ایکینچی بولیم
حافظ خوارزمی نینگ ایککی جلدلی دیوانی
باره سیده معلومات
(1320- 1389)
ایکینچی بولوم
یازوچی: حمید سلیمان
سیریلیک الفبا سیدن عربچه خطی ده اوزگرتیر گن: عبدالمجید اوزگون
05.03.2019
ایکینچی بولوم حافظ خوارزمی نینگ پشه گن دوری
حافظ خوارزمی نینگ یشه گن دَوری، زمانداشلری و اؤز حیاتی حقیده گی قیمتلی معلوماتلرنی اونینگ قصیده، غزل، قطعه و رباعیلری گینه بیره آله دی. بنابرین، شاعر بیوگرفیه سینی یره تیشگه جُرأت قیلر ایکنمیز. حاضرچه یکه یو- یگانه و ایشانچلی منبع صفتیده فقط اونینگ اؤز دیوانیگه سوینه آله میز، خلاص.
حافظ خوارزمی نینگ اصلی اسمی عبدالرحیم ایکنلیگی دیوانیده گی یتتیته فارسچه غزللریده رحیم یاکه عبدالرحیم نامی تخلص صفتیده کیلتیریلگن لیگیدن معلوم. فکریمیزچه، تخلص اؤرنیده کیلگن بو عادی نام، هلی اؤزیگه مخصوص تخلص تنلشنی ایپ بیلمه گن یاش شاعرنینگ اؤز اسمی بؤلیشی کیره ک. بو اسم نی او بیر اؤزبیکچه غزلیده هم تخلص صفیده ایشلتگن:
اول یاردین جفا منگه ناز و نعم ایرور،
اغیارنینگ وفاسی عذاب الم ایرور.
خاص اؤز قولینغه لطف ایتیب رحم قیلسه یار،
مخلص قدیمی قول انگه عبدالرحیم ایرور.
(دیوان، 157- بیت، 199- غزل)
نیمه اوچون یاش شاعر عبدالرحیم کیینچه لیک اؤزیگه حافظ تخلصینی قبول قیلگن؟ فکریمیزچه، بو ایککی سببدن کیلیب چیققن بؤلسه کیره ک: بیرینچیدن حافظ خوارزمی اؤزی نینگ مشهور زمان- داشی حافظ شیرازی بدیعی دهاسیده تربیه لنیب، اونی اؤز پری- مربٌی سی صفتیده اعتراف ایتیشی حقیقتگه یقین کؤرینسه، ایکینچیدن، یاش عبدالرحیم نینگ اؤزبیک تیلی، ادبیاتی و مدنیتی نینگ تؤله حقوقی اوچون کوره شووچی، جسارتلی و آتشین وطن پرور ایکنی بیلن ایضاحلنه دی. انیقراغی، شاعر عبدالرحیم اؤزبیک شعریتیده هم حافظ شیرازی دیک زبردست صنعتکار بؤلیشینی آرزو قیلگن. اؤزبیک خلقی هم اؤز آنه تیلیده یره تیلگن عشقی، فلسفی شعریتیدن کینگ کؤلمده بهره مند بؤلماغی لازم، دیگن ایزگو تیله کلری، اونینگ دنیا قره شیده گی خلقچیللیک غایه لری بیلن باغلیق کؤرینه دی. کیینچه لیک عبدالرحیم حافظ تخلصینی قبول قیلگن. بو حقده شاعرنینگ اؤزی بیر غزلیده شونده ی یازگن:
حافظنی کؤرونگ اوشبو زمان تورک تیلینده،
گر کیچدی ایسه فارسده اول حافظ شیراز.
(دیوان، 279- بیت).
بو مصرعلرنی شو قدر برلـله یازیشگه حافظ شیرازیدیک بویوک شاعر بیلن ایجادی بیل لشیشگه قادر، یتوک صنعتکارگینه جُرأت قیلیشی ممکن ایدی. دیمک، کلاسک ادبیاتیمیز تاریخیده نواییگه قدر 14 عصر اخیری و 15 عصر باشلریده اؤز ادبیاتیده بیرینچی اؤله راق مکمٌل دیوان ترتیب ایتگن شاعر حافظ خوارزمی بؤلگن دییشیمیزگه تؤله اساس بار. اؤزبیک شعریتی نینگ حافظی دعواسینی قیلگن خوارزملیک عبدالرحیم نینگ بیزگچه یتیب کیلگن اولکن بدیعی میراثی اونینگ اؤز دعواسیده
5
حقلی ایکنی نینگ آچیق اثباتیدیر. حافظ تخلصی اونینگ دیوانیده گی غزللر مقطعیده مینگدن آرتیق اؤرینده اوچره سه ده، شاعرنینگ تؤلیق نامی حافظ خوارزمی ایکنی ایسه فقط ایککی اؤرینده گینه کؤرسه تیب اؤتیلگن:
ولایات و کرامات و کرم اؤزیندین ایزده یو،
بؤلوبدور حافظ خوارزمی جانی بیرله کرمانی.
