Posted on 30/07/2013 by GünTürk
1 سەيلەو لر
یازوچی: عبدالله تاشقین
جهان مقیاسیده تورکی تیل نینگ خلق ارا تیللر قطاریده توتگن اورنی،رونقی و صلاحیتی
تورکی تیل نینگ تاریخیگه قیسقه‌چه قره‌شدن آلدین تورک تاریخیدن لوحه کیلتریب اوتماقچی‌میز.
تورکلرنینگ ییر یوزیده پیدا بولیشی و اولرنینگ اوزاق تاریخی جوده قدیم زمانلرگه باریب تقلیشی، انسانیت یشه‌گن ایزلر موز دوریگه باریب تقله‌دی. استه- سیکین اقلیم نینگ ایلیقیب باریشی نتیجه سیده آسیا و اروپاده انسان ذاتی پیدا بولیشی بیلن آسیا اولکه‌لریده هم آدمیزاد ایزلری کورینه باشله‌گن، ارخیالوگیک قازیلمه‌لر سمرقند یقیندن (25) ییگیرمه بیش مینگ ایلگری یشه‌گن آدم باش سویه‌کینی تاپگنلر، توقیزته تیش هم سقله‌نگن. بو تاپیلمه‌لر، توران- تورکستان اولکه‌لریده اینگ قدیم دورلردن باشله‌ب، مس، قورغاشیم، آلتین، ییریتیب کیره‌کلی بویوملر یسه‌گنلر، بعضی بیر تاریخچیلر بویوک تورکلرنی اوتمیش دورده‌گی معلوم تاریخلرینی (7000) ییتی مینگ ییل یعنی ساقلر، ساکیت هون تورکلری، کوک و آق تورکلریگه بولیش تاریخلرینی آلغه سوریب کورسه ته‌دیلر. شونگه قره‌مه‌ی تورکلرنی توران زمین اولکه‌لریدن ترقه‌له باشله‌گنلیگی، اولر آته و بابالری تسیانسان(تیانشان)، آلتای، اورال، آلتین تاغ ایتـَکلریدن باشله‌ب، منچورستان تا بوداپست گه قدر چوزیلگن دیب یازه‌دی. رنه گروسه فرانسه تایخچیسی «امپراطوری صحرا نوردان» یعنی (صحرا کیزرلر امپیریه‌سی) کتابیده، شونده‌ی یازه‌دی: «انسان پیدا بولیشی بیلن تیل هم پیدا بولگن».
تورکلرنی اولکن مدنیتی و تاریخی اینگ قدیم زمانلرگه باریب تقلیشی بیلن بویوک مدنیتگه ایگه بولگن تورک تیلی قدیمگی تورکی خلق یازولری بیلن تانیتیلیب کیله‌دی. تورک تیلی یازووی، کشیلیک تاریخی نینگ بویوک اختراعلریدن بیری دیر: او جمعیت نینگ اجتماعی، سیاسی و مدنی حیاتیده کتته اورین توته‌دی. یازو زمانلر و مکانلر اوز ارا اخبارات المه‌شو تیزیمینی یره‌تیب بیره‌دی. کیشیلیک نینگ حیاتی تجربه‌لرینی ابدی علمی میراثینی اولاددن- اولادگه یتکزیب کیله‌دی. معنویت و تفکر ترقیاتی نینگ رویابگه چقیره‌دی. شونینگ نتیجه‌سیده انسانیت مدنیتی نینگ یره‌تیب بیره‌دی. انسان اوز نطقیده‌گی تاووشلرنی فرقلی باشله‌گن پیت تیل آرقه‌لی بیلیملری تکامل لشووی نتیجه‌سی پیدا بوله‌دی. شو بیلن بیرگه عموم تیل ایجادی ضرورتی، توغیلیب اوسه‌دی.
شونده‌ی ایکن تورکی تیل تاریخی هم اوزاق زمانلردن باشله‌ب یوکسه‌لیب کیلگن. تورکی تیلی دنیا جماعتچیلیگی آلدیده اوز اورنی و صلاحیتگه ایگه دیر. تورکی ملتلردن چیققن بویوک علامه و تورک مدنیتی نینگ اوچاغی بولگنلیگی آچیق تاریخیمیزدن یارقین دلالت بیره‌دی. جهانده کوزه تیلگن تورت بویوک آتاقلی جهان سرکرده‌لری آتیلا، اسکندر، چنگیز خان و امیر تیمور ییر یوزینی ضبط ایتکن کیشیلر قطاریده تورگن بولسه بولر جمله‌سیدن ایکّی کیشی‌سی تورک ملتیدن بولیب جهانگه تانیلگنلیگی تاریخده معلوم دیر.
آتیلا و امیر تیمور اوز تورکی تیللریده سوزله‌شیب حتی بوتون جهان اهلی و ایلچیلریگه فرمان، یارلیق، تارتیقلرینی تورکی تیلی بیتیک و یازولریده یازیب یوبارگن‌لیک، دنیا اولکه‌لریده‌گی موزیم و کتبخانهلریده سقله‌نیب کیلماقده‌لیگی یقال معلوم دیر.
