیلن باییب باره دی. نتیجه ده امیری نینگ اؤزی مستقل یَره تگن قطار مخمسلر میدانگه کیله دی.
امیری استعدادلی شاعر نادره بیلن بیرگه حیات کیچیریشی طفیلی ایجادی همکارلیک هم قیله دی. نادره اؤز دیوانی نینگ دیباچه سیده امیری نی تلنتلی شاعر صفتیده احترام بیلن تیلگه آله دی. اونی اؤزی نینگ شعریت ساحه سیده گی معلمی دیب بیله دی. بیزگه تورلی منبعلرده امیری بیلن نادره اؤرته سیده بؤلیب اؤتگن مشاعره لر تؤغریسیده معلوماتلر ییتیب کیلگن. بو مشاعره لرنینگ بعضیلری
اَیریم کیشیلر تامانیدن ایجاد قیلنگن. لیکن بی واسطه امیری بیلن نادره نینگ قلمیگه منسوب بؤلگن مشاعره لر بیر عایله بؤلگن ایکٌی تلنت ایگه سی نینگ اؤز ارا محبتینی، بیر- بیریگه بؤلگن احترا- مینی تورلی تصویری واسطه لری، سؤز اؤیینلری و قاچیریملر یؤلی بیلن افاده له یدی. عین شعری پارچه لر امیری و نادره نینگ شعری استعدادیدن دره ک بیره دی.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
12 امیری، دیوان، اؤزفشی، عنوان. نمر 3642، ورق . 6- 7
13 اؤشه اثر، ورق 183
14 اؤشه اثر، ورق 231
15 اؤشه اثر ورق 245- 246.
5
نادره دیوانی نینگ دیباچه سیده بیر بیت نینگ امیری بیلن بیرگه یره تیلگنینی اِیسگه آلیب شونده ی دی ییدی: «… گاها اول حضرت بعضی تازه مضمونلردین بیر مصرع بیلن سوال طریقه- سیده سؤره ر ایردیلر، فی الفور آخری مصرع بیله جواب اَیتور ایردیم و طبعتلرینی خوش قیلور ایردیم. بیری بولدورکیم، بیر کون سوال قیلدیلرکیم، مصرع:
ــــــ نیگه اربابِ خرد اهلی جنوندین عاری بار؟ جواب اَیتیمکه، مصرع:
ــــــ کیم بولر عریان، الرنینگ جُبٌه و دستاری بار. بو طریقه مضمونلر بیرله کؤنگوللرغه فرح ییتکوره ر ایردیم، مونداغ لطایف و نزاکتلر بیرله روزگار دولت و سلطنت خوش کیچر ایردی»…16
بو شعرنینگ بیرینچی مصرعۀ امیری تامانیدن و ایککینچی نادره تامانیدن یازیلگن ایدی. نادره تامانیدن کیلتیریلگن مشاعره خرکتیریده یازیلگن. غزلنی اؤقیر ایکنمیز، او حقیقتن هم ایکٌی کیشی تامانیدن ایجاد ایتیلگنینی پَیقش قیین ایمس.
نادره یوقاریده تیلگه آلینگن دیباچه ده شونده ی مشکللر نتیجه سیده مله که آشیریب بارگنینی و کؤپچیلیک نینگ تحسینیگه لایق اثرلر یره تیش درجه سیگه کؤتریلگنینی قید ایته دی.
امیری کؤپگینه شعرلریده طبیعت گؤزه ل لیکلرینی وصف ایته دی. امٌا شاعر لیریکه سی نینگ اساسی قسمی محبت موضوعیگه بغیشلنگن. شاعرنینگ حکمدار صفتیده گی فعالیتی بیلن اونینگ شعرلریده عکس ایتگن غایه لر اؤرته سیده معلوم درجه ده قره مه- قرشیلیکلر بار، البتٌه. لیکن او ادبیاتیمیزده اوزاق عصرلر دوامیده کویله نیب کیلگن ادیاللرگه صادق قالدی. انسان نینگ گؤزه ل- لیگینی، لطافتینی اونینگ شخصیده گی عالی جنابلیکدن قیدیره دی.
امیری اؤزی نینگ لیریک شعرلریده یارنی افسانوی جنت حورلریدن یوقاری قؤیه دی، شو دنیا گؤزه لینی ریأل بارلیقنی اولوغله یدی:
کوثریم – شرابینگدور، جنتیم ایرور وصلینگ،
نقد – سینسن، ای ساقی، نسیه – حور و غلمانلر.
شاعر الهی کوچلرگه سغینمه گنیدیک، حیاتده گی همه توبنلیکلردن نفرتلنه دی هم. او گرچه عمومی طرزده بؤلسه ده، دستلب انسان محبتینی مدح ایته دی.
شاعر عاقل کیشیلرنی حرمت بیلن ایسله گنیدیک، عنعنه لر یؤلیدن باریب، انسان محبتیگه لاقید یا که اونی تن آلمه یدیگن زاهدلرگه استهزا بیلن قره یدی:
مینگه تون خانقاده، زاهدا، تحقیر بیله باقدینگ،
اگر میخانه گه کیرسنگ کؤره رسن شوکت و جاهیم.
