Birinchi qism
بخارا خلق شورالر جمهوریتی نینگ 3نچی قورولتایی، اگست آیی، 1921ییل
چپدن بیرینچی قطارده : عبد رؤف فطرت، فیض الله خوجه یف، عبدالقادر محی الدین، عثمان خوجه و باشقه لر
(تیمور خوجه اوغلی آرشیفیدن)
ترقی…
اورته آزیه نینگ عمرگزارلیغی گزیتی
تورکستان ده گی
ملی ــ دموکراتیک آزادلیک حرکتی
ایسلتمه:
اورته آسیا مملکت لری نینگ ایریم تارفکر و متعصب تاریخچیلری، بوتون تورکستان اولکه سینی روسیه استعماری دن قوتقریب، اورته آسیا بوییچه برچه ملتلرحقوقی تینگ بولگن مستقل دولت قوریش یولیده قهرمانلرچه کورش آلیب بارگن جدیدلرنی قاره له گن حالده، کمونیست پرتیه ترقتگن اساس سیز بهتانلرگه تیه نیب، اولرنی «باسمه چی»، «ملتچی؟»، «پان تورکیست؟”، “پان اسلامیست؟”» کبی تهمتلر بیلن عیبلب کیلماقده لر.
بیز مسئله نی علمی ــ تاریخی جهت دن یاریتیش مقصدیده ایککی اتاقلی عالم سراج الدین احمدوف و قهرمان رجبوف، معتبر منبع لر گه اساسلنیب، « جدیدچیلیکـ » عنوانی بیلن یازگن مقاله نی وطنداشلر اعتباریگه حواله قیلماقچیمیز. مقاله نی دایمی همکاریمیز حرمتلی عبدالمجید اوزگون عرب الفباسیگه اوگیرگن. بیز اونی ایریم جدیدچیلیک رهبرلری فوتولری و حجتلی فوتولر بیلن تولدیردیک.
تورکستان بیرلیگی وآزادلیگی مفکوره سینی عملگه آشیریش اوچون کورشگن، اوشبو رهبرلرنینگ کوپچیلیگی، شورالر حکومتی تامانیدن ملت سیورلیک گناهی(؟) بیلن تعقیب آستیگه آلینیب، قتغان ییللری(1937 – 1938) وحشیلرچه آتیب اولدیریلگن.
بیز برچه وطنداشلریمیزدن، بو مهم و مستند مقاله نی دقت بیلن اوقیشلرینی التماس قیله میز.
شرعی جوزجانی
جدید، عربچه سوز بولیب، ینگی معناسینی افاده لیدی. 19 عصر آخری، 20 عصر باشیده تورکستان، قفقاز، قریم (کریمیه) و تاتارستان حیاتیده کتته اهمیّت کسب ایتگن اجتماعی – سیاسی، معرفی حرکت. جدیدچیلیک، دستلب 19- عصرنینگ 80 ییل لریده کریمیه ده اسماعیل بیک گسپرینسکی رهبرلیگیده قریم تـَاتارلری اؤرته سیده وجودگه کیلدی.
اسماعیل بیک گسپرینسکی جدید چیلیک
مفکوره سی نینگ اساسچیسی
جدید چیلیک حرکتی نماینده لری کوپینچه اؤزلرینی ترقی پرورلر، کیینچه لیک جدیدلر دیب اتشگن. اؤشه دورنینگ ایلغار ترقی پرور کوچلری، بیرینچی نوبتده، ضیالیلر، محلی اهالی نینگ عموم جهان ترقیاتیدن آرقه ده قاله یاتگنلیگی نی حس ایتیب، جمعیت نی اصلاح قیلیش ضرورتینی توشونیب ییتگندیلر.
جدید چیلیک ماهیّت اعتباری بیلن اوّلا سیاسی حرکت ایدی. اونینگ شکلله نیش و مغلوبیّت گه اوچره ش دورلری بؤلیب، اولرنی شرطلی روشده تؤرت گه بؤلیش ممکن. تورکستان، بخارا و خیوه حدودیده بو
دورلر 1895- 1905 ؛1906- 1916 ؛1917- 1920؛ 1921- 1929 ییل لرنی اؤز ایچیگه آله دی.
بیرینچی دورده تورکستانده روسیه پادشاهلیگی نینگ مستحکم اؤرنه شیب آلیشی کوزه تیله دی. او اؤز سیاسی اگینتلری (وکیللری)یاردمیده محللی خان و امیرلر وکالت لرینی چیکلب گینه قالمه ی، اولرنی قاورچاققه ایلنتیریب، روس و غرب سرمایه دارلری نینگ اِیشله شی و یشه شی اوچون شرایط یره ته دی، تورلی کمپنی لر، اکسیه دارلیک جمعیّتلری (سهامی شرکتلر) منفعتینی کؤزله یدی. عین چاغده محلی اهالی نینگ طلب احتیاجلری نظرگه آلینمه ی قؤییلدی، دینی اعتقادلری، عرف – عادتلری بیلن حسابلشمسلیک، اولرنی مینسیمسلیک کوچه یدی. حیاتی، علمی سویه سی یؤقاری بؤلگن قاضیلر تجربه سیز کیشیلر بیلن المشتیریلدی، پاره خورلیک، اجتماعی – سیاسی عدالتسیزلیک اَوج آلدی. مدرسه و مکتبلر فعالیتی نی چیکلش، محلی جای ناملرینی روسچه اته مه لر بیلن المشتیریش، محکمه جریانیده قاضیلر بوینیگه خاچ (صلیب) تاقتیریشگه چه باریلدی کی، ییرلی اهالینی بونده ی تحقیرلش حاللری مستملکه چیلرنینگ بیدادلیگینی یققال کؤرسه تردی. اؤشه دَور احوالینی محمدعلی خلیفه صابر اؤغلی (دوکچی ایشان)خلققه قره ته اؤز «خطابنامه»سی (1898) ده یخشی بیان قیلگن (اندیجان قؤزغالانی گه قرلسین).