اوشبو ییرده اوتمیشده‌گی معنوی قدریتلریمیزدن ایسله‌ب اوتماقچی بولسه‌ک، کیله‌جک اولادلریمیز اوچون هم ثمره‌لی بوله‌دی. چونکی بویوک علامه، ییتوک متفکر و ییریک عالملریمیز تمانیدن یازیب قالدیریب کیتگن تینگ‌سیز، مثلی کوریلمه‌گن یازو- بیتیک اثرلری اولکن یادگارلیکلریمیز قطاریده مدنی یادگارلیک صفتیده بوتون جهان اهلینی اوزیگه قره‌تیب کیلگن. تورک مدنیتی نینگ جهانده توتکن اورنی و اولکن حصه‌سی دیب بیله‌میز. شو بیلن اَیتیش جایز بولسه شو کونگه‌قدر تورک ذرّیاتلری یره‌تیب کیتگن یادگارلکیلر، دنیا مدنیتی نینگ اوچاغی بولیب قالماقده. شو باعث ینگی اولاد و ذریاتلریمیز اوچون جهانگه دانگ تره‌تکن قاموسی عالم و علامه اولوغ بیلیمدان آتاقلی عالملریمیز اسم شریفلرینی ایسله‌ب، تانیتیب اوتماقچی بولسه‌ک ارزیدی، چونکی اولردن قالدیریلگن اثرلر تورکلرنینگ مدنی بایلیکلری قطاریده، دنیا مملکتلری موزیم و کتبخانهلریده سقله‌نیب کیلماقده‌لیگی معلوم دیر.
حاضرگی زمان تقاضا ایته‌دی کیم، هر بیر ملت اوزلیکینی انگله‌ب یتمه‌سه اوز تیلی، تاریخی و مدنیتیگه ایگه بولمسه، دنیا تاریخیدن اوچیب یوقالیب کیته‌دی. شونده‌ی ایکن بیزلر کیله‌جک اولادلر اوچون ملی تیلیمیز بولمیش تورک ملتی نینگ بویوک آتاقلی بویوک علامه فیلسوف عالملرنی ایسله‌ب و یره‌تیب کیتکن اثرلری حقیده تولوق معلومات یازیب قالدیریشیمیز ضرورتی توغیله‌دی. قوییده بوتون دنیا بوییچه نام قازانگن عالملریمیز قطاریده ابو موسی الخوارزمی، ابوریحان بیرونی، ابو نصر فارابی، ابوبکر خوارزمی، ابو منصور ماتریدی، امام ابو عیسی محمد الترمذی، ابوبکر نرشخی، احمد الفرغانی، امام بخاری، برهان الدین مرغینانی، قفّال شاشی توردی فرغانی، نورالدین عبدالرحمن جامی، نجم الدین کبرا، عبدالقادر غجدوانی، بهاءالدین نقشبند، احمد چغانی، ابو علی بن سینا، ابو عبدالله الخوارزمی، شرف الدین علی یزدی، خواند میر، میر خواند، عبدالرزاق سمرقندی،امیر کلال، خواجه احرار ولی، امام تفتازانی، امام عیسی عسقلانی کبی بویوک عالملرنی اونوتمسلیک کیرک.
یوسف خاص حاجب، محمود کاشغری، مولانا جلال الدین بلخی رومی ، محمود زمخشری، امیر تیمور کوره‌گان ، میر خواند، خواجه احمد یسّوی، قاضی‌زاده رومی، میرزا عبدالقادر بیدل، میر علیشیر نوایی، سلطان حسین بایقرا، ظهیرالدین محمد بابر، علی قوشچی، صوفی الله یار، بابا رحیم مشرب، مخدومقلی فراغی، ، شاهرخ میرزا، میزرا اولوغ بیک، زیب النسا بیگم، نظامی گنجوی، نادره بیگم، گوهر شاد بیگم، سکاکی، لطفی، مولانا فرقت، مقیمی، اگهی، مخدوم اعظم، غلام محمد میمنه‌گی، مولانا قربت، ذکی ولیدی توغان، مصطفی چوقای، یوسف قره باغی، عبدالله اولانی، عبدالروف فطرت، عبدالحمید چولپان، زلفیه، حمید سلیمان، حمید عالم جان، آی بیک، منور قاری، عبدالله قادری، عثمان یوسف، عبدالله قهار، ناصرخان توره، محمود طرازی تورکستانی، امام بیردی اوزبیک، مولوی عبدالحکیم جوزجانی، قاضی ضیاءالدین ضیا، استاد غلام محمد خدیم، محمد کریم نزیهی جلوه، قاری محمد عظیم عظیمی، مولوی عبدالرشید جوهری، و اسمعیل گاسپرالی، هاشم شایق افندی، علی خان توره ساغونی، قاضی زاده جوزجانی، ابوالخیر خیری، نظر محمد نوا، نذیر قل خان میمنه‌گی، دوکتور برنا آصفی، دوکتور سرور غنچه، سید یحیی خان میمنه‌گی، عبدالرووف معصومی، مولوی عبدالرحمن خان سناتور نمنگانی، محمد طاهر بدخشی، عبدالرحمن مخدوم نمنگانی، مولانا ناصر نمنگانی، مولانا عبدالفتاح مرغیلانی، عبدالرحیم اوچقون، موسی تورکستانی، کاندید اکادمیسین دکتور محمد یعقوب واحدی جوزجانی، دکتور عنایت الله شهرانی، پروفیسور دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی، دکتور قیام الدین راعی برلاس، دکتور برهان الدین نامق، دکتور شفیقه یارقین، محمد حلیم یارقین، محمد عالم لبیب، دکتور اکبر همت فاریابی، محمد عالم کوهکن، عزیز الله ارال، نورالله آلتای، عبدالله رویین و باشقه تورکی خلقلر حدودی و افغانستانده اوتکن یوزلرچه کیشیلر تورک تیلی اوچون کوره‌شکن فدایی انسانلر بولگن‌لیکلرینی تیلگه آلیشیمیز ممکن.
