بیرینچی بولوم
یازوچی: حمید سلیمان ! سیریلیک الفبا سیدن عربچه خطی ده اوزگرتیر گن: عبدالمجید اوزگون 05.03.2019
حافظ نامی تیلگه آلینر ایکن، عادتده، هر بیر کتاب خوان درحال جهانده اؤز دَوری نینگ بی قیاس لیریک شاعری صفتیده شهرت قازانگن فارس ادبیاتی کلاسیگی، سِحرلی غزللرایجادکاری خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازینی خیالیگه کیلتیره دی. حقیقتن هم حافظ شیرازی بینظیر شعری دهاسی اونی دنیا ادبیاتی نینگ اینگ بویوک شاعرلری قطاریگه قؤیدی. حافظ نینگ رومنیستیک غایه لر و حقیقی تویغولری ترنٌم ایتووچی غزلیاتیدن همیشه برهیات نفاست چشمه سیدن هم شرق، هم غربده گی قنچه دن- قنچه اولکن شاعرلر بهره مند بؤلگنلر، تربیه تاپگنلر. اؤرته آسیاده اکتوبر روالیوسیه سیگچه مدرسه و مکتب درسلیکلریدن سعدی، جامی، نوایی، فضولی، میرزا بیدل قطاری حافظ شیرازی هم جای آلگن و آته- بابالریمیز شاعر غزلیاتیده تربیه تاپگن ایدیلر. ایندیلیکده حافظ تخلصی بیلن اؤزبیک تیلیده ایجاد ایتگن ایککینچی بیر ییریک صنعتکارنینگ تؤلیق دیوانی هندوستانده تاپیلدی1،
15 عصرگچه اؤرته آسیا ادبیاتیده فارس- تاجیک تیلی و ادبیاتی هنوز حکمران موقع گه ایگه بؤلیب، اؤزبیک تیلی و ادبیاتی اؤز حقوقینی تؤلیق اِیگللش اوچون کوره شه یاتگن بیر زمانده اؤزبیک ادبی تیلیده اولکن بدیعی میراث یره تگن حافظ خوارزمیدیک شاعر میراثی نینگ تاپیلیشی اؤزبیک کلاسیک ادبیاتی تاریخیده اؤزیگه خاص یَنگی صحیفه آچدی.
ادبی میراثی میزنی تینیمسیز ایزلش و تؤپلش جریانیده قؤلگه کیریتیلگن بی بها دُردانه لر آره سیده فوق العاده اوچره یدیگن «دُرٌ یَتیم»لردن بیری، حاضرگچه فن عالمیگه معلوم بؤلمه کن اؤزبیک دنیاوی ادبیاتی نینگ ییریک نماینده سی حافظ خوارزمی نینگ 37264 مصرعدن عبارت پاایتیک میراثینی اؤز اِیچیگه آلگن قؤلیازمه دیوانی هندوستان نینگ حیدرآباد شهریدن تاپیلگن. یوروپانینگ اینگ بای قؤلیازمه خزینه لری بؤلمیش لندن، آکسپورد، کیمبریچ، پریج کتبخانه لریده گی اؤزبیک ادبیاتی، فن و مدنیتی تاریخیگه عاید برچه قؤلیازمه لرنی کؤریب، اولر آره سیدن اینگ معتبرلری میکرافیلمی و فاتا نسخه لرینی وطنیمیزگه، ریسپوبلیکه فنلر اکدیمیه سی نینگ علیشیر نوایی نامیده گی دولت ادبیات موزیی قؤلیازمه فاندی خزینه سیگه آلیب کیلیب قؤشگن ایدیم. امٌا، اولر فن اوچون قنچه لیک اهمیت کسب ایتمه سین، هیچ بیری حافظ خوارزمی قؤلیازمه دیوانی درجه سیده کشفیات کوچیگه ایگه بؤلمه گن ایدی.