(دیوان، 18- بیت).
عنایت بیرله سؤز بابینده یاری کؤرگوزور بؤلسه،
آشورغه ی حافظ خوارزمی شعرین فرقی شعرادین.
(دیوان، 22- بیت).
مذکور ایککی بیت ده گی فکتلرگه سویه نگن حالده، شاعر نامینی حافظ خوارزمی دیب یوریتیش مقصدگه موافقدیر و شو نام ترکیبیده گی «خوارزمی» سؤزی اونی حافظ شیرازیدن اجره تیب توره دی.
دیوانده گی جوده کؤپ مثاللردن معلوم بؤلیشیچه، حافظ خوارزمی شیرازی نینگ کیچیک زمانداشی بؤلگن. حافظ شیرازی 1389 ییلی وفات ایتگنیده حافظ خوارزمی یتوک شاعر بؤلگن بؤلسه کیره ک. اگر تیمورنینگ خوارزمگه یوریشلری دَوریده حافظ خوارزمی شیرازگه باریب قالگن بؤلسه او تقدیرده، فارسی گوی حافظ بیلن تورکی گوی خافظ نینگ بیر- بیرلری بیلن اوچره شگن، تنیشگن بؤلیشلری احتمالدن اوزاق ایمس.
هر ایککیله حافظ عمری نینگ کؤپ قسمینی شیرازده اؤتکزگنلر. حافظ شیرازی بیلن حافظ خوارزمی نینگ پراگریسیو دنیا قره شی فلسفی کانسیپسیه لری، گومه نیزم، ایجادی میتاد و مهارت بابیده گی قطار مشترک حاللری اولرنینگ بیر دَور، بیر اجتماعی- سیاسی توزوم و مدنی محیط ده یشه گنلیکلریدن دره ک بیره دی. ددل اَیتیش ممکنکه، حافظ خوارزمی خافظ شیرازی عنعنه لرینی بیرینچیلردن بؤلیب اؤزبیک شعریتیگه آلیب کیرگن، اینیقسه غزل جنرینی مضمونن بای ایتگن اولکن صنعتکار بؤلگن. قؤییده گی بیت بو فکریمیزنی تصدیقلاوچی روشن دلیلدیر:
شیرازی تورکلرگه ایلتونگ بو شعرنی کیم،
سوردوم بو طور اوزره حافظ بیکین کلامی.
(دیوان، 549- بیت).
امیر تیمور 1379- 1388 ییللر مابینیده بیر نیچه بار خوارزمگه یوریش قیلیب، اولکه نی تلان- تاراج ایتگنی اینیقسه 1388 ییلده اورگنچنی ییر بیلن یکسان ایتیب، او ییرده مدنیت قـَیته باش کؤترال- مه یدیگن احوالگه کیلتیرگنی تاریخدن معلوم. شو پیتده ویران بؤلگن مملکت خلقی اؤز باشیدن نی- نی فجایع و مصیبتلرنی اؤتکزمه دی. خوارزم خلقی نینگ ایلغار فرزندلریدن قنچه- قنچه عالم، شاعر، مدنیت اربابلری، هنرمند، کاسب، سوداگرلر باش پنه ایزلب تورلی خارجی مملکتلرگه تؤزغیب کیت- گنلریده یتوک شاعر حافظ هم دحشتلی فلاکتلر عذابینی تارتگنی حقیقتدن اوزاق ایمس، اونینگ:
6
حافظ، سنینگ قدرینگنی گر خوارزم اهلی بیلمَسه،
عزم عراق اَیلب روان، آهنگ شیراز ایتگه سین.
(دیوان، 395)
یاکه:
حافظغه نوا تیگمسه خوارزمده، اندین،
قیلغه ی ایدی آهنگ حجاز اِیله سپاهان.