تورکی ملت دن چیققن ییتوک عالملر تورک ملتی نینگ فخری بولمیش مدنیتیمیز نینگ یارقین یولدوزلری قطاریده بویوک قاموسی عالم محمد موسی الخوارزمی نینگ دنیا مدنیتگه قوشگن حصه‌سی حقیده ایسله‌ب اوتماقچی من کیم، یقینده رادیو بی‌بی‌سی نینگ انگلیس تیلیده بیرگن اخبارات واسطه‌لریده الخوارزمی نینگ کشفیات و اختراعلری حقیده دنیا عالملری تن‌آلگن حیرت آموز اختراعلریدن حاضرگی موبایل تیلفون علاقه سیستمیده‌گی تیزیم او کیشی نینگ الگاریتم حسابلری آرقه‌لی عملگه آشگن بولیب 9 چی عصر مقدم، الخوارزمی اوز «الجبر و المقابله» کتابیده موبایل تیلفون رقملرینی اثباتله‌ب بیرگن، دیب یازگن.
الخوارزمی ییر کره‌سی، بیلباغی نی اولچه‌ش سیستم لرینی انیقله‌گن. ییر بیلباغی اولچاوی بوکونگی اینگ ترقی تاپگن سیستملرگه ماس کیلگن‌لیگی موسی الخوارزمی «الجبر و المقابله» معادله‌لرینی کشف قیلیب اثباتله‌ب بیرگنلیگی دنیا عالملری تن‌آله‌دیلر. و باشقه عالملریمیزنینگ علم و مدنیتگه قیلگن خدمتلری بی‌قیاس دیر. تورک عالملری قالدیرگن علمی میراثلری جهان مملکتلریده‌گی موزیم و کتب‌خانه‌لرده حاضرگه قدر سقله‌نیب تورگنلیگی مدنیتیمیز نینگ بایلیگی دن درک بیره‌دی.
حاضرگی دور دنیا ده اینگ ترقی تاپگن علم و فن انترنیت و تخنیک جهازلری رواجله‌نگن پیت بولیب، دنیا ده اخبارات واسطه‌لرینی المه‌شیوی بخشیده انسانلر بیر- بیریگه یقین یشه‌ب اوز علمی تجربه و بیلیملرینی آشیریب بارماقده ایکن. اوشبو علمیاتلر دنیا ده‌گی رواجله‌نگن تیللر آرقه‌لی عملگه آشیب کیلماقده‌لیگی معلوم بوله‌دی.
اوشبو تیللر جمله‌سیده تورکی تیل نینگ دنیاده رواجلنگن تیللر قطاریده حاضرگی جهان مدنیتتی ده توتکن اورنی اوز اثباتینی تاپیب معلوم بوله‌دی. کیم بویوک بابامیز امیر علیشیر نوایی اَیتگن سوزلریگه اعتبار قره‌تسک خلاصه چیقره‌آله‌میز:
«تیلگه اعتبار- ایلگه اعتبار»
دیگن قیمتلی سوزلری ضمیریده تیرن معنی بارلیگی افاده‌لنه‌دی. علیشیر نوایی، ظهیر الدین محمد بابر، محمود کاشغری، یوسف خاص حاجب و باشقه یوزلرچه تیل‌شناس عالملریمیزدن قالگن منگو اثرلر بوکونگی تورکی تیلیمیز اوچون اولکن مدنی میراث حسابلنه‌دی.
قاله‌ویرسه بوکونگی تورکی تیل نینگ رواجلنتیریش و یوقاری چوققی‌لرگه کوتریش اوچون بوتون دنیا تورکلری الفبا بیرلیگینی یره‌تیش بیلن دنیا گه یگانه تورکی تیل نینگ رونقی اوچون خدمت قیلگن بوله‌میز. دنیا تیللری قطاریده کوتریش و بیرته تورکی تیل وجودگه کیلتریش بیلن اتاقلی تیل‌شناس عالم اسمعیل گاسپرالی نینگ سعی و حرکتلرینی دوامچی‌سی حقیقتده تورکی تیلگه کتته خدمت کورستکن بولر ایدیک، دیب اویله‌یمن. چونکی اوکیشی نینگ نیّتی هم تورک تیلی نی دنیاده اینگ ترقی تاپگن تیللر قطاریگه قویش ایدی.
شونده‌ی ایکن بوکونگی کونده تورک تیلی نینگ ترقیاتی و رونقی اوچون قیغوریب حرکت قیلیشیمیز ضرورتی پیدا بوله‌دی. جهانده‌گی تیللر قطاری تورک تیلی نینگ توتکن اورنی حقیده تولوق معلومات کورستیب باریشیمیز، خلق ارا تیللر قطاریده تورکی تیل نینگ اهمیتی و رونقی اوچون ثمره‌لی ایشلر قیلگن بولر ایدیک.
حاضر بوتون دنیاده 5 میلیاردگه یقین اهالی موجود بولیب، اولر 3000 دن آرتیق تیلده سوزله‌شه‌دیلر، شوندن 200 تیلده بیر میلیونگه یقین، 70 تیلده 5 میلیونگه یقین، آرتیق 13 تیلده ایسه 50 میلیوندن آرتیق کیشی سوزله‌یدی. قالگنلر نینگ هر بیریده میلیوندن آز کیشی گپله‌شه‌دی. معلوم بیر ملتگه منسوب بولگن خلقنینگ نطقی احتیاجی اوچون خدمت قیله‌دیگن تیل ملی تیل دییله‌دی. خصوصاً تورک تیلی شو ملت گه منسوب بولگن خلق احتیاجیگه خدمت قیله‌دیگن تیل دیر.