اؤتمیشده ماوراء النهر و خراسانده یره تیلگن مدنی میراث نینگ قنچه- قنچه سی فیودالزم جمعیتیگه خاص باسقینچلیک اوروشلری اؤز ارا نزاع و تلان- تاراجلر، جهالت، فنه تیزم و تورلی فلاکتلر عاقبتیده نام- نشانسیز یؤقالیب کیتگن ایدی. لیکن هلی فنگه معلوم بؤلمه گن علم- فن، ادبیات و صنعت اثرلری نینگ اَیریم نمونه لرینی چیت ایل کتابخانه لری، اَینیقسه، عالم، شاعر، فاضل کیشیلرنینگ شخصی کتب خانه لریدن تاپیلیشیگه ایشانچیمیز کامل ایدی. شو سببدن قدیمی میراثیمیز نمونه لرینی تؤپلش ایشیده دقٌتیمنی خارجی شرق مملکتلری، اینیقسه هندوستان کؤپراق اؤزیگه جلب قیلیب کیلدی. چونکه بو قیزیقیش کتته تاریخی حقیقتگه اساسلنگن ایدی.
معلوم که، اؤزاق عصرلر دوامیده هندوستان بیلن ماوراءالنهر اؤرته سیده دوام ایتیب کیلگن کؤپ ترماقلی اقتصادی، سیاسی، مدنی علاقه لر، همکارلیک، خصوصن، بو خیل علاقه لرنینگ بابریلر دوریده (اوچ عصر مابینیده) ینه هم ترقی ایتیب، رواج تاپیشی مملکت نینگ یَنگی مادٌی و معنوی
2
ترقیات باسقینچیگه کؤتریلیشیگه خذمت قیلدی. بابریلر دوریده اؤرته آسیادن هندوستانگه بارگن علامه لر بیلن بیرگه کؤپلب قؤلیازمه کتابلر هم اؤتیب کیتگنلیگی تورلی منبعلرده آزمی- کؤپمی ذکر ایتیلگن. شو سببدن اؤرته آسیا خلقلری ادبیاتی، جمله دن، اؤزبیک خلقی یره تیب قالدیرگن ادبی میراث میزنی تؤپلشده هندوستاندن امید کتٌه ایدی.شو بیلن بیرگه، بابر و بابریلر هند خلقی تاریخیده قنده ی رول اؤینه گن، خلقلریمیز اؤرته آسیاده گی اوزاق عصرلیک تاریخگه ایگه بؤلگن دوستلیک و همکارلیک علاقه لری، صنعت، ادبیات، مدنیت آبده لریده قنده ی ایز قالدیرگن؟ خلص، هر ایککی خلق اؤرته سیده گی مدنی علاقه لر پراگریسسیو انسانیت اوچون نیمه لر بیردی؟ شو پرابلملرنی تیکشیریش و هندوستان تاریخی، مدنیتینی اؤرگنیب، اؤرته آسیالیک آته- بابالریمیزنینگ هند مُلکیده باسیب اؤتگن هر بیر قدمیدن ایزمه- ایز باریب، اولرنینگ فعالیتی بیلن تنیشیش و هر بیر تاریخی واقعه گه مارکسیستیک میتادلاگیه اساسیده چینه کم علمی- آبیکتیو بها بیریش ایشیده اؤز حصٌه منی قؤشیش آرزوسی بار ایدی. آرزو عملگه آشدی.
اؤزبیکستان сср فنلر اکدیمیسیه سی نینگ علیشر نوایی نامیده گی دولت ادبیات موزی نینگ خارجی مملکتلرده گی ادبی میراث میزنی اؤرگنیش و تؤپلش مقصدیده منتظم روشده آلیب باره یاتگن ارخیوگرافیک ایکسپیدیسه لری نینگ نوبتده گی 1975 ییل 26 مرت دن 26 می گچه هندوستان دارالفنونلری، کتبخانه لری، دولت ارخیولری و موزی لریده گی شرق قؤلیازمه لری خزینه لریده اؤتکزیلدی.
