دوکتور بابر«فرهمند»نی نبشته سی
[19.28, 13.10.2020] +49 1575 4493259:
آلتین کَمَلَک
مدنی، اجتماعی و تاریخی
افغانستانده اوزبیک تیلی‌نینگ اوتمیشی و بوگونگی احوالی
اۉچمس ایزلر: تأریخدن معلوم بۉلیشیچه، افغانستان- تورکی خلقلرنینگ قدیمی و تأریخی وطنی حسابلَنه‌دی. افغانستان دېگن سیاسی- جغرافی حدود اۉرته گه کېلمسدن آلدین بو یورتده، تورکی سلاله‌لر اوزون ییللر بیرین- کېتین حُکم سوریب کېلگنلر. میلاددن آلدین هونلر، کوشانیلر و اوندن کېیین یفتلیلر (هفتالیتلر) سلطنت قوریب، بویوک مدنیت یره‌تیب، اۉزلریدن اۉچمس ایز قالدیریشگن. شونینگدېک، رتبیل شاهلر، کابل شاهلر، قرلوق شاهلر، قاره خانیلر، غزنویلر، سلجوقیلر، موغول‌لر، تیموریلر، بابر و اۉنینگ اولاده‌لری، شایبانیلر، افشاریلر، اشتر خانیلر و نهایت جنوبی تورکستان اۉزبیک خانلیکلری (خلم خانلیگی، بلخ خانلیگی، آقچه خانلیگی، سرپل خانلیگی، شبرغان خانلیگی، اندخوی خانلیگی، میمنه خانلیگی) سیاسی سلاله…
[19.41, 13.10.2020] +49 1575 4493259: ————————————
فرهمند نی نبشته سی
اوزبیک‌تیلی‌ملی‌کونی‌نیچه‌نچی‌ییلینی‌قوتلیمیز؟
۲۹میزان‌می‌یا۱۴جدی‌می؟
دوکتور عنایت الله بابر فرهمند
ملی کون، هر بیر ملت نینگ کیملیگی نی یا هر بیر اولکه نینگ شکل لنیش تاریخی نی بیلگی لیدیگن تقویم گه ایتیله دی. رسمی یا ملی عنوانیگه ایگه بولگن اوشبو کونلر کوپینچه لیک هر اولکه نینگ حکومتی گه تیگیشلی بوله دی. ملی کونلر اساسآ هر اولکه گه تیگیشلی بولگن مستقللیک، جمهوریت، اولکه حاکمی نینگ توغیلگن ایامی، پادشاه لرنینگ تاج کییشی ویا ایسکی تیل و مدنیت لرنینگ رسمی لشیش تاریخینی ایسلش و قدریتلش اوچون بیلگی لنه دی. کوپینچه اولکه لر تقویمیده اوشبو قدریتلر (ملی کون) دیب ایتیلمیدی اما بوله دیگن بیرملر ملی کون ترتیبیگه کیره دی. ملی کونلر اساسآ ایکی گه بولینه دی:
• ینگی قوریلگن اولکه لر عمومآ مستقل لیک کونلرینی ملی دیب نشانلیدی لر.
• قدیمی اولکه لر ایسه تاریخلری اوچون مهم بولگن باشقه قدریتلرینی ملی کون آتیده قوتلیدیلر.