امیری شیخلرنینگ پند و نصیحتلرینی نفس یؤلی ده گی مکردن عبارت دیب اولردن نفرتلنه دی:
خدا کؤرستمه سون اول شیخِ باطل صحبتین بیر دم،
ریادین اؤزگه ایش یؤقتور الرنینگ نفسِ شومیده.
خانلیک جرأتی بیلن بؤلسه کیره ک، زاهدلرنی ایه مسدن قتتیق تنقید قیلیش درجه سیگه چه باره- دی. بو جهتدن اؤتمیش نینگ کؤپگیمنه پیشقدم شاعرلری کبی شیخ – زاهدلرنینگ موقع لریگه تیل تیکیزیب، اولرنی فراستسیزلیکده عیبله یدی:
6
قیلیب زُهد ریایی، عشقدین انکار ایتر زاهد،
انی معذور توت، ایشکٌه حلوادین سمان شیرین.
مؤلف کؤپینچه عنعنه وی پاایتیک آبرزلردن فایده لنیشی بیلن بیرگه یَنگی آرگینل تصویرلر یره- یشگه اِینتیله دی و موفقیت قازانه دی. مثلاً:
تا نظردین اول مۀ خرگه نشین بؤلدی نهان،
دود آهیم آسمان خرگاهیگه بؤلدی ستون.
بونده گی کؤزدن ییراقلشگن یارنینگ یَشیرینگن چادریگه آه توتونی نینگ اوستون بؤلیشی یَنگیچه افاده ایمشمی؟
شاعر معلوم درجه ده عنعنوی بؤلیب قالگن آبرزلر یاردمیده هم دقٌتنی تاتووچی یَنگی افاده یره ته- دی. او محبوب نینگ خالی تؤغریسیده سؤز آچر ایکن، یار یوزیده گی خالنی قار اوستیده گی تیم قاره زاغگه اؤخشته دی و ریألیستیک تصویر یره ته دی:
خال هندوسی بناگوشینی روشن اَیله دی،
فصل ده ی تاپغان کیبی زاغِ سیاه دین قار زیب.
امیری غزللریده معلوم درجه ده ریألیستیک دیتللر و بؤیاقلرنی اوچره تیش ممکن. شو طرزده شاعر لیریکه نی حیات منظره لری بیلن بای ایته دی. امیری غزللریده چیرایلی تشبیه، کوچلی مبالغه، جانلنتیریش و باشقه شرق پاایتیک صنعتلرینی کؤپلب اوچره تیش ممکن. قوییده گی جانان، جهان، جان سؤزلریدن ترکیب سؤز اؤیینی طرزیده یَره تیلگن مصرعلر شو جهتدن خره کتیرلیک دیر:
جهان، جانان، جمالینگٌه تصدٌق،
دل و جان خطٌ و خالینگٌه تصدٌق.
شو معناده اونینگ «چین» ردیفلی غزلی هم خره کتیرلی دیر: غزلده «چین» سؤزی مصرع -لرده گی معنا لرگه کؤره بیر نیچه آتتینکٌه نی افاده لب کیله دی. شرقده «ایهام» صنعتی دیب ناملنگن صنعتگه یارقین مثال بؤلگولیک بو غزلده چین – راست، تؤغری؛ چین – توگون، چین – کیشی یوزیده اوچره یدیگن اجین، چین – شرقی ترکستان، چین – زلف نینگ حلقه سی کبی معنالرده اِیشله- تیله دی.
امیری غزللری عروض وزنی نینگ تورلی- تومن بحرلریده یازیلگن. اولر اؤرته سیده کؤپینچه اؤیناقی و خلق قؤشیقلری وزنیده یَقین غزللر بیلن بیر قطارده عروض نینگ انچه گینه مرکب بحرلریده یازیلگن غزللر هم اوچره یدی. لیکن، اوسلوب ده گی روانلیک و غزللرنینگ کؤپ جهتدن جانلی خلق تیلیگه، خلق قؤشیقلریگه یَقین، سادٌه تصویر واسطه لری بیلن یره تیلگنلیگی کؤزگه تشله نیب توره دی. مثال اوچون شاعرنینگ مشهور «چارضرب» کویی بیلن اوزاق وقتدن بویان کویله –نیب کیلینه یاتگن «قاشینگٌه تیگیزمه گیل قلمنی» دیب باشلنه دیگن غزلی شکلی نینگ ایخچم لیگی،
فکرلرنینگ بیر- بیریگه اویغون و روان لیگی، مصرع لرنینگ قویمه لیگی، کوچلی حسٌیات لرنی جوده سادٌه تصویرلش بیلن دقٌتنی تارته دی. شاعر اثرلری نینگ غایه وی- بدیعی اهمیتینی روشنلشتیرووچی بونده ی مثال لرنی کؤپلب کیلتیریش ممکن.