(دیوان، 437- بیت)
دیه اؤز احوالی روحیه سینی
بیان ایتووچی اوتابیوگرفیک بیتی خوددی شو پَیتده شاعرنینگ خوارزمده ایکنلیگیدن دره ک بیره دی. چونکه خانه ویران بؤلگن یورت نینگ ابگار خلقی حافظ کبی صنعت آگاه لری نینگ قدریگه یته دیگن احوالده ایمس ایدی.
حافظ خوارزمی 1390 ییللردن سؤنگ، احتمال 15 عصر باشلریده اؤز وطنینی تشلب کیتیشگه مجبور بؤلگن، دیب تخمین قیلیش ممکن، یاکه 1414 ییلی شیراز تختیگه اؤتیرگن ابراهیم سلطان تکلیفی بیلن شیرازگه بارگن بؤلسه عجب ایمس. دستلب او قیسی مملکتلرده بؤلگنلیگی نامعلوم. گرچه شاعر اؤز اثرلریده عراق، عجم، خراسان، فارس، اصفهان، کرمان، شیراز، تبریز، سمرقند، بخارا، خجند کبی اؤلکه و شهرلر ناملرینی تیلگه آلسه هم حافظ نینگ چیت ایلده اساسی استقامتگاهی فارس اؤلکه سی نینگ پایتختی شیراز بؤلگن.
1405 ییلی تیمور وفاتیدن سؤنگ اونینگ کینگ قولاچ آتگن دولتینی اداره ایتیش اوچون میراث خورلری اؤرته سیده کوره ش کیته دی، نتیجه ده پایتختی هرات حسابلنگن خراسان اؤلکه سینی شاهرُخ نینگ اؤزی سؤره دی، 1409 ییلی ماوراء النهرگه کتته اؤغلی میرزا اولوغ بیکنی حاکم قیلیب تعیینلب، سمرقند تختیگه اؤتکزه دی. ایرانده فارس اؤلکه سینی اداره ایتیشنی کیچیک اؤغلی سلطان ابراهیم گه تاپشیردی. 1414 ییلی شیراز تختیگه اؤتیرگن سلطان ابراهیم 21 ییل فارس اؤلکه سینی اداره ایتیب، 1435 ییلده وفات ایتگن. حافظ خوارزمی شیرازگه سلطان ابراهیم تختگه چیقمسدن اوٌل باریب قالگنمی یاکه سؤنگ بارگنمی، بیزگه نامعلوم. انیغی شوکه، شاعرنینگ:
گلستان یوزلو، ای ساقی، سنینگ عشقینگ منگه جاندور،
ایچه لیم باده نی کیم، دَور ابراهیم سلطاندور.
………………………………………………….
ثناو حمد ایته دور یَره تگن بیرو بارینغه،
اؤشول سلطان زمانیده بو حافظ کیم غزلخواندور.
(دیوان، 149- بیت)
7
بیتلری، اونینگ بیرینچیدن، شیرازده یشه گنینی تصدیقلسه، ایککینچیدن، خرانالاگیک جهتیدن شاعر حیاتی نینگ سؤنگگی ییللری ایرانده (فارسده) سلطان ابراهیم حکمرانلیک قیلگن دَوری تؤغری کیلگنینی کؤرسته دی. یوقاریده گی شعر مضمونیگه دقٌت قیلینسه، حافظ خوارزمی اؤزینی سلطان
ابراهیم دَوری غزلخوانی دییشی اونی سرایگه یقین، زمانه سی نینگ پیشقدم شاعرلریدن ایکنیگه آچیق اشاره دیر.
1435 ییلی سلطان ابراهیم وفات ایتگنیده خافظ خوارزمی اونگه اَتب مخصوص مرثیه یازدی.شو مرثیه طفیلی گینه بیز شاعرنی 1435 ییلده هلی حیات ایکنینی انیقله ی آله میز. حافظ ینه قنچه عمر کؤرگن، قچان وفات ایتگن و قـَییرگه دفن ایتیلگنلیگی حاضرچه نامعلوم، امٌا تیمورنینگ خوارزمگه یوریشلری دَوریده، خوارزم اهلی آلدیده قدرسیزلیگیدن شکایت قیلگن حافظ، شبهه سیز، 14 عصر آخریده یاق یتوک شاعر بؤلیب، یاشی 30- 40 اطرافلریده بؤلماغی کیره ک، اگر بیز اونگه 15 عصردن ینه 35 ییلنی قؤشسک، او سلطان ابراهیم وفاتی چاغیده موی سفید بؤلیب، یاشی 65- 75 اطرافیده بؤلگن دیب تخمین قیلش ممکن. شاعر شیرازده تورغون بؤلیب قالگنیدن اؤشه ییرده دفن ایتیلگن دییشی ممکن.