اوزبیک‌تیلی
اوزبیک تیلی دنیانینگ اینگ بویوک ملت لریدن بولگن ترکی تبار خلق نینگ اساسی بیر تیلی دیر. اوشبو تیل اوزبیکستان، افغانستان، تاجکستان، قرغیزستان، قزاقستان، ترکمنستان، روسیه و چین اولکه لریده یشه یاتکن یوزلرچه میلیون انسان گپیره دیگن آنه تیلی حسابلنه دی. بوکونلرده اوزبیکلر یشه یاتکن جغرافیه لرنینگ خصوصیاتیگه کوره اوشبو تیل عربچه، سیریلیک و لاتین کبی الفبالر بیلن یازیلیب و یشب کیلماقده. اوزبیک تیلی بدیعی اثرلر نقطه نظریدن دنیاده گی اینگ بای تیللردن بیری حسابلنه دی. اوشبو تیل، گپیریله یاتکن جغرافیه لرده یوز بیره یاتکن بعضی بیر تاریخی اوزگریشلر سایه سی آستیده، تکامل لشیش و یوکسه لیش یولیده کوپگینه توسیقلرگه دوچ کیلگن. مثال بیلن اورته آسیاده گی تاریخی اوزگریشلرده اوزبیک تیلی هم تآثیرسیز قالمی روس تیلی و سیریلیک الفباسی تآثیری آستیده اوز آقیمیدن بورولیشگه محکوم قالدی. شونینگدیک افغانستان جغرافیه سیده ایسه اوزبیک تیلگه تیگیشلی بولگن مینگلرچه تاریخی و ادبی اثرلر سیاسی تبعیض لر باعث نابود ایتیلدی. کینگ قاعده گه و بای اثرلرگه ایگه بولگن اوشبو تیل خلق نینگ آغزیگه چیگره له نیب قالدی. باشقه جغرافیه لرده یشه یاتکن اوزبیکلر تیلی هم عین اچیق تجربه لرنی باشدن کیچیرگن.
اوزبیکستان‌اساسی‌قانونی
اوزبیکستان مستقلیک گه ایریشیشدن کیین دولت تیلیگه حقوقی مقام بیریش مسئله سی کون ترتیبیگه قویلدی و 1989 ییل 21. اکتبر کونی “اوزبیکستان جمهوریت نینگ دولت تیلی توغریسیده” علاحیده قانون قبول قیلیندی.
هر ییل 21. اکتبر (29. میزان) اوزبیکستان ده اوزبیک تیلیگه دولت تیلی مقامی بیریلگن کونی صفتیده کینگ نشانلنه دی. بو قانون بیلن اوزبیک ملت نینگ معنویاتینی، روحیاتینی، قدرینی کورسته دیگن مهم عامل یعنی تیلی نینگ مقامی حقوقی مستحکم لندی. بونینگ نتیجه سیده اوزبیک تیلی دولت تیلی، دولت رمزی، ملی مدنیت و معنویت نی افاده لاوچی همده اولرنی کیله جک اولاد گه ایتکزوچی مهم ملاقات واسطه سی درجه سیگه کوتاریلدی.
اوزبیکستان ده نه فقط اوزبیک تیلی، بلکه مذکور اولکه ده یشه یاتکن باشقه ملت و ایلت لرنینگ تیللری، عرف و عادتلریگه نسبتآ حرمت قیلینیشی اساسی قانونیده عکس ایتکن. مثال بیلن اوزبیکستان جمهوریتی اساسی قانون نینگ 4. ماده سیده قوییده گی متن نی کوریش ممکن: “اوزبیکستان ریسپوبلیکه سی نینگ دولت تیلی اوزبیک تیلیدیر. اوزبیکستان ریسپوبلیکه سی اوز حدودیده استقامت قیلوچی برچه ملت و ایلت لرنینگ تیللری، عرف عادتلری و عنعنه لری حرمت قیلینیشی نی تآمینلیدی، اولرنینگ رواجلنیشی اوچون شرایط یره ته دی.”
اوزبیکستان جمهوریتی دولت تیلی توغریسیده گی قانون نینگ 7. ماده سیده قید ایتیلیشیچه: “دولت تیلی رسمی عمل قیله دیگن دایره لرده اوزبیک ادبی تیلی نینگ عملده گی علمی قاعده لری و نورملریگه رعایه ایتیله دی. دولت اوزبیک تیلی نینگ بای ایتیلیشی و تکامل لشتیریشی نی تامینلیدی، شو جمله دن، اونگه همه اعتراف قیلگن علمی تخنیکی و اجتماعی سیاسی تمانلرینی جاری ایتیش حسابیگه تامینلیدی.”