ییر یوزیده ملی تیللردن تشقری مملکتلر ارا و منطقه‌لر ارا عهدله‌شو، شرطنامه، همده بیتیملرنی رسمیلشتیریشده ایشله‌تیله‌دیگن خلق ارا تیللر هم موجود، اولر جمله‌سیگه انگلیس تیلی، فرانسه تیلی، تورک تیلی، اسپانیا تیلی، روسچه، عربچه و ختای تیلی کبی تیللرگه کیره دی. اوشبو خلق ارا تیللر قطاری تورکی تیلی اوچینچی اورینده توره‌دی. بوکونگه کیلیب تورکی تیل ایچیده 30 تورکی شیوه بار:
تورکی ترماغی
1- استانبول تورکچه‌سی. 2- شرقی آدربایجان تورکچه‌سی. 3- تُرکمن تورکچه‌سی. 4- قزاق تورکچه‌سی. 5- قیرغیز تورکچه‌سی. 6- تاتاری تورکچه‌سی. 7- باشقر تورکچه‌سی. 8- اوزبیک تورکچه‌سی. 9- اویغور تورکچه‌سی. 10- چورش تورکچه‌سی. 11- بالکار قره‌چای تورکچه‌سی. 12- توقایی تورکچه‌سی. 13- سادار تورکچه‌سی. 14- کریمان تاتار تورکچه‌سی. 15- زاکاسی تورکچه‌سی. 16- سازا (یاقوتی) تورکچه‌سی. 17- تووایی تورکچه‌سی. 18- قراقالپاک تورکچه‌سی. 19- کومیک تورکچه‌سی. 20- آلتای تورکچه‌سی. 21- گوگوزی تورکچه‌سی. 22- خراسانی تورکچه‌سی. 23- چولیم تورکچه‌سی. 24- دولقان تورکچه‌سی. 25- فیو قیرغیز تورکچه‌سی. 26- شور تورکچه‌سی. 27- یوغور غربی تورکچه‌سی. 28- اورومی تورکچه‌سی.
مغولی ترماغی
1- مغول تیلی. 2- یویارت تیلی. 3- کالمیک تیلی.
تونقوزی ترماغی
1- ایونکی تیلی. 2- لاهوت تیلی. 3- مانچو تیلی. 4- ناتایی تیلی. 5- سیبو تیلی.
کره یی ترماغی
1- کره ی تیلی.
یاپان ترماغی
1- جاپان تیلی. 2- اوکیناوایی تیلی.
تیللر ایشله‌تیله‌دی. اوشبو اوتیزته تیلدن (22) ته تیریک و سکیزته‌سی اولیک تیللر جمله‌سیگه کیره‌دی.
قوییده‌گی کتگوریده بویوک تورک تیلی نینگ شیوه و ترماغلرینی کورستیب اوتیش بیلن اثباته‌لب بیرماقچی میز کیم بویوک تورک تیلی جوده‌یم گوزه‌ل رنگ- برنگ و سوز بایلیگی بیلن باشقه تیللردن اجره‌لیب توره‌دی.
حاضرگی ینگی کورستگچلرگه کوره 370 میلیون کیشی تورک تیلیده سوزلاوچیلری بارلیگی انیق دیر. کوپچیلیکلری آسیا ایالتلریده یشه‌ب کیلماقده و باشقه دنیا مملکتلریدن تشقری دنیاده 24 تورکی دولتلردن 7 ته‌سی مستقل و ایرکین دولت بولسه 17 ته‌سی خودمختار و ایریم مستقل جمهوریتلر حسابلنه‌دی.
تورکی تیل نینگ تأثیری باشقه تیللرده اوز افاده‌سینی تاپگن‌لیگی هم معلوم درجه‌ده کورستیلگن و علمی تیکشیریشلر آرقه‌لی اثباتله‌نگن‌لیگی هم معلوم دیر.
قوییده خودمختار و فدرال تورکی تیلده‌گی دولتلرنی کورستیب اوته‌میز:
1- تاتار تورکچه‌سی: تاتارستان اولکه‌سی نینگ رسمی تیلی بولیب روسیه نینگ خودمختار جمهوریتلریدن سنه‌لمیش. اوندن تشقری تاتار تیلی سبیریه، اورده، ختای، ترکیه، لهستان، اوکراین، فنلند و افغانستانده گپله شوچیلری بولیب، یشه‌یدیلر.
2- شرقی باشقیری تورکچه‌سی: باشقیرستان تیلی بولیب، روسیه نینگ خودمختار (فدرال) جمهوریتلریدن بوله‌دی. شونینگدیک قزاقستان، اوزبیکستان، روسیه نینگ باشقه حدودلریده هم سوزلاوچیلری بارلیگی اَیتیله‌دی.
3- شرقی اویغور ترکچه سی: ختای اولکه‌سیده شرقی تورکستان خودمختار (فدرال) جمهوریتی نینگ رسمی تیلی بولیب اوندن تشقری، قزاقستان، افغانستان، اوزبیکستان ،قیرقیزستان، پاکستان و مغولستانده هم سوزلاوچیلری بولیب و ختای شرقی تورکستان نامی سینکیانگ نامی بیلن اته‌له‌دی.