اندجان قوزغالانی رهبری دوکچی ایشان
ملت استقبالینی اؤیلاوچی ترقی پرور کوچلر، خلق نینگ دیه رلی برچه طبقه لری – کسبه، دهقان، سوداگر، مُلکدار، عالملر آره سیده موجود ایدی. ضیالیلر دستلب چاریزم گه (روسیه تزارلری حاکمیتی گه) قرشی کوره شنی، خلق نی عصری قالاقلیکدن اویغاتیش ــ سیاسی معرفی جبهه دن باشلش گه قرار قیلدیلر. جدیدلر حرکتی انه شونده ی تأریخی بیر شرایطده تورکستان منطقه سیده رواجله نیش اوچون اؤزیگه قوله ی زمین تاپدی.
جدیدلر آره سیدن ییتوک عالم لر، صناعت و زراعتچیلیک ساحه لری نینگ زمانوی بیلیمدان متخصصلری، مدنیّت اربابلری ییتیشیب چیقیب، یورتنی آباد و وطن نی مستقل کؤریشنی آرزو قیلدیلر و شو یؤلده فدائیلرچه کوره شدیلر. جدیدیلرنینگ تورکستان مستقل لیگی اوچون کوره شیده اساساً قوییده گی یؤنه لیشلر اُستوار ایدی:
ینگی اُصول مکتبلری ترماغینی کینگیتیریش؛ قابلیّتلی یاشلرنی چیت ایلگه(خارج گه) اؤقیشگه یوباریش؛ تورلی مدنی جمعیتلر و تیاتر تروپه لری توزیش؛ جریده لر و مجله لر چاپ قیلیش، خلق نینگ اجتماعی- سیاسی آنگینی یوکسلتیریش بیلن تورکستانده ملی دیموکراتیک دولت قوریش. جدید ضیالیلرنینگ کوچلی پرتیه سی(حزبی) تشکیل قیلینگن تقدیرده گینه بو ایشلرنی عملگه آشیریش ممکن ایدی.
جدید لرنینگ اساسی مقصدلری:
جدیدلرنینگ اساسی غایه و مقصدلری قوییده گیلردن عبارت ایدی: تورکستاننی اؤرته عصرلرگه خاص بولگن قالاقلیک و دینی خرافاتدن آزاد ایتیش، شریعت نی اصلاح قیلیش، خلق قه معرفت ترقه تیش، تورکستانده مختاریت حکومتی نی برپا ایتیش اوچون کوره شیش، بخارا و خیوه ده سلطنتِ مشروطه و پارلمان، کیینچه لیک دمکراتیک جمهوریت توزومینی اؤرنه تیش آرقه لی آزاد و فراوان جمعیت قوریش، ثباتلی ملی پول نی جاری قیلیش و ملی قشون (ملی اردو) توزیش. تاشکینت، فرغانه، بخارا، سمرقند و خیوه ده ایرکین فکرلی و ترقی پرور کیشیلرنینگ ایریم گروه لری تامانیدن آچیلگن مدنی- معرفی یؤنه لیشده گی جمعیت و اویوشمه لردن (اتحادیه لردن) جدیدلر حرکتی شکل لندی.
تورکستانده جدیدلرحرکتی نی وجودگه کیلتیروچیلر تیپه سیده محمود خواجه بهبودی، عبد قادر شُکوری، سیداحمد صدیقی – عجزی (سمرقند)، منوّرقاری عبدرشید خان اوف، عبدالله اَولانی،
عُبیدالله اسدالله خؤجه یف (عبیدالله خوجه یف)، تاشپؤلات بیک ناربؤته بیک اوف (تاشکینت)، فطرت، فیض الله خوجه یف، عثمان خؤجه پؤلات خؤجه یف، عبدالواحد برهانوف، صدرالدین عینی، عبدالقادر محی الدین اوف (بخارا)، عابدجان محمودوف، حمزه، چؤلپان، اسحاق خان عبرت، محمدشریف صوفیزاده (فرغانه وادیسی)، پالوان نیاز حاجی یوسپوف ، بابا آخون سلیموف (خوارزم) توره ردی.
چولپان
چپدن: منور قاری محمود خوجه بهبودی و چولپان
تورکستان منطقه سیده گی جدیدلرحرکتی، ترقلیش جایی و یؤنه لیشیگه
کؤره، اوچگه بؤلینردی: تورکستان، بخارا و خیوه جدیدچیلیگی. تورکستان جدیدلری بیلن بخارا و خیوه جدید لری اؤرته سیده بیر مونچه تفاوت بار ایدی.
تورکستان اؤلکه سیده گی جدید چیلیک نینگ اجتماعی اساسینی ضیالیلر تشکیل قیلدی. اولر روسیه مستملکه چیلریگه قرشی کوره ش نینگ آلدینگی صفلریده توریب، چاریزم (تزاریزم) نینگ خام اشیأ منبعی گه
ایلنتیریلگن تورکستان نینگ دستلب مختار، سؤنگ مستقل دولت بؤلیشینی یاقلب چیقدیلر.