افغانستان‌اساسی‌قانونی
تیل هر بیر ملت نینگ اولکن بایلیگی، بینظیر قدریتی و بی بها ملکی حسابلنه دی. هر بیر خلق، هر بیر ایلت، اوزی حرمت و احترام قیله دیگن تیلگه ایگه. تیلده انه شو تیل نینگ ایجادکاری بولگن خلق، ایلت نینگ تاریخی و مدنیتی عکس ایته دی. عین زمانده، تیل اجتماعی ترماقلرده الوغوار اهمیت کسب ایته دی. تیل هر بیر ملت اوزلیگی نینگ اجرلمس بیلگی سی دیر. اوزبیک تیلی افغانستان نینگ کوپچیلیگی بولمیش اوزبیک خلق نینگ آنه تیلی دیر. اوشبو تیل عصرلرچه حاضرگی افغانستان چیگره سینی اوز ایچیده آلگن حوزه ده رواج تاپکن بای تیل حسابلنه دی. اوزبیک تیلی اوز حوزه سیده یشنه گن عصرلرده دین، دنیا، مدنیت و انسانی قدریتلرگه تیگیشلی بولگن تورلی علوم ده منگو اثرلر یره تگن. اوزبیک تیلیده قلم تارتکن عالم، دانشمند و شاعرلرنینگ اثرلری حاضرگی نسل لر اوچون بویوک بیر یول و یوروق حسابلنه دی. اما بابری لر امپراتورلیگی زوال گه ایریشیشیدن باشلب اوزبیک تیلی یوکسلیشی اوز حوزه سیده تاخته لیب و زوال ساری یوز آلدی افغانستان جغرافیه سیده گی اوزبیک تیلیده سوزلشه یاتکن ملت قریب اوچ عصر تیل و مدنیتی نی سقلش اوچون قتتیغ مجادله قیلیب، اوزلری نینگ تیل، تاریخ و مدنیتی نی قیته تیکلش اوچون بویوک قربانلیکلرنی بیریشدیلر. نهایت ده 1382. هجری شمسی ییلی افغانستان ده طالبلر رژیمی سقوطیدن کیین توزلگن ینگی اساسی قانونیده فارسی و پشتو تیللری یانیده ترکی تیللر (اوزبیکچه و ترکمنچه) تیللری هم کوپچیلیک ترکتبارلر یشه یاتکن منطقه لرده دولت نینگ اوچینچی رسمی تیلی صفتیده قید ایتیلدی.
لویه‌جرگه
افغانستان ده یوزبیرگن بویوک سیاسی اوزگریشلر و قانلی اوروشلردن کیین 1382. ییل قوس آیی نینگ 23 سیده ینگی اساسی قانون نی توزیش لویه جرگه سی باشلندی. اوشبو لویه جرگه ده مملکت نینگ 32 ولایتیدن (حاضر 34 ولایت) سیلنگن 450 ملت وکیللری و 53 کیشی انتصابی وکیللر، توپلم 503 کیشی اعضا قتنشدی. بو جمله دن قریب 70 کیشی وکیللرنی شمال و شمال شرق ولایتلریده حیات کیچیره یاتکن اوزبیک و ترکمن لر تشکیل بیرر ایدی. اوشبو ترکتبار وکیللر باشچیلیگیده ینگی طالبلر رژیمی نی سقوط بیرگن افغانستان ملی اسلامی جنبش حزب نینگ رهبری جنرال عبدالرشید دوستم (حاضر مارشال) قرار تاپکنلر. تخمینآ بیر هفته گه ریجه لنگن اساسی قانون لویه جرگه سی ایریم اختلاف لر باعث 21 کون دوام ایتدی. کیلیشماوچیلیکلر اساسآ سکیز ماده گه خلاصه بولیب اونینگ باشیده ترکی تیللر (اوزبیکی و ترکمنی) نی دولت رسمی تیلی صفتیده قبول قیلینیشی اید. قالگن اختلافی ماده لر حکومت توزومی، جهادی لرنی حکومت ده حضوری، قانون نی قندی نظارت ایتیلیشی، جمهور ریس صلاحیتلری و باشقه مسله لردن عبارت اید. ترکتبار ملت وکیللری اوز تیللرینی رسمی لشتیریش اوچون 19 کون قتیغ مجادله قیلیشدیلر و حتی “اگر تیلیمیز رسمی بولمسه اوستیمیزگه پطرول قوییب یاندیره میز” دیگن تحصن نی یولگه قویشدیلر. امریکا قوشمه ایالت لری نینگ مخصوص نماینده سی داکتر زلمی خلیلزاد لویه جرگه خیمه سیگه کیلیب جنرال عبدالرشید دوستم جنابلری بیلن اوچره شیب شوندی دیگن: “اگر لویه جرگه بی نتیجه قالسه برچه مسئولتی سیزنی بوینینگیزگه توشه دی. بونی اونوتمنگ” دیب، تهدید قیلگن. اما اوز ایستکلریگه ایجابی جواب آلیشگه قادر بولمه گن.