4- چواش تورکچه سی: چورشیا خودمختار (فدرال) جمهوریتی، روسیه ده اورال تاغلری نینگ غربی قسمتیده جایلشکن، دولت تیلی چواش تیلی بولیب باشقه تورکی تیلدن فرقلی اوله‌راق پروتو تورک تیلی نینگ تورتینچی میلادی ییلدن کیین تورک تیلیدن اجره‌لگن تیل بوله‌دی.
5- بالکار تورکی سی: قره‌چای چوکییا کاباردینو بالکار خودمختار اولکه‌لری نینگ روسیه اولکه‌سیده‌گی دولت تیلی قطاریگه کیره‌دی.
6- توقای تورکچه سی: استاوروپول و باشقه ایالتلر قره‌چای و چوکییا هم توغای تیلیده گپله‌شه‌دیلر.
7- سالار تورکچه‌سی: گینگایی و کانسو ختای ده بولیب قدیمی اوغوز تورکچه‌سی بوله‌دی.
8- کریمان تورکچه‌سی: تاتارچه کریمیا قاره دینگیز بویلری، اوکراین و باشقه اوزبیکستان، ترکیه، رومانیا و بلغارستان اولکه‌لریده اوشبو رسمی تیل بولیب و قازان تاتارلریدن فرقلی اوله‌راق تاتارچه شیوه‌لریدن بوله‌دی.
9- کاکاسی تورکچه‌سی: خاکاسیا جمهوریتی نینگ خودمختار (فدرال) جمهوریتی روسیه فدراتیفی نینگ جنوبی ده جایلشگن بولیب فدرال جمهوریتلر قطاریده گاگاوز تیلیده گپله‌شه‌دیلر.
10- ساخایا یاقوتی تورکچه‌سی: شمالی سبیریه خودمختار (فدرال) جمهورییتی نینگ روسیه حدودیده جایلشگن دولت تیلی ساخایا یاقوتی تورکچه‌سی بوله‌دی.
11- تووایی تورکچه‌سی: جنوبی سبیریه خودمختار (فدرال) روسیه‌ده جایلشگن دولت تیلی تووایی شیوه‌ده بولیب بوندن تشقری ختای و مغولستانده گپله‌شه‌دیلر.
12- قره‌قلپاق تورکچه‌سی: اوزبیکستان حدودیده خودمختار (فدرال) جمهوریت بولیب دولت تیلی قره‌قلپاق تورکی تیلی بوله‌دی.
13- کالمیک تورکچه‌سی: داغستان نینگ خودمختار (فدرال) جمهوریتی بولیب رسمی دولت تیلی آذربایجان گه یقین تورکی تیلی قطاریده توره‌دی.
14- آلتای تورکچه‌سی: آلتای خودمختار (فدرال) جمهوریتی جنوبی سبیری ده جایلشکن بولیب تورکی آلتای شیوه‌سیده گپله‌شه‌آله‌دیلر.
15- گاگاوز تورکچه‌سی: خودمختار (فدرال) گاگاوز ملداوی جمهوریتی (رومانی و اوکراین اورته‌سیده) جایلشگن بولیب، دولت تیلی گاگاوز تورکی تیلی (کوک اوغوز) شیوه‌سیده گپله‌شه‌دیلر.
16- خراسانی تورکچه‌سی: ایران نینگ شمالی خراسانده‌گی شیوه‌سی آذربایجان تیلیگه یقین بولیب خراسان نینگ کوپچیلیک اهالیسینی تشکیل ایته‌دی.
17- چولیم تورکچه‌سی: سبیریه نینگ جنوب قسمتیده جایلشگن اولکه چولیم شیوه‌ده گپله‌شه‌دیلر. اهالی سی جوده آز بولگه‌نی اوچون یوقاتیب کیتیش انقراضیگه اوچره‌ماقده.
18- دولقان تورکچه‌سی: سبیریه نینگ غربی تایمیر جزیره‌سیده جایلشگن ساخا (یاقوت) شیوه‌ده گپله‌شه‌دیلر.
19- فیو قیرغیز: ختای نینگ شمال غربیده‌گی (هیدنگ سیانگ) منطقه‌سیده جایلشگن بولیب اوز شیوه‌لریده گپله‌شه‌آله‌دیلر. قیرغیز دن تشقری تورکی تیللر ترماغیگه کیرگن تیل حسابلنه‌دی.
20- شور تورکچه‌سی: سبیریه نینگ جنوبی منطقه‌سیده مغول تیللریگه یقین شیوه‌ده بولیب انقراضگه یوز توته‌آلیش خطریده بوله‌دی.
21- یوغوز تورکچه‌سی: ختای نینگ گاسو منطقه‌سیده شیوه‌سی سریق اویغورلر تیلی دییله‌دی.
22- اُرومی تورکچه‌سی: اوکراین نینگ جنوب شرقی منطقه‌سی و یونان گه توته‌شگن جای بولیب ایلک قدیمگی تورکچه شیوه‌سیده گپله‌شه‌آله‌دیلر.
بعضی بیر عالملر تورکی تیللرنی بویوک آلتی ترماق و گروه‌گه بولیب کورسته‌دیلر، اما روسیه شرق‌شناس عالملری تورکی تیللرینی تورکی شیوه‌لرگه کوره تصنیف ایتیب کورسته‌دیلر. اولر جمله‌سیدن باسکاکوف عالم نینگ علمی تحقیقاتلری تولوق تورکی تصنیفینی اون اوچ کتته گروه‌لرگه بولیب، اونگه کوره ایتگن تصنیفلری انیق‌راق دیب تأکیدله‌یدیلر.