بخاراده گی جدیدلرتورکستانده گی گه نسبتاً آغیرراق اجتماعی – سیاسی شرایط ده یوزه گه کیلدی. اونینگ ترکیبی اساساً بخاراده گی شهر اهالیسی نینگ ترقی پرور قسمی: ضیالیلر، مدرسه طالبلری، مـیده دوکاندارلر، معمارلر، هنرمندلر و سوداگرلردن عبارت ایدی. جدیدلرنینگ دهقانلر و عسکرلر اؤرته سیده نفوذی اوّلیگه پست بؤلگن. جدیدیلر اقتصاد و باشقروساحه سیده بیر قطار طلبلر، چنانچه، سالیقلرنی کمیتیریش طلبی بیلن چیقیشدی. اولردستلب بخاراده گی امیرلیک توزومی دایره سیده اصلاحاتلرجاری قیلماقچی بؤلیشدی. بخاراده
وابکینت لیک دهقان جوره بای ایلک ینگی اُصول مکتبی نی آچگن ایدی. بخاراده گی جدیدلرحرکتی گه ایریم جاهل ملالر، هر قنده ی ینگیلیک و اصلاحاتلرنینگ دشمنی بؤلگن قدیمی لر آقیمی قرشی چیقدی.
“20عصر باشلریده بخارا جمعیّتی 2 گروهگه: اِکرام داملا رهبرلیگیده گی ترقی پرورلر و مُلا عبدرزاق باشچیلیگیده گی قدیمیلرگه بؤلینگن ایدی.
1908 ییلی «بخارای شریف شرکتی» توزیلیب، درسلیکلر نشر ایتیش و کتاب سوداسی بیلن شغللندی. احمدجان حمدی (ابوسعیدوف)، عثمان خؤجه پؤلات خؤجه یف (عثمان خؤجه)، حامد خؤجه مهری، عبدالواحد بُرهان اوف، عبدالقادر محی الدین اوف، صدرالدین عینی، عبدالرحمان سعدی شرکت نینگ تشکیلاتچیلری ایدی. 1909 ییلی دسمبر آ ییده جدیدلر بخاراده «تربیۀ اطفال» («باله لر تربیه سی») مخفی جمعیتی نی توزیشدی (اساسچیلری: عبدالواحد بُرهان اوف، حامد خؤجه مهری، احمدجان حمدی، مکمل بُرهانوف، حاجی رفیع). بو جمعیّت تورکستانلیک و بخارا لیک یاشلرنی استانبولده گی
«بخارا تعمیم معارف جمعیتی» بؤلیمی گه اؤقیشگه جونتدی. خارج ده گی تعلیم، یاشلر دنیا قره شیده توبدن بوریلیش یسه دی. جدیدلر بخارا و تورکستانده بیر وقتده باشلنگن بؤلسه هم، امیرلیکده گی آغیر
مُحیط اونینگ ترقیاتینی تیزلشتیردی. 1910 ییلدن باشلب بخاراده جدیدچیلیک حرکتی تشکیلی توس آلدی و «تربیۀ اطفال» مخفی جمعیتی اساسیده پرتیه(حزب) تشکیل تاپدی (ق. یاش بخارالیکلر).
20- عصر باشلریده خیوه ده شکل لنگن جدید چیلیک بیر قدَرباشقه چه راق تأریخی شرط – شرایط ده وجودگه کیلدی. او بو ییرده اساساً ایککی ته آقیمدن عبارت ایدی. اونینگ اؤنگ آقیمی خانلیکده رواج –
لنه یاتگن سودا – صناعت کارخانه لری ایگه لری همده ییریک بایلرنینگ وکیللرینی اؤزیگه بیرلشتیرگن ایدی. بو آقیمگه خیوه خانی اسفندیارخان نینگ باش وزیری اسلام خؤجه باشچیلیک قیلگن.
جدیدلر نینگ اؤنگ آقیمی اؤز آلدیگه مملکت ده خان حاکمیّتی نی سقلب قالگن حالده اجتماعی – اقتصادی اصلاحاتلر اؤتکزیش آرقه لی ایرکین بازار مناسبتلری نینگ رواجله نیشیگه کینگ یؤل آچیب بیریشنی
مقصد قیلیب قؤیگن ایدی. خیوه ده جدیدلر سؤل آقیمی ایسه مـَیده سرمایه دارلر، کسبه و خلق نینگ تورلی طبقه وکیل لرینی بیرلشتیرگن بؤلیب، قاضی کلان(خوارزم نینگ بویوک قاضی سی) بابا آخون سلیموف اونینگ رهبری ایدی. اولر خیوه خانلیگیده ینگی اُصول مکتبلری تشکیل قیلیش آرقه لی خلق عامّه سی نینگ سیاسی فعال لیگینی اؤستیریش مقصدینی قؤییشگن ایدی. 1904 ییل «جمعیّت خیریه» توزیلیب، اونینگ کؤمگی بیلن خیوه شهریده دستلبکی ینگی اُصول مکتبی آچیلدی (1904 ییل 10 نوامبر). خیوه جدیدلری معرفی ایشلر بیلن کفایه له نیب قالمسدن، خان توزومیگه قرشی کوره ش هم آلیب باردیلر. بیرینچی جهان اوروشی گه چه خیوه جدیدلری نینگ یگانه مرکزی و دستوری حجتلری بؤلمه گن. بیراق جدیدلر حرکتی خیوه خانلیگیده کتته اجتماعی- سیاسی کوچگه ایله نیب، 1914 ییل اگست ده او پرتیه شکلینی آلگن (ق. یاش خیوه لیکلر).