7
امیری ایجادی اؤزی نینگ انه شو جهتلری بیلن ادبیاتیمیز تاریخیده اؤز اؤرنیگه ایگه.
امیری اؤزبیک و فارس- تاجیک تیللریده لیریک شعرلر یره تیب، کته گینه دیوان میراث قالدیر-گن. اونینگ ایجادیده اؤزبیک، فارس- تاجیک و قرداش آذربایجان کلاسیک ادبیاتی عنعنه لری نینگ اینگ یخشی خصوصیتلری عکس ایتیلگن.
شاعرنینگ دیوانی غزل، مخمس، مسدس، مثمن، تویوق، رباعی جنریده گی لیریک شعرلرنی اؤز اِیچیگه ساله دی. دیوان کؤپینچه مجموعه لر اوچون خره کتیرلی بؤلگن دیباچه بیلن باشلنه دی. غزللر عرب الفابیتیگه موافق حرفلر ترتیبی بیلن جایلشتیریلگن. غزللرنینگ سانی تورلی قؤلیازمه و تاش باسمه لرده بیر خیل مقدارده ایمس. شاعرنینگ همه شعرلری اؤن مینگ مصرع دن آرتیق دیر.
اؤزبیکستان сср فنلر اکدیمیه سی علیشر نوایی نامیده گی ادبیات موزی نینگ تیکیستالاگیه و یازمه یادگارلیکلرنی نشر ایتیش بؤلیمی نینگ علمی خادملری تامانیدن یازمه ادبیات کته لاگی اوچون ییغیلگن متیریَللر آره سیده امیری نینگ تورلی دورده کؤچیریلگن ییگیرمه آلتیته قؤلیازمه دیوانی حسابگه آلینیب، اولر نینگ علمی توصیفی بیریلگن. بو قؤلیازمه دیوانلر لینینگرد، تاشکینت، سمرقند و بخارا کتُب خانه لریده سقلنماقده.
اؤزبیکستان сср فنلر اکدیمیه سی ابو ریحان بیرونی نامیده گی شرق شناسلیک انستیتوتی قؤل- یازمه لرفاندیده امیری نینگ اؤن ییتتیته قؤلیازمه دیوانی موجود. بوندن تشقری شو فندده لتاگرفیک اوصولده چاپ ایتیلگن دیوان و بیاض لر هم بار. بولر تاشکینتده 1888، 1898 ،1901، 1905، 1907، 1910 ییللرده چاپ ایتیلگن و استنبول ده 1881ییلدن 1887 ییلگه قدر سککیز مرتبه قـَیته نشر ایتیلگن اثرلردیر. امیری دیوانی نینگ اوتاگرفی حاضرگه قدر معلوم ایمس.
قؤلینگیزده گی دیواننی نشرگه تیارلشده شاعر یشه گن دَورگه یقینراق وقتلرده کؤچیریلگن نایاب قؤلیازمه و تاشباسمه نسخه لردن فایده لندیک. بولر آره سیده اؤزبیکستان сср فنلر اکدیمیسیه سی شرق شناسلیک انستیتوتیده سقلنه یاتگن 3642، 4419، 4727 و علیشیر نوایی نامیده گی ادبیات موی ده سقلنه یاگن 99، 153 رقملی قؤلیازمه لرگه تَیَنچ منبع صفتیده مراجعت ایتدیک.
دیوان قؤلیازمهلری تورلی دَورلرده تورلی سویه ده گی کاتبلر تامانیدن کؤچیریلگنلیگی نتیجه سی بؤلسه کیره ک، اونینگ تیکست لریدن بیر مونچه نا انیقلیکلر بار. بعضن غزللر و اولرنینگ مصرع- لریده کاتیبلر تامانیدن ناتؤغری کؤچیریلگن یاکه المشتیریب یوباریلگن اؤرینلر هم اوچره یدی. بیز دیوان تیکستینی تیارلشده یوقاریده اَیتیلگن قؤلیازمه لرده گی فرقلرگه تیکستالاگیه نقطۀ نظریدن یانداشیب، اونینگ امکان باریچه اصلینی تیکلشگه حرکت قیلدیک.
اؤتمیشدن بیزگه ییتیب کیلگن یازمه یادگارلیک یالغیز شاعر ادبی فعالیتینی، اونینگ صنعتی و مهارتینی انیقلش نقطۀ نظریدن گینه مهم بؤلمه ی، شو بیلن بیرگه، او اثر یازیلگن دَور ادبی محیطینی اؤشه دورگه خاص تیل و اوسلوبینی اؤرگنیشده هم مهم منبع بؤلیب خذمت قیله دی. شو جهتدن امیری ایجادینی اؤرگنیش هم علیحده اهمیتگه ایگه. امیری دیوانی نینگ نشر ایتیلیشی ایسه شاعر ایجادینی تؤله راق تصوٌر ایتیشگه امکان بیره ر، دیگن امیدده میز.
محبوبه قادروه