اوشبو ییرده ترکیه تورک‌شناس عالملری نینگ کورستمه‌لریدن فقط آلتی گروه رقم گه بولیب کورستگن نمونه‌لرینی کیلتیریب اوته‌میز:
شمال غربی قپچاق: قره‌چای، بالکار، کومیککارایم و چومان تیللریده شرقی اوروپا ده گپله‌شه‌دیلر. حاضر او نینگ تیللر جمله‌سیده کریمه چاک (کریما جزیره‌سیده گپله‌شه‌دیگن تیل).
جنوب شرقی (اویغور) اوبیکچه: ایسکی تورکچه (اولیک تیل) چختای (اولیک) آتنی تورکچه‌سی (ختایده جایلشگن اهالی سی آز قالگن) ایلی تورکچه‌سی (ختای اولکه‌سیده) بولیب حاضرگه قدر تورکچه شیوه‌ده گپله‌شه‌دیلر.
شمالی و شرقی سبیر تیلی: یاکوتی (ساخایی) دولقان تووایی، خاکاسی، شور، فیو قیرغیز، چولیم، توفا (شیو تورانی گه اوخشش) یوغور غربی (سریق اویغور تیلی).
چواش (اوغوز- بلغار): چواشی- خزری (اولیک-) بلغاری (اولیک) هونی تیللری.
خلج (اِرغو): خلجی تورکچه‌سی (بو تیل بعضاً آذربایجانی یا ترکمن بولیم تورکچه شیوه‌سیده بولیب ایسکی ترکمنچه شیوه‌ده بوله‌دی.
کریمان، تاتار و ارومی تیللری: قبچاق شیوه‌سی بولسه هم اوغوز شیوه‌سی اساسیده تورکم تورکی لریگه کیره‌دی.
تورکی زبان مستقل دولتلر سانی:
تورکی زبان مستقل دولتلر نینگ تیللری دولت تیلی بولیب، بویوک تورک تیلی رسمی تیللری بوله‌دی. حاضرگه قدر 7 مستقل تورک دولتی قطاریده خودمختار (فدرال) جمهوریتلر هم تورکی دولتلرده رسمی دولت تیلی تورک تیلی حسابلنه‌دی.
| شماره | اولکه نامی | پایتخت مرکزی | جایلشوی |
| 1 | تورکیه | انقره | اناتولی |
| 2 | آذربایجان | باکو | قفقاز |
| 3 | قزاقستان | آستانه | اورته آسیا (تورکستان) |
| 4 | اوزبیکستان | تاشکند | اورته آسیا (تورکستان) |
| 5 | ترکمنستان | عشق آباد | اورته آسیا |
| 6 | قیرقیزستان | بیشکیک | اورته آسیا |
| 7 | شمالی قبرس | نیکو سیاه | مدیترانه دینگیزی |
خودمختار (فدرال) جمهوریتلر سانی
| شماره | اولکه نامی | مرکزی | جایلشوی |
| 1 | یاکوت (ساخا) | یاکوت | شمالی سبیریه (شرقی روسیه) |
| 2 | آلتای | قورنو آلتای | جنوب غربی سبیریه (روسیه) |
| 3 | تووا | قیزیل اورده | جنوبی سبیریه (روسیه) |
| 4 | خاکاسیا | آباکان | جنوبی سبیریه (روسیه) |
| 5 | گاگود | کومرات | ملداوی |
| 6 | تاتارستان | قازان | غربی روسیه |
| 7 | ختای تورکستانی | ارومچی | شمال غربی (ختای) |
| 8 | قره قلپاقستان | نوکوس | اوزبیکستان |
| 9 | چواش | چبوکساری | والگاه (روسیه) |
| 1 | باشقرستان | اوفا | والگاه (روسیه) |
| 11 | بنخوان | بنخوان | آذربایجان |
| 12 | کاباوه دینو بالکار | تالچیک | شمالی قفقاز (روسیه) |
| 13 | قره چای چرکسیا | چرکس | شمالی قفقاز (روسیه) |
| 14 | جنوبی تورکستان | فاریاب | شمالی ولایت (افغانستان) |
مستقل خودمختار تورکی جمهوریتلردن تشقری، ایران، تاجیکستان، عراق، سعودی عربستان مملکتلریده تورک تیلده سوزلاوچیلرنی کوپچیلیک اهالی‌لرنی تشکیل بیریب کیله‌دی. اوشبو اولکه‌لرده روی خط رقمی بیریلمه‌گن بولسه هم تورکی تورک ملت وکیللری یشه‌یدیلر. اینقسه ایران و تاجیکستانده میلیونلرچه اهالی سی تشکیل بیره‌دی.
ایندی آلتای تیللرنینگ دنیا تیللری ایچیده اینگ قاعده‌لی تیللر قطاریده توزیش اینقسه تورکی تیل نینگ دنیاده اوچنچی تیل صفتیده تن‌آلینگن‌لیگی حقیده به تفصیلراق انیق لیک کیریتیب علیحده فکتلر بیلن اثباتله‌ب بیره‌میز. شونده‌ی ایکن اوشبو مقاله‌ده اوقوچیلر دقت و اعتبارلرینی تورکی تیل نینگ بوکونگی رونقی و ترقیاتی حقیده سوز یورترایکن میز. دنیاده تورکی تیل نینگ توتکن اورنی و صلاحیتی باره‌سیده هم تأکید اویتماقچی بولسه‌ک. معلوم بوله‌دی کیم، تورک تیلی نینگ دنیاده‌گی اینگ اولکن مدنیت و بایلیکلرینی کورسه‌تیب بیریشیمیز بیلن تورک تیلی نینگ دنیا تیل قطاریده اوچینچی اورنیده توریش و یوقاری و ترقی تاپگن تیللر جمله‌سیده افاده‌آلیش دیر. تورکی تیل نینگ گرامتیک قانون و قاعده‌لری ینگی تخنیک واسطه‌لری جمله‌دن حاضرگی انترنیت و موبایل تیلفون و باشقه دنیا سیستم تزیملریده‌گی اینگ یوقاری ترقی تاپکن جهازلریدن قایده‌لنیش و کوسموس سماوی علملرده هم اوشبو تیلده یولگه قوییلگن بولیب کورستیله‌دی.