ایککی آی دوام ایتگن هندوستان سفریده مین بیلن بیرگه شاگردلریمدن فیلا لاگیه فنلری کندیداتی سندبیک حسن اشتراک ایتدی. بیز هندوستان نینگ ییریک تاریخی- مدنی مرکزلریدن دهلی، بمبی، مدارس، علی گرخ، لکناو، حیدرآباد، آگره شهرلری و کشمیر پایتختی سرینیگرده بؤلیب، او ییرلر- ده گی دولت و شخصی کتبخانه لرده سقلنه یاتگن 80 مینگدن آرتیق فارس، عرب و تورکی تیللریده- گی قؤلیازمه کتابلرنینگ نامی، مؤلفی بیلن فاندلرنینگ اِیچکی کرتاتیکلری آرقه لی تنیشدیک. اؤزبیک، آذربایجان، فارسی- تاجیک ادبیاتی و فنی تاریخیگه عاید 254 قؤلیازمه نی اجره تیب، اولرنینگ توصیفی بیریلدی و بو قؤلیازمه لر آره سیده شاه اثر حافظ خوارزمی دیوانی نینگ حیدرآباد دن تاپیلگن بی بها نسخه سی ایدی.
1975 ییل 18 می، یکشنبه کونی. بیز حیدرآبادنینگ مشهور و محتشم معرفت مکانلریدن بیری سلارجنگ موزی نینگ شرق قؤلیازمه لری خزینه سیده ایشلر ایدیک. موزی خزینه سیده گی 8122ته قؤلیازمه دن فقط 27 ته سیگینه تورکی تیلیده بؤلیب، اولردن 6 ته سی بدیعی اثرلر ایدی. تورکی قؤلیازمه لر سانی آز بؤلگنیدن و بو اثرلرنی اؤرگنووچی متخصصلر یؤقلیگیدن بؤلسه کیره ک مذکور اؤزبیک و آذر تیلیده گی 27 قؤلیازمه توصیفی سلارجنگ موزیی چاپ ایتتیرگن بیش جلدلیک کتلاگگه هم کیریتیلمه گن1. بو قؤلیازمه لر حقیده گی جوده قسقه معلومات فقط موزیی کرتاتیکه سیده موجود ایدی،خلص. شو کرتاتیکه بیلن تنیشیش اثناسیده 4298 رقم آستیده گی قؤلیازمه کرتاتیکه سیگه «دیوان خافظ بزبان تورکی»، جمله سی یازیلگن دقٌتنی جلب ایتدی. مین درحال مذکور قؤلیازمه نی طلب قیلدیم. قؤلیازمه نی خزینه دن چیقریب قؤلیمگه توتقزگنلریده مینی هیاجانگه سالگن بیرینچی نرسه دیوان نینگ اؤزبیکچه لیگی و کتته حجم ایدی. قؤلیازمه نینگ تورلی ورق لرینی آچیب، قیسی
3
بیر غزل مطلعی یاکه«حافظ» تخلصلیک مقطعنی اؤقیمه یین، بارگن سری هیاجانیم غالب کیله باشله دی. چونکه اثر غایتده روان اؤزبیک ادبی تیلیده یازیلگن ایدی. دیواننی احتیاط قیلیب ورق لر ایکنمن، او قؤلیازمه لر عالمیده جوده کم تاپیله دیگن و مینینگ شرق قؤلیازمه لرینی اؤرگنیشده گی 40 ییلیک تجربه مده بیرینچی اوچره گن نایاب جواهرده ی بؤلیب کؤریندی.
کتاب نینگ آخریدن بعضی ورق لر یؤقالگنی سببلی قؤلیازمه نینگ کتابت تاریخینی انیق بیلیب بؤلمه دی. امٌا، قاغاذی، سیاهی، خط اُسلوبی و باشقه قطار پلیوگرافیک علامتلریگه کؤره، قؤلیازمه 14- 15 عصر اؤرته لریده کؤچیریلگنی شبهه سیز ایدی. دستلب، هند عالملری معلوماتلریگه بناان مین هم مذکور قؤلیازمه حافظ شیرازی دیوانی نینگ اؤزبیک تیلیگه آغدریلگن ترجمه سی بؤلسه کیره ک، دیگن فکرده بؤلدیم. امٌا، حافظ شیرازی دیوانی نینگ اصل نسخه سینی تاپیب مقایسه قیلیشگه وقت ییتیشمه دی. قؤلیازمه نینگ فاتا نسخه سینی آلدیره دیگن بؤلگنیمدن، تؤله- تؤکیس تدقیقات ایشلری تاشکینت گه قالدیریلدی.