1904 – 05 ییللرده گی – روس جاپان اوروشی، 1905 – 1907 ییللرده بؤلگن 1- روس انقلابی، 1905- 1911ییلرده گی ایران انقلابی، 1908ییل تورکیه ده بؤلگن یاش- گپورکلر انقلابی جدیدلر دنیا قره شیگه کوچلی تأثیر کؤرستدی. جدیدلر اؤز جریده و مجله لری، ینگی اُصول مکتبلری، تورلی کُتُبخانه و قراأت خانه لر، هوسکار تیاتر تروپه لری تیوه ره گیده توپله نیشر ایدی. اولرنینگ کؤپچیلیگی شو دورنینگ کؤزگه کؤرینگن ایجادکارلری – شاعر و یازوچیلری ایدی. اولر اؤز اثرلری بیلن تأریخی ینگی ملی ادبیات یَره تدیلر. ادبیات، دَور واقعه لریگه همآهنگ باردی. 1910 ییل لرده یاق معرفت و آزادلیک غایه لری اونینگ مرکزی موضوعیگه ایلندی. ادبیاتگه «ملت» و «وطن» توشونچه لری کیریب کیلدی. ملی شعرلرگه رغبت کوچه یدی. ینگی زمانوی داستانچیلیک میدانگه کیلدی، پوبلیستیکه – اجتماعی موضوعلر بوییچه یازیش ژنری – (بهبودی، فطرت، منور قاری، میر محسن) رواجلندی، ریالیستیک نثر شکللندی. شونینگ اوچون هم اؤزبیکستان مستقل لیگیدن کیین بو دورادبیاتی حقلی روشده، ملی اویغانیش دوری اؤزبیک ادبیاتی دیب دورلشتیریله دی. ادبیات ده گی بونده ی اویغانیش، عین وقتده شو دور مدنی حیاتیده هم روی بیردی. جدیدلر اؤزبیک خلقی حیاتیگه تام معنا ده گی ملی تیاتریک آلیب کیردی. ملی مطبعه نینگ وجودگه کیلیشی بیلن کتاب باسیش اِیشی یؤلگه قؤییله باشله دی.
اروپا کوپ آوازلی موسیقه صنعتی بیلن تنیشگن جدیدلر اؤزبیک عنعنوی موسیقه اُسلوبلرینی هم اصلاح قیلیشگه دعوت ایتیشگن. 1919 ییلده تاشکینت نینگ ایسکی شهر قسمی (حاضر«توران» کتبخانه سی یانیده گی بنا) ده جدیدلر تشبثی بیلن تورکستان خلق کانسیرواتوری نینگ ملی (ایسکی شهر) بؤلیمی تشکیل ایتیلدی. شو طرزده جدیدلر صنعت واسطه سی بیلن ملت قدرینی کوتریش ، صنعت نینگ دیرلی برچه تورلرینی، یوکسلتیریشگه اینتیلدیلر («اؤزبیکستان ریسپوبلیکه سی» مخصوص جلدی نینگ تیگیشلی بؤلیم لریگه – ادبیاتی، تیاتری ، موسیقه سیگه قرنگ). جدید لر نینگ اکثر وکیللری یاشلرگه دست اوّل دینی تعلیم بیلن بیر قطارده دُنیاوی فنلرنی اؤقیتیش مسئله سینی کون ترتیبی گه قؤیدیلر. اولر مسلمان مکتبلری نینگ تعلیم اُصولی و دستورلرینی اصلاح قیلیب، ینگیچه اُصولده گی مکتبلرنی آچدیلر. بهبودی، مّنوّرقاری، ع. بُرهانوف، ع. اَولانی، و باشقه لر ینگی اُصول مکتبلری اوچون درسلیکلر یازیب، نشر ایتیشگن (ق. ینگی اُصول مکتبلری).
جدیدلر حرکتی دوامیده اولرنینگ اؤز مطبوعاتی شکللندی. جدیدلر تاشکینتده 1905- 0619 ییل لرده «ترقی» (محرری اسماعیل آبِلی)، «خورشید» (مُحرری- منورقاری)، 08 – 08 19ییللرده «شهرت» مُحرری- ع. اَولانی)، «آسیا»(مُحرری- احمدجان بیک تیمیروف)، «تجار» (محرری- سیدکریم بای سیداعظم بای اؤغلی)، بخاراده
1912 ییلده «بخارای شریف»(مُحرری- میرزا جلال یوسف زاده)، «توران»(محرری- غیاث مخصوم حُسینی)، سمرقند ده 1913 ییلده «سمرقند»(محرری- م. بهبودی)، تاشکینت ده «صدای تورکستان» (محرری- عُبیدالله خؤجه یف)، قؤقان ده «صدای فرغانه»(محرری- عاید جان محمداوف)جریده لری و سمرقند ده 1913- 1915ییللریده
«آئینه»(محرری- م. بهبودی)،
آیینه ژورنالی
تاشکینتده 1915 ییل «الاصلاح» (محرری- عبد رحمان صادق اؤغلی) ژورنال لرینی نشر قیلیشدی. شونینگدیک، 1917- 1918 ییللرده تاشکینت ده «نجات»(محرری- منورقاری)،«کینگش»(محرری- احمد زکی ولیدی و منور قاری)، «توران»(محررلری- م. افندی زاده، ع. اَولانی)، «اولوغ تورکستان(محرری- کبیر بکیراوف)، «شورای اسلام»(محرری- عبدالله بتتال)، «تورک سؤزی» (محرری- تیمیربیک خدایارخان اوف)، «تورک ایلی» (تحریرهیئتی)،سمرقندده«حریّت»(محررلری- مردانقل شامحمدزاده، اکابر شامنصوراوف، فطرت)، قؤقان ده «تیریک سؤز» (محرری- عابدجان محمداوف)، «ایل بیراغی» (محرری بؤلت سالی یف) جریده لری و «کنگش» (محرری- حمزه)، «یورت»(محرری- اشورعلی ظاهری) ژورنال لری چاپ قیلیندی. مطبوعات ملت دلیده گی گپلرنی اؤز صحیفه لریگه کؤچیریش بیلن کفایه لنمه ی، قنده ی اِیشلرنی بیرینچی نوبتده عملگه آشیریش مسئله سینی اؤرته گه قؤیدی.