چونکی تورکی تیل نینگ ایریم خصوصیتلریدن باشقه تورکی تیل اتصاقی تیل بولیب اونده قوشیمچه سوز آرقه‌لی کوپلیک سانی بیر خیلده. قوله‌ی‌لیگی بیلن باشقه تیللردن اجره‌لیب توره‌دی.
بوکونگی علمی تحقیقاتچیلر یازیشلریچه فارس تیلی نینگ 92 فایزی، عرب و تورکی سوزلردن تشکیل تاپگن تیل بولیب، ایران یازوچیلری اثرلریده یازیلیشیچه 1000 دن آرتیق سوز سوچّه تورکی سوزلر فارس تیلده ایشله‌تیلیشی معلوم دیر. و باشقه جیت تیللر، ایتالیا تیلیده %40، انگلیس تیلده %19، آلمانیه تیلده %17 و شویدسیه تیلیده %20 تورکی سوز استعمال بولیب کیلیشی و تورکی اتمه‌لر بارلیگی اوز اثباتینی تاپگن بولیب عالملریمیز تمانیدن تصدیقله‌نگن بولسه، بو تیل اصلده بیتّه بولیب اونده تورکی شیوه و لهجه‌لرگه بولینه‌دی. اما بیتّه تورکی تیل حسابلنه‌دی. تورکی تیللر بیتّه عایله یعنی آلتاییک عایله‌سیگه کیره‌دی.
آلتائیک تیل دنیا تیللری قطاریده اوچنچی اورنیده توره‌دی. چونکی تورکی تیل نینگ تاریخگه عاید معلوماتلرگه قره‌گنده اساساً اینگ بای تیل بولیب اونگه کوره تورکی تیل نینگ صرف و نحو و گرامتیک خصوصیتلریگه هم قره‌گنده سوز اوزه‌گی بیتّه بولیب اونگه کوره قوشمچه سوز بیل و بیلماق فعل سوزلریدن کیلیب چقیب اوزه‌گی بیتّه قوشمچه‌لی سوز حالتنی افاده‌له‌ی آله‌دی. تورکی تیللرده هیچ زمانلرده فعل المه‌شمه‌یدی، اوشبو موضوع ایریم علمی مسئله بولیب اونگه قره‌ش تیل شناس‌لیک نقطۀ نظریدن تجلیل ایتش بیلن ایضاحلنه‌دی، دیب اویله‌یمیز و اوندن باشقه تورکی تیل نینگ اینگ قدیمگی الفبا و بتیکلری حقیده جمله‌دن اورخون- ینسی، سومری، شامی، عرب، سلاویین، لاتین الفبالری خصوصیتلریگه عاید معلوماتلر نهایت چقور و علمی موضوعلر بولیب. تورکی دورلرده‌گی تورکی الفبالر تاریخی اوچون تولوق تحقیق ایتیش تیل شناس عالملریمیز یازیب قالدیرگن اثرلریدن معلوم بوله‌دی.
اوشبو مقاله آرقه‌لی معلوم قیلماقچی من؛ مغول، تونغوزی و ژاپنی و کریس تیل آلتاییک عایله‌سیدن بولسه هم اولر تورکی تیل جمله‌سیدن حسابلنمه‌یدی. چونکی ایریم تیل خصوصیتلریگه کوره بوتونلی ایری تیل بولیب گرامتیک جهتدن، بیر- بیرلریگه یقین بولگنلیگی فقط گینه بیر عایله‌دن بولگن ولی سوز تورکم لریده تورکی تیل نینگ تأثیری بولسه هم باشقه تیل قطاریگه کیره‌دی.
چونکی مثلاً اروپا تیللری آسیا تیللری بیلن بیر عایله‌ده بولگن تیل هند و اروپایی تیللرینی آلیب قره‌گنده، بیر- بیرلریدن فرق قیله‌دی. شو باعث ایتیب، اوتیش جایز دیر کیم تیللرده فقط گینه مغول، چواش، یاقوت تیللری هم ایریم خصوصیتلریگه کوره تورکی تیل شیوه‌لریدن فرق قیله‌دی. شو باعث بیز تورکی و مغولی تیللرینی مقایسه قیلیب کورسک معلوم بوله‌دی. تورکی تیل نینگ پیدا بولیشی اوچینچی میلادی دن آلدین تا بیشینچی میلادی ییل گه‌قدر هونلر دوریگه باریب تقلسه هم، هونلر دوری شرقی و غربی هونلرگه بوینیب کورستیله‌دی. و هون خاقانی ییر کره سیده شرقی آسیادن تا اروپا گه‌قدر چوزیلگن منطقه‌ده بویوک امپریه تشکیل اتیکن لر.
تاریخدن معلوم دیر کیم، سومریلر، آنوریلر، بابیللر اصلده تورک بولگنلری حقیده اولردن قالگن تاپیلدیق و یارگارلیکلریدن معلوم بوله‌دی. هونلردن آلدین اولر مدنیت قوریب اوتکنلری هم تورک مدنیتلریگه عاید اوز اثباتینی تاپه‌دی.