حافظ اؤز شعریتی نینگ دنیاوی مضمونی، گومنیستیک روحی و فلسفی تیرن لیگی، یوکسک مدنیتی بیلن باشقه زمانداشلری آره سیده اؤز دوری نینگ ایلغار ایدیالاگی، سؤز صنعتی نینگ ممتاز و یتوک وکیلی صفتیده قد کؤتریبتوره دی، 14 و 15 عصرلر اؤرته سیده اؤتگن، حافظ خوارزمیگه یقین دورده یشه گن اؤزبیک شاعرلری حیدر خوارزمی، سَیٌد احمد، لطفی، اتایی، گدایی سککاکی، یَقینی، احمدی، امیری، خجندیلردن بیزگچه یتیب کیلگن ادبی میراث حافظ خوارزمی دیوانی حجمیدن کمدیر. بنابرین، قدیمی اؤزبیک ادبیاتی و ادبی تیلی نینگ عجایب، بی بها یادگارلیگی بؤلمیش خافظ دیوانینی هر یاقلمه اؤرگنیش، شاعرنینگ ادبیاتیمیز و مدنیتیمیز ترقیاتیگه قؤشگن حصه سینی انیقلش ایدی باشلنجک علمی تدقیقاتلرنینگ بیریدیر.
عبدالرحیم حافظ خوارزمی دیوانی قؤلیازمه نسخه سی هندوستان نینگ حیدرآباد شهریده گی سلارجنگ موزیی دن تاپیلگنی اوچون، منبع شناسلیکده قبول قیلینگن عنعنه گه موافق. بیز اونی شرطلی روشده حافظ دیوانی نینگ حیدرآباد نسخه سی دیب اته دیک.
امٌا دیوان نینگ یگانه قؤلیازمه نسخه سی قنده ی قیلیب شیرازدن مرکزی هندوستان نینگ حیدرآباد شهریگه باریب قالگنلیگی، قنده ی قیلیب سلارجنگ موزیی قؤلیازمه لری خزینه سی مُلکیگه اَیلنگنی حقیده معلوماتلر یؤق.
انیقراغی شوکه، حافظ اؤز دیوانینی اینگ کوچی بیلن سلطان ابراهیم وفاتی عرفه لریده، یعنی 15 عصرنینگ 30-ییللریده تصنیف ایتگن بؤلیشی کیره ک. دیوان اوندن کیین تصنیف ایتیلگنیده 1435 ییل سلطان ابراهیم وفاتیگه اَتب یازیلگن مرثیه، البتٌه، دیوان ترکیبیدن جای آلیب، کیینچه لیک باشقه کاتب قلمیده کؤچیریلیب قؤلیازمه گه قؤشیب قؤییلمه گن بؤلور ایدی. شونینگدیک دیوان نینگ توزیلیش تاریخی 15 عصنینگ 30- ییللریدن اوٌل راق بؤلیشی هم عقلگه سیغمه یدی. چونکه 1435 ییلده هلی ایجاد ایتیش قابلیتیگه ایگه بؤلگن شاعرنینگ 15 عصرنینگ 30 ییللریگه قدر بؤلگن ایجادی نینگ دیوانده اؤرین آلمه ی چیتده قالیب کیتیشی منطقدن اوزاقدیر. دیوانگه جمع لنگن 18632 بیت حجمیده گی شعرلرنینگ غایه وی مضمونی، بدیعی کمالاتی، رنگ- برنگ جنرلری، دیوان نینگ
8
توگللنگن ایکنلیگی، قؤلیازمه ایسه اؤز ایچیگه حافظ خوارزمی پاایتیک میراثینی اساسن تؤلیق آلگنلیگینی کؤرسَتیب توریبدی. دیمک شاعر حیاتی آخرگی ییللری نینگ تصنیف- تاریخی1430- 1435ییلر اؤرته لریگه تؤغری کیله دی. سؤنگره حافظ خوارزمی قنچه عمر کؤرگن، قنچه یازگن، قؤلیمیزده گی دیوانگه کیرمه گن شعرلری بؤلسه (بؤلیشی احتمالدن اوزاق ایمس) اولرنینگ تقدیری نیمه بیلن توگه گن؟ بو تؤغریده بیرار نرسه دییشگه اساسیمیز یؤق.