1909ییلده تاشکینت یاش ضیالیلری تامانیدن«جمعیّت خیریه»تشکیل ایتیلدی. محللی یاشلردن دولت اداره لریده، صناعت، تجارت ساحه سیده ایشله یدیگن متخصصلرتیارلش، کمبغل مسلمانلرگه مدنی- معنوی یاردم کؤرسه تیش مسئله سی قؤییلدی. بو، ملت نینگ باشقه خلقلر ایچیگه سینگیب کیتمسلیگی یؤلیده کؤریلگن تدبیرلر ایدی.
جدیدلر اجتماعی – سیاسی کوچ صفتیده:
بو دورده جدیدلر اجتماعی – سیاسی کوچ صفتیده کؤریندیلر. خلق اولرده اؤز حامیلرینی حس ایتدی. سیردریا ولایتیدن پیتربورگ ده اؤته دیگن دولت دوما سیگه اعضالیک که سیلنگن عبد واحد قاری عبد رؤف قاری یف گه تاشکینت، چیمکینت و باشقه جایلرنینگ اهالی سیدن 12 مادّه دن عبارت طلبنامه نی دولت دوما سیگه تاپشیریش یوکلندی. بو حُجّت ده کؤپگینه اجتماعی طلبلر کؤرسه تیلگن ایدی.عبد واحد قاری 1907 ییل 20 فبروری ـــ 3 جون ده پیتربورگ ده صدر مقصودی (1879- 1957)، موسی جارالله، علیمردان تؤپچی باشی یف کبی مسلمان ضیالیلری بیلن تنیشیب، مسلمان فرکسیونی نینگ رئیسی بیگلوف گه تورکستان خلقی دردینی ییتکزدی. بِیراق عبد واحد قاری، آره دن کؤپ اؤتمه ی، قماققه آلیندی و تولا گه سورگون قیلندی.
شو طرزده، جدیدچیلک حرکتی 1906- 1916 ییللرده اؤزی نینگ اساسی یؤلینی بیلگیلب آلدی. جدیدلرنینگ نشرلری خلقنی ینگی دور باشلنگنی بیلن تنیشتیرر ایکن، اؤزلیگینی انگلب، اویوشیشگه (متحد بولیش گه) چقیردی.
ا اولکه مادّی و معنوی بایلیکلری تله نه یاتگنینی آشکار قیلدی. چؤلپان شعرومقاله لریده، مستملکه چیلرنینگ اصل قیافه لرینی آچیب تشله دی.
النگه لی سوزلرشاعری عبدالحمید چولپان
مشهورادوکت (مدعی العموم) ع. خؤجه یف عالی اؤقوو یورتینی تشکیل ایتیش،
سالیقلرنی ترتیبگه سالیش، باله لر تربیه سیگه جدّی اعتبار بیریش مسئله
سینی بیان قیلدی. لیو تولستوی بیلن فکرله شیش چاغیده مشهور یازووچینی
یان بیریشگه مجبور ایتگن ع. خؤجه یف چار حکومتی مأمورلری نینگ
پاره خؤرلیگی و ظالم لیگینی فاش ایتیب، ایریملرینی دولت ایشیدن چیتله تیشگه
ایریشدی. مسلمان اهالیسیگه عملی طرزده یاردم بیریب موجود حاکمیّت
قانون- قاعده لرینی توشونتیره باردی.
جدید مطبوعاتی اؤز وکیللری نینگ فکرلرینی اعلان قیلر ایکن، خلقنی «هر وقت غفلت اویقوسیدن اویغاتووچی» «ملت آنگی نینگ آچقیچی» ایکنلیگی نی نمایان ایتیش بیلن بیرگه تورکستان خلقینی ایرکین فکرلشگه و کتته سیاسی کوره شگه حاضرله ی آلدی. بو دورده «ایرک»، «توران»، «اؤقیتوچیلر جمعیّتی» کبی اویوشمه لرپـَیدا بؤلدی. منوّرقاری ایتگنیدیک، «اولرنینگ بوتون اُمیدی روسیه ده گی انقلاب جریانیده محلی اهالینی ملی، دینی چیکلش و جبرلشدن آزاد قیلیش، اولرنینگ حق- حقوقلرینی اروپالیکلر(یعنی روسلر) بیلن تینگلشتیریش، خیلمه – خیل مکتب و مطبوعات ایشلری همده تورلی- تومن جمعیّتلر تشکیل ایتیشگه کینگ امکانیّت یره تیب بیریشگه قره تیلگن ایدی».
جدیدلر بو دورده «آزادلیک، تینگلیک و عدالت» شعاری آستیده ایشله دیلر. 1916ییل مردکارلیک که آلیش واقعه سیگه مناسبتی غایتده اعتبارگه مالکدیر. مردکارلیک که آلیش – بیرینچی جهان اوروشی کیته یاتگن جایلرده گی ایشلرگه تورکستانلیکلرنی جلب قیلیش آق پادشاه (روسیه قِرالی ـ تزار) نینگ 1916 ییل 25 جون فرمانیگه موافق عملگه آشیریلدی. بو کوتیلمه گن تدبیر، بیرینچیدن، 1865 ییل شرطنامه سیگه ضد ایدی. ایککینچیدن جنرال کوراپتکین (1848- 1925)نینگ خلاصه سیگه قره گنده، «اهالی و مأموریّت تورر جایدن تشقریده گی ایشلرگه مطلقا تیارلنمه گن و بونده ی شاشلینچ عملگه آشیریلگن تدبیر آغیر ترتیبسیزلیکلرنی کیلتیریب چیقرگن”. اهالی اوچون انه شونده ی مصیبتلی پیتده جدیدلرنینگ کوزگه کورینگن نماینده لریدن ع. خؤجه یف («تورکستان مردکارلیککه آلیش کومیته سی»رئیسی) و ملت پرور بای میرکامل بای میر محمدبایف روسیه جمعیتچی ـ لیگی نینگ اعتبارینی بو مسئله گه جلب ایتیش، فرماننی بیکار قیلدیریش اوچون پیتربورگ گه یؤل آلدیلر. دولت دوما سی نینگ 1916 ییل 13 و 15 دیسامبر کونلری بولیب اؤتگن مجلسیده نیکلای 2 نینگ 25 جون فرمانی روسیه ایمپیریه سی نینگ قانونچیلیگیده کؤرسه تیلگن حاللرگه ضد روشده قبول قیلینگنی تن آلیندی. فرمان دوماده محاکمه قیلینگونگه قدر جون – اگست آییده جدیدلرحرکتی آرقه لی بیر نیچه قتار تؤخته تیب قالیندی. جدیدلرنینگ مردکارلرنی قه یتریشگه اورینیشلری 1917 ییل فبروری انقلابی باشله نیشی بیلن تؤله عملگه آشدی. بو حادثه ایل آره سیده اولرنینگ آبروسینی کؤتردی. مذکور حالت جدیدلر معرفت پرور-
لیکدن سیاسی کوره شگه ال ـ له قچان اؤتگنلیک لرینی بیلدیررایدی.