هندوستان ارخیوگره فیک ایکسپیدیسیه سی دن قـَیتگچ، بیش آی دن سؤنگ مذکور قؤلیازمه نینگ کثیراگره فیک نسخه سینی آلیشگه میسر بؤلدیک. اؤشه آیده یاق قیلینگن بیرینچی ایش بو دیواننی حافظ شیرازی دیوانی نسخه سیگه بیرمه- بیر سالیشتیریش بؤلدی. نتیجه شونی کؤرستدیکه، قؤلیازمه گه بیرانته هم شعر حافظ شیرازی نیکی بؤلیب چیقمه دی. قؤلیازمه ده گی بی بها اثرنینگ قیمتی بیز اؤیله گندن هم آرتیق ایدی. دیواننی چینچیکلب اؤرگنیش نتیجه سیده و شعرلردن تاپیلگن انیق معلومات لرگه کؤره مذکور قؤلیازمه دیوان 14 عصرنینگ ایککینچی یَرمی و 15 عصرنینگ اؤرته لریگچه یشه ب ایجاد ایتگن، حاضرگچه تاریخده معلوم بؤلمه گن، خوارزملیک اؤزبیک شاعری عبدالرحیم حافظ نینگ دیوانی بؤلیب چیقدی.
حافظ خوارزمی قؤلیازمه دیوانی نینگ تاپیلیشی مناسبتی بیلن، طبعی دیرکه، شاعر حیاتی و ایجادینی اؤرگنیش و اونینگ حقیده تاریخی منبعلر، قاله ویرسه، علمی ادبیاتلرده بیرار معلومات بار- یؤقلیگینی انیقلشدیک کؤپ مشقٌتلی وظیفه نی حل قیلیش ضروریتی توغیلدی. حافظ خوارزمی و اونینگ میراثینی انیقراق بیلیش اوچون اؤزبیک، فارس- تاجیک و آذر ادبیاتیگه عاید جوده کؤپ تذکره، بیاضلر ساویت اتفاقی حارجی شرق و غربده چاپ ایتیلگن کتته – کیچیک حجمده گی برچه اساسی کته لاگلر شرق ادبیاتی تاریخیگه عاید تورلی- تومن قؤلیازمه منبعلر و هر خیل باسمه اثرلرنی بیرمه- بیر کؤزدن اؤتکزدیم. نتیجه ده حافظ نامی یاکه تخلصیگه ایگه بؤلگن 156 کیشی تاریخده بؤگنلیگی معلوم بؤلدی. امٌا بیرار منبع ده حافظ خوارزمی نامی، قؤلیازمه سی نینگ باشقه بیرار نسخه سی یاکه شعرلریدن نمونه لر اوچره مه دی. درحقیقت، 14- 15 عصرلر اؤرته سیده یشه ب، اؤز دوری سویه سیگه نسبتن اؤزبیک تیلیده شو قدر اولکن بدیعی میراث قالدیرگن حافظ خوارزمیدیک ییریک صنعتکار حقیده تاریخده، بیز تاپگن دیوان قؤلیازمه سیدن باشقه هیچ قنده ی ایز تاپیلمسلیگی، حتی حافظ خوارزمی نینگ علیشیر نوایی دیک اولوغ شاعرگه هم نامعلوم بؤلیشی عقل باور قیلمسلیک درجه سیده گی حیرت آمیز بیر حالدیر!
نیمه اوچون حافظ خوارزمی بو درجه ده اثرلر قعریگه کؤمیلیب کیتگن، نیمه اوچون اثرلریدن بیرار مصرع سی باشقه منبعلرگه کیرمه ی قالگن، نیگه اونی تاریخی منبعلر تیلگه آلمه دی؟ دفعتن قره گن آدمگه اونینگ نامی و اثری تاریخ صحیفه سیدن قصدن اوچیریلگنده ی کؤرینه دی. حافظ
4
خوارزمی تقدیری نینگ بونچه لر شفقتسیزلیکلرگه گرفتار بؤلیشی نینگ باعثی نیمه ده؟ بو معمٌالرنی حاضرگچه حل ایتیش غایتده مشکل دیر.
دوامی بار