باشقه تماندن تحصن قیلگن ترکتبار ملت وکیللرینی قورقتیش مقصدیده امریکالیک عسکرلر تمانیدن توتیلیب قماقه کیریتیله دی دیگن شایعه لرنی کینگ بیر شکلده ترقتگنلر. اما افغانستان ملی اسلامی جنبش حزب نینگ رهبری جنرال عبدالرشید دوستم (حاضر مارشال) لویه جرگه ده گی برچه ترکتبار ملت وکیللرینی رهبریت قیلیب: “یا تیلیمیزنی رسمی قیله میز، یا همه میز بو دنیانی ترک ایته میز.” دیگن شعار بیلن اوز ایستکلری اوستیده قتیغ تاخته گن لر.
نهایت ده افغانستان ینگی اساسی قانونی لایحه سیده ترکی تیللر (اوزبیکی و ترکمنی) 1382. ییل جدی آیی نینگ 14. کونی لوی جرگه اعضاسی تمانیدن ترکتبار ملتی یشه یاتکن منطقه لرده دولت رسمی تیلی مقامینی کسب ایتدی. اما اساسی قانون چاپ دن چیقگندن کیین ترکی (اوزبیکی و ترکمنی) تیللر یانیده باشقه کیچیک قوملرنینگ تیلی هم قوشیلیب قوییده گی متن نشر ایتیلدی:
اساسی قانون 16. ماده سی: “پشتو، دری، اوزبیکی، ترکمنی، بلوچی، پشه یی، نورستانی، پامیری و اولکه ده رایج بولگن باشقه تیللر جمله سیدن، دری و پشتو دولت نینگ رسمی تیللری دیر. اوشبو اوزبیکی، ترکمنی، بلوچی، پشه یی، نورستانی، پامیری و باشقه تیللرده گپله شوچی کوپچیلیک خلق یشه یاتکن منطقه لرده پشتو و دری یانیده مذکور تیل هم اوچینچی رسمی تیل دیر و قندی تطبیق بولیشی علاحیده قانون عملگه آشه دی. افغانستان نینگ برچه تیللرینی اونیب اوسیشی اوچون دولت تمانیدن ریجه توزه لیب عملگه آشیریله دی. اولکه ده رایج بولگن برچه تیللرده عامه مطبوعات و یایین ایتیلیشی آزاد دیر. اولکه ده گی اداری و علمی اصطلاح لر سقلنه دی.”