1917 ییل جدیدلر حرکتی اؤزی نینگ ینگی باسقیچیگه قدم قؤیدی. فبروری انقلابیدن سؤنگ اؤزبیک، تاتار و قازاقلر بیرله شیشگه عهد قیلدیلر و «توران» اویوشمه سی زمینیده «شورای اسلامیه» جمعیّتی توزیلدی (اساسچیلری منوّر قاری، عبد واحد قاری عبدرؤف قاری یف، ع. خؤجه یف). 1917 ییل 14 مارچ ده اِیش باشله گن بو جمعیّت قیشلاق و شهرلرگه ترغیباتچیلر یوباریب، آزادلیک، تینگلیک حقیده توشونتیریش آلیب باریش، سیلاو تؤغریسیده معلومات بیریش بیلن شُغللندی. اونینگ دستورینی (پروگرامی، برنامه سینی) منوّرقاری یازگن ایدی. جدیدلر جایلرده «شورای اسلامیه» تیزیمی یره تیلیشی نینگ تشبثکاری بؤلدیلر. تورکستانگه مختاریّت مقامینی بیریش حرکتی تورکستان مستقللیگی اوچون کوره شگه ایلندی.
تورکی خلقلرنی بیرلشتیریش غایه سی:
تورکی خلقلرنی بیرلشتیریش غایه سی کون ترتیبیدن مستحکم اؤرین آلدی. اؤزبیک، قازاق، قیرغیز، قاره قلپاق، باشقیرد، تاتار، تورکمن کبی نیگیزی بیتته خلقلرنی بیرلشتیریش و شو اساسده فدراتیف یاکه مختاریتلی دولت قوریش مسئله سی بؤی کؤرسته باردی. اما منور قاری سوزی بیلن ایتگنده، کوپگینه کیشیلر جمهوریت بیلن مختاریت اورته سیده گی فرقنی توشونمگن ایدی. خصوصاً، تورکستان نماینده لری چین معناده گی جمهوریت نی برپا ایتیش و اونینگ دولت ترکیبی نی تشکیل ایتیشگه تؤلیق تیار بؤلیشمه گن ایدی. قازاق و باشقیرد نماینده لری – مصطفا چؤقای، ذکی ولیدی و باشقه لر پیتربورگ اولرگه هیچ قچان مستقللیک هم، مختاریّت هم بیرمسلیگینی سیزگچ، تورکستانگه کیلیب محلی جدیدلر بیلن بیرگه ایش باشله دیلر.
تاشکینتده «شورای اسلامیه»، «توران»، «شورای علما»، «اتفاق مسلمین»، قؤقن ده «غیرت»، بخاراده یاش بخارالیکلر، خیوه ده یاش خیوه لیکلردن تشقری، سمرقند ده «اتفاق»، «معراج الاسلام»، «مفتاح المعارف» کبی تشکیلاتلر فعالیّت کؤرسته باشله دی. بولرنینگ اجتماعی- سیاسی یؤنه لیشینی بیلگیلشده منوّر قاری، ع. خؤجه یف، م. بهبودی، ع. ظاهری، ع . ذ. ولیدی، مصطفا چوقای، فطرت، ف. خؤجه یف، ع. پؤلت خؤجه یف، شیرعلی لَپین، م. میرمومن بایف، آ. محمدوف، پالوان نیاز حاجی یوسُپ اوف، ت. ناربؤته بیک اوف و ب. فعال لیک کؤرسته دیلر.
«شورای اسلامیه»نینگ تشبّثی بیلن 1917 ییل 16- 22 اپریل کونلری بوتون تورکستان مسلمانلری نینگ 1 – قورولتایی چقیریلدی. قورولتای اشتراکچیلری بیر قنچه مسئله لر قطاریده تورکستان اؤلکه سی نینگ دولت مقامی مسئله سینی هم محاکمه قیلدیلر. 1- قورولتایده تورکستان اؤلکه مسلمانلری شوراسی (کره یموس ساویت) – مللی مرکزینی تشکیل ایتشگه قرار قیلیندی.
مللی مرکزگه رئیس بؤلیب مصطفا چؤقا ی، اونگه اؤرین باسرلر قیلیب ولیدی و ع. خؤجه یف سه یلنه دی. بو ایسه تشکیلاتلرنی بیرلشتیریش بیلن بیرگه مللی آزادلیک حرکتینی ایزگه سالیب، تشکیلی جهتدن مرکزلشتیره ر ایدی.