قؤلیازمه کؤپ اؤقیلیب، اورینگن، کتاب آخریدن رباعیلر یازیلگن بیر- ایککی ورغی جُزویدن اجره لیب، مقاوه بیلن یؤقالگن، 386- 387 ورقلر اؤرته سیده «نون» حرفیده گی غزللرباشلنیشیدن هم قنچه دیر ورق یؤقالگن، امٌا دیوان نینگ قسمی مکمٌل سقلنگن. قؤلیازمه نینگ قچان، کیم تامانیدن کؤچیریلگنلیگی حقیده گی معلومات فکریمیزچه انه شو یؤقالگن ورغیده بؤلیشی ممکن ایدی. افسوسکه یؤقالگن بیت فن اوچون مهم معلوماتلرنی اؤزی بیلن آلیب کیتگن. امٌا مونگه قره مه ی، خط اوسلوبی، قاغاذی، سیاهی و باشقه بیلگیلریگه کؤره قؤلیازمه 15 عصرنینگ 30- ییللری شیرازده کتابت قیلینگن دیب تخمین قیلسه بؤله دی.
قؤلیازمه نینگ جدٌی نقصانی شوکه، او قچانلردیر زخ جایده سقلنیب، نمده قالگن. شو سببدن جوده کؤپ ورقلرینی سوو داغلری باسگن. قؤلیازمه حاشیه لرینی قورت ییب، غلویره ک قیلیب یوبارگن. امٌا متنگه ضرر یتمه گن. اثر شیرازنینگ ایپک قاغاذیگه، باشیدن آخریگچه 13- 14 عصر ایران کتابتیگه خاص بؤلگن نسخه خطیله بیر تیکیسده دقٌت بیلن، غایتده سوادلی کؤچیریلگن. فقط سلطان ابراهیم وفاتیگه اتب یازیلگن مرثیه باشقه، ملکه لی خطٌاط تامانیدن سؤنگگی دَورنینگ شلدیراق ناوات رنگ قاغاذیگه، تیپیک نستعلیق خطیده کؤچیریلیب، دیوانده گی قصیده لر آخریگه (دیوان- 52- 58- بیت) کیینچه لیک قؤشیب قؤییلگن. قاره سیاه بیلن یازیلگن متن هر بیتگه ایککی اوستینده جایلش –تیریلگن. قؤلیازمه نینگ برچه بیت لریده متن عادٌی جدول ایچیگه آلینیب، ورق لر آخریگه پایگیر قؤییلگنی طفیلی، کؤچیرووچی تامانیدن ورقلر رقملنمه گن. مین خزینه رهبری نینگ رخصت بیلن قؤلیازمه نینگ باشیدن آخریگچه قلم بیلن بَیتمه- بیت رقملب چیقدیم.
قؤلیازمه نینگ ورقلر سانی 586. عمومی فارمه تی 15.26 سانتی میتر.
حاشیه سی فقط متن فارمتی12×18 سانتی میتر. هر بیتده، سطرلر سانی 15 ته دن 17 ته گچه. قؤلیازمه نینگ 1. 58، 59 بیتلری و حاشیه سیده گی تورلی یازوولر دیوانگه علاقه سیز. کیینچه لیک دیوان نینگ تازه قالدیریلگن بیرینچی بیتیگه «قاف» حرفیده 30 ته اؤزبیکچه سؤزلر لغتی (قوپارماق، قؤیماق، قؤیدیرماق، قاوورماق، قاچقاق، قورساق و. ب). نستعلیق خطیده یازیلگن. شو خط بیلن بیرینچی صحیفه یوقاریسیده دیوان حافظ ترک («دیوان حافظ تورک»)جمله سی یازیلگن. بوندن تشقری ینه شونگگه اؤخشش دیوان حافظ بزبان ترک («دیوان حافظ به زبان تورک») جمله سی علیحده قاغاذ پرچه سیگه یازیلیب، 3- بیت نینگ یوقاریده گی چپ بورچگیگه یاپیشتیریب قؤییلگن. بو هر ایککی یازوو سؤنگگی اثرلرد بیگانه آدملر تامانیدن بیتیلگن.