ایریم تیل شناسلریمیزنی اثباتله‌ب بیریشلریچه، سومریلر، آنوریلر، بابیللر تیللریده 47 فایز تورکی تیل سوزلری موجود بولیب، عالملریمیز تمانیدن کورسه‌تیله‌دی. شو نینگ اوچون هم ایته‌آله‌میز که هیچ بیر تیل جهانده یوق دیر کیم، اونده تورکی تیل نینگ تأثیری بولمه‌سه.
بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی نینگ مدنی علمی باشقرو اداره‌سی یونیسکو نینگ کورستمه‌سیگه بناً تورکی تیل دنیا اوچینچی تیل قطاریگه کریب تانیلگنلیگی تن‌آلینه‌دی. تورکی تیل نینگ آنه تیلی آلتای دیب تانیلگن، تورکی تیل نینگ سوز یشه‌ش اوزه‌ک قاعده‌لری 100% بولیب، دنیاده انگلیسی و فرانسوی تیلیدن کیین اوچینچی تیل. 1996 خلق ارا تیللر قطاری، تورکی تیل مدافعه تیزیملریده، رادار و تخنیک جهازلرینی اسملری و تشقی هواشناس‌لیک ماهواره‌لر و کمپیوتر تیزیم و بی‌سیملریده اینگ یوقاری ترقی تاپگن جهازلرده تورکی تیلدن فایده‌لنیش سببلری تورکی تیل استاندرد طلبلریگه جواب بیروچی تیل صفتیده جهانده اوندن فایده‌لنه‌دیلر. چونکی انگلیس و فرانسوی تیلیدن کیین 1996 ییل کوسموس اوچاقلرینی آسمانگه اوچریش تیزیملریده اوچ تیل جمله‌دن انگلیسی و فرانسوی، تورکی تیللرده عملگه آشیریشلری یولگه قوییلگن بولیب 1992 ییلدن دنیاده یونیسکو اداره‌سی تمانیدن بوتون خلق ارا مؤسسه تشکیلاتلری اوقویورت و عالی اوقودرگاه‌لرده اوقیتیش ریجه ایشله‌ب چقیلگن‌لیگی یقال مثال بوله‌آله‌دی، دیدی. «آموزش زبان تورکی» مقاله‌سیده.
بوکونگه کیلیب تورکی تیلیده‌گی توب اوزه‌گی فعل بولگن سوزلر 3500 بولسه، سوزلرینی 100000 سوز بارلیگی انیق‌لنگن. تورک تیلی 7200 ییللیک تاریخگه ایگه دیر، دیب یازه‌دی. حرمتلی پروفیسور دکتور جواد هیئت تورک‌شناس تحقیقاتچی عالم تورکی تیل نینگ خصوصیتلری حقیده علمی تحقیقات آلیب بارگن. تورکی تیل نینگ تصنیفی و رواج‌لنیشی حقیده بولگن اثرلر یازگن تورکی تیل نینگ دنیا تیللری قطاریده توتکن اورنی و صلاحیتی‌نی اثباتلب بیره‌دی.
بوتون دنیا تورکی تیللر 25 شیوه و لهجه‌لر بولیب و اونده 21 شیوه‌ده‌گی تورکی تیللر تیریک تیللر قطاریده بولیب، اوزلریدن الفبا وکتابت یازولریگه ایگه‌دیرلر. و حاضرگی افغانستان هم اصلده تورک خلقلرینی ازه لی وطن بولگن، تورکی تیل تورکستان خراسانده اوسیب اولغاییب رواج‌لنگن‌لیگی حقیده ینه بیر تورک‌شناس مشهور اتاقلی عالم دکتور گونار یارینگ اوز کتابیده تورکی قبیله‌لری 96 قوم و قبیله‌لرگه بولیب، علمی تحقیقات آلیب بارگن. اوشبو قبیله‌لر جمله‌سیدن 29 ته‌سی افغانستانده ازلدن یشه‌ب کیلگن دیب یازه‌دی، اوزی نینگ قیمتلی اثریده.
دکتور گونار یارینگ یازیشیچه، اورته آسیا ده تسیاتشان(تیانشان)، هندوکش، تیربند تورکستان گه قدر چوزیلگن منطقه‌لرده حیات کیچیریب کیلگن دیب یازه‌دی. بوتون دنیا تورک‌شناس عالملریمیز تمانیدن یازیب قالدیرگن اولکن اثرلر جمله‌سیدن محمود کاشغری، یوسف حاجب، علیشیر نوایی، ظهیرالدین محمد بابر و باشقه یوزلب تیل‌شناس و تورک‌شناس عالملریمیز خدمتلرینی علیحده قدرلش به تفصیلراق معلوماتلر یازیب قالدیریش، حاضرگی تورک‌شناس عالملریمیزنی اولکن خدمتلرینی ایسله‌ب ارداقلش دیر دیب بیله‌من.
فایده‌لنیلگن منبعلر رویخطی:
1- زبان تورکی و دنیای تورک، گونی تورکستان سایتی.
2- ویژه‌گیهای زبان تورکی و مقایسۀ کوتاه بین زبان فارسی، داکتر جواد هیئت.
3- تورک های افغانستان، گونر یارینگ.
4- قدیمگی تورکستان، قزاق بای محمودوف، تاشکند 2003 ییلی.
یازوچی: عبدالله تاشقین