ملی مرکزنینگ 1917 ییل 12 ایون- ده بؤلیب اؤتگن ییغیلیشده برچه جمعیّت و اویوشمه لرنینگ مرکزی مسلمان دیپلوماتلری شوراسیگه بؤی سونیشی حقیده نظام قبول قیلیندی. مرکزنینگ مقصدی خلق نینگ اینگ قویی قتلملری – مردکارو دهقانلرگه تؤلیق حقوق بیریش و تورکستان مسلمانلرینی مدنی، علمی، اقتصادی و غایوی تربیه لش ایدی.
1917 ییل اپریل – جون آیلری آره سیده جدیدلر کؤپگینه سیاسی مسئله لرنی و اولرگه اؤز مناسبتلرینی بیلگیلب آلدیلر. پراوردیده (آخریده) حدود ده، مختاریّت اوچون سیاسی وضعیّت پیشیب یتیلگنینی انگلب ییتدیلر.
مختاریت مسٔله سی:
1917 ییل 1- 11 مـَی ده ماسکو ده بؤلگن بوتون روسیه مسلمانلری نینگ 1- قورولتایی بیرگن تورتکی نتیجه سیده مختاریّت مسئله سی ینه ده جِدّیلشدی. 1917ییل 12- 14 جولای ده فرغانه ده بؤلیب اؤتگن مسلمان تشکیلاتلری نینگ قورولتاییده دستوری مسئله لرکؤریب چیقیلدی. اونده «تورک اده می مرکزیّت (فدرا لیستلر)» فرقه سی نینگ دستوری (مرامنامه سی) و 22 مادّه دن عبارت نظامی (اساسنامه سی) قبول قیلیندی.
1917 ییل 17- 20 سپتمبرده تاشکینتده بؤلیب اؤتگن تورکستان و قازاغستان مسلمانلری نینگ قورولتاییده «شورای اسلامیه» و «شورای علما»، «توران» و باشقه سیاسی تشکیلاتلرنی بیرلشتیریش یؤلی بیلن، «اتفاق مسلمین» سیاسی پرتیه سینی توزیشگه کیلیشیلدی.
تورکستاننی باشقریش شکلی تؤغریسیده گی مسئله 1917ییل 26 – 28 نوامبرده قؤقاندده بؤلگن تورکستان اؤلکه مسلمانلری نینگ فوق العاده 4 – قورلتایی نینگ دقت مرکزیده توردی.
مختاریّت و مستقللیک نی اعلان قیلیش فکرینی همّه قؤللب – قوّتله دی. تورکستان مختاریتی حکومتی (رئیسی – محمد جان تینیش بایف، سؤنگره مصطفا چؤقا ی)تشکیل قیلیندی. فطرت، چولپان،
حمزه سینگری آتش قلب جدیدشاعرلر، تورکستان مختاریتینی القب، اؤتلی سطرلر بیتیشدی.
Ikkinchi qism
ایکینچی بولیم
چوقای اوغلی مصطفی تورکستان
مختار حکومتی ر‌‌یٔسی
1918 ییل فبروری ده تورکستان مختاریّتی بالشویکلر تامانیدن قانگه باتیریلگچ، جدید لر حرکتی کوچلی اؤزگریشگه اوچره دی. ساویت رژیمی بیلن مُراسه قیلیشنی خواهلمه گن تورکستان
جدیدلری نینگ کتته قسمی استقلالچیلیک حرکتی صفلریده و یشیرین مللی تشکیلاتلرده فعالیّت کؤرستگن بؤلسه، اَیریملری ساویت حکومتی اداره لریده ایش باشلشگه مجبور بؤلدیلر.
بخارا امیرلیگی و خیوه خانلیگیده احوال سهل باشقه چه راق کیچدی. 1920 ییل ده قیزیل ارمیه هر ایککی دولت حدودیگه باستیریب کیردی. بخارا خلق ساویت ریسپوبلیکه سی و خوارزم
خلق ساویت ریسپوبلیکه سی توزیلیب، جدیدلر حاکمیّت تیپه سیگه کیلیشدی. دیمک، 1920 ییلدن جدیدلر حرکتی اؤز ترقیاتی نینگ ینگی باسقیچیگه، یعنی ساویتلر بیلن موراسه یؤلیگه قدم قؤیدی.
1920 ییل 1-7 سینتیبرده باکوده شرق خلقلری قورولتایی چقیریلدی. قورولتایده قبول قیلینگن قرارلر تورکستان خلقلری نینگ کیینگی تقدیریده معین رول اؤینه دی . اونده منوّرقاری،
تورار ریسقول اوف، چؤلپان، سلیم خان تِلـله خان اوف، رجب محمید اوف، قدرت الله یونس اوف، تاشپولات بیک اوف، عابد جان محمود اوف، طؤره قول جان اوزاق اوف، زین الدین
قاری نصرالدین اوف،حاجی صفا جؤره بایف، غازی یونس کبی تورکستانلیک مللت فداییلریدن جمع 90 کیشی اشتراک ایتدی. قورولتای ایشیده تورکیه دن کیلگن و شخصاً لینین نینگ اؤزی یوبارگن انور پاشا هم قتنشدی. بیراق، مذکور قورولتای بالشویکلرنینگ انگلستان گه قرشی قره تیلگن دؤق – پوپیسه سی ایکنلیگی مجلسلرده عیان بؤلدی. شو باعث تورکستانلیک 40 نفر هیٔتی قورولتای توگه گچ، اؤز ارا کینگش اؤتکزیب، اونده «تورکستانده گی ساویت حاکمیّتیگه قرشی تشویقات ایشلری» نی اَوج آلدیریشگه و «آکتوبرانقلابی نینگ اوچ ییللیگی کونیده عموم خلق قرزغالانی کؤتریش»گه عهد قیلدیلر. بیراق، اولرنینگ بو ریجه سی تؤلیق عملگه آشمه دی.