نتیجه
افغانستان ده یشه یاتکن ترکی تیللر(اوزبیکی و ترکمنی) سوزلاچی خلق بیر عمر مبارزه، یوزمینگلرچه قربانلیک و لویه جرگه ده کورستگن 21 کونلیک مجادله بیلن اوز آنه تیللرینی اساسی قانون ده رسمی لشتیردیلر. اساسی قانون تصویب بیلن اورتگه کیلگن ینگی نظام سایه سیده سوز ایرکینلیگی تآمین بولیب باشقه تیللر یانیده اوزبیک و ترکمن قوملر تیلی نی رواجلنتیریش مقصدیده آیینه تلویزیونی، بیلگی هفته لیگی، اوزبیک ویبلاگ چیلر انترنیت صفحه سی، ملی تلویزیونی، بی بی سی اوزبیک خدمتی، آریانا تلویزیونی و کیینچه لیک باتور، آرزو، ستاره، الماس و باشقه رادیو و تلویزیونلر نشرات گه باشله دی. اوزبیک و ترکمن لر یشه یاتکن منطقه لرده گی مکتب اوقوچیلریگه درس کتابلری تیارلش اوچون معارف وزیرلیگیده ترکی تیللر (اوزبیکی و ترکمنی) تعلیمی نصاب مرکزی ایجاد ایتیلیب، اوزبیک و ترکمن بیلیمدانلری تمانیدن درسلیک کتابلر تیارلشگه باشله تیلدی. بوکونگی کونده مذکور اساسی قانون سایه سیده اولکه بویلب یوزلرگه تلویزیون، رادیو، نشریه، مجله و انترنیت صفحه لری افغانستان ترکی تیللری (اوزبیکچه و ترکمنچه) تیللرینی رواجی اوچون فعالیت آلیب بارماقده و یوزلرچه نثر و نظم قالبیده یازیلگن معاصر اثرلر قلمکشلر تشبثی بیلن چاپ دن چیقدی.
اوتکن ییلی ریاست جمهورلیک سیلاوی عرفسیده بیر گروپ فرهنگی و مدنی شخصیتلر تشبثی بیلن “اوزبیک تیلی ملی کونی” نی تقویم گه کیریتیش فعالیتی باشلندی. اوشبو حرکت برچه اوزبیکلر تمانیدن خوش قرشی لندی. اما فرهنگی شخصیتلری میزنینگ اوشبو تشبث و یخشی نیت لریگه سیلاو سیاستی سایه سالیب ناتوغری بیر تاریخ نی تنلشگه اونده دی. کمینه اوشه پیت ده هم مذکور کمیسیون اعضاسیگه اوز فکر و ملاحظه م نی وسیله بولدیم اما انابت گه آلینمه دی. بو ییل ینه عین خطا تکرار بولیشی عرفه سیده تورگنمیز، توغری تاریخ نی تنلش مقصدی ده اوشبو آچیقلمه آرقلی تاریخی مسولیتیم نی ادا قیلیش گه جسارت قیلدیم.
تاریخی، علمی و تحقیقی قدریت لر هیچ قچان سیاست سایه سی آستیده قالمسلیگی کیرک. شو یوزدن “اوزبیک تیلی ملی کونی” نی تقویم گه کیریتیش اوچون بیل باغله گن فرهنگی شخصیت لریمیز و دولت اربابلریمیزدن ایسته گیم شو که یخشی نیت بیلن باسگن قدملری تاریخ نی جعل قیلیش ملامت لیگی گه سبب بولمه سین. اوشبو یخشی قدم لرنینگ مسولیتی جوده آغر و بیر مرته اوز جایینی تاپکن دن کیین ینگی نسل گه قانقرلی جواب قیتریش قیین بوله دی. ترک تیلی آته سوزی بار “نقص نی هر ییریدن قیتسنگ فایده دیر”
شو یوزدن سوزلریم سونگیده ینه بیر مرته ایسلب اوته من بو ییل 29. میزان (21. اکتبر) اوزبیکستان اساسی قانونیده اوزبیک تیلی نی دولت رسمی تیلی مقام آلیشی گه 31 ییل توله دی، اوشبو بویوک یوتوق نی قوشنی اولکه و قانداش ملت اوزبیکستان خلقی گه چین کونگیلدن تبریکلی من.
بیزنینگ اولکه میزده یشه یاتکن بویوک ترکتبار خلقی نینگ ترکی (اوزبیکی و ترکمنی) تیللرینی افغانستان اساسی قانونیده رسمی لشیب اوز محللریده دولت رسمی تیلی مقامی نی آلیشی جاری ییل جدی آیی نینگ 14.سیده 17 یاشنی تولدیره دی.
اوشبو تاریخی یوتوق (14. جدی اوزبیک تیلی ملی کونی) نی برچه افغانستان ملتی و دنیا ترکتبارلریگه چین کونگیلدن قوتلوغ بولسین دیمن.
حرمت بیلن