تورکستان جدیدلری فعالیتی بوتون اؤلکه نی قمره یدیگن، انگلیسلرنینگ سکاوتینگ مکتب دستوریگه ینگی دستور اساسیده ایشله یدیگن «توران کوچی»، «تورک کوچی»، «تیمور»، «ایزچیلر»، «لاچین»کبی گروهلرنی توزدیلر. بو گروهلر اؤرته مکتب تعلیمی، هنر، صنعتدن تشقری، حربی مشقلر بیلن شُغلله نیب، شورالرگه اساسی ضربه بیرووچی کوچ صفتیده کؤرینه باشله دی. 1920 ییل ساویت رژیمی بو گروه لر فعالیتینی توگتدی.
فرغانه و تاشکینتده گی واقعه لر یکونی، جدیدلرنینگ اُمیدینی سؤندیره آلمه دی. اولر بخارا ریسپوبلیکه سی رهبرلری بیلن بیر یاقه دن باش چیقریب، ایش باشله دیلر. بخاراده جدید ترقی پرورلر فرقه سی توزیلدی. بو فرقه دستوریگه کوره، دولتنی جمهوریت رئیسی (پریزیدینت) و پارلمان باشقریشی کؤزده توتیلگن ایدی.
1921 ییل 2- 5 اگست ده بخاراده ذکی ولیدی توغان باشچیلیگیده «تورکستان مللی بیرلگی» تشکیلاتی توزیلدی.
ذکی ولیدی توغان «تورکستان ملی بیرلیگی»
کمیته سی رهبری
او استقلالچیلیک حرکتینی جیپسلشتیریشده مهم رول اؤینه دی. تورکستان ملی بیرلیگی تشکیلاتی بیلن منوّر قاری رهبرلیگیده گی «ملی اتحاد» (1919 ییل توزیلگن) تشکیلاتی اؤز ارا همکارلیکده فعالیّت کؤرستدی. هر ایککی تشکیلات نینگ اساسی مقصدی بخارا ریسپوبلیکه سی، عموماً، تورکستان منطقه سینی ساویتلشتیریش و روسلشتیریش تأثیریدن سقلب قالیش، تورکستان نینگ مستقللیگی گه ایریشیش بؤلگن. 1925ییل «ملی اتحاد» تشکیلاتی اساسیده «ملی استقلال» تشکیلاتی توزیلدی.
جدیدلر حرکتی نینگ سؤنگگی ییللری فعال سیاسی کوره شلر بیلن اجره لیب تورمه یدی. بو دورده ساویت رژیمی تورلی سیاسی ایشلر («اؤن سککیزلر گروهی»، «ایناغم اوف چیلیک»، «قاسم اوف چیلیک»،«بدرالدین اوف چیلک» وباشقه لر) توزیب، مللی ضیالیلرنی عامّوی روشده قتغان قیلیشگه کیریشدی. 1929 ییل نوامبرده منوّر قاری باشچیلیگیده گی 38 کیشی نینگ قماققه آلینیشی (کیینچه لیک اولرنینگ سانی 87 کیشیگه ییتگن)، بیلن جدیدلر حرکتیگه کوچلی ضربه بیریلدی. بیراق استقلال غایه سی اؤز کوچیده قاله ویردی.
جدیدچیلیک حرکتی سیاسی معرفت پرورلیکدن، جدید ترقی پرورلرفرقه سی درجه سیگه کؤتریله آلدی. بو حرکت همده فرقه اعضالری اؤز فعالیتی و دستوریگه کؤره، شورا ادبیاتلریده ایتیلگندیک، «بیر آووچ بایلر منفعتیگه خد مت قیلووچی لیبرال بورژوازی وکیللری»ایمس، بلکی تورکستان نینگ برچه خلقلری تقدیرینی اؤیلب ایش کؤرگن دیموکراتیک جریانی نینگ
اینگ سوادلی، عالیجناب نماینده لری ایدی.
تورکستان ساویت حرکتی زوره وانلیک یؤلی بیلن اؤرنه تیلگچ، جدیدلرنی بیر قسمی فعال سیاسی حیاتدن چیتله شیب، فقط بدیعی ایجاد بیلن شُغللندی (ع. بُرهان اوف، ع. اولانی، ص. عینی و ب).ایریم جدیدلر ساویت اداره لری مدنی – معرفی شعبه لریده محنت قیلیشدی (ع. خؤجه یف، منوّر قاری، حمزه، س. تورسون خؤجه یف، ت. ناربؤته بیک اوف و ب.).
بعضی جدیدلر «محلی کمونیستلر» صفتیده یوقاری دولت و حکومت لوازیملریده ایشلشنی دوام ایتیردی (فیض الله خؤجه یف، عبالقادر محی الدین اوف، نظام الدین خؤجه یف و ب). ایریم جدیدلر بؤلسه، تورکستان استقلالچیلیک حرکتی صفلریگه باریب قؤشیلدی و خارج گه مهاجرلیککه جؤنب کیتدی (عثمان خؤجه پؤلت خؤجه یف، صدرالدین خان شریف خؤجه یف، عبدالحامد عرب اوف وهکذالر)
جدیچیلیک حرکتی نینگ برچه تنیقلی نماینده لری (صدرالدین عینی دن تشقری)30 ییللرده ساویت مستبد رژیمی تامانیدن عملگه آشیریلگن قیرغین نتیجه سیده هلاک بولدی. جدیدچیلیک حرکتی گه ساویت دولتی «ملتچیلیک»، «پان تورکیزم»، «پان اسلامیزم» تمغه لری باسیلیب، ناحق قاره لندی. ادبیاتینی اؤقیش منع ایتیلدی.
اؤزبیکستان ریسپوبلیکه سی مستقللیک که ایریشگچ، جیدلر حرکتی و اونینگ نماینده لری نامیگه یایپیشتیریلگن طوق لعنت و ساخته یارلیکلر آلیب تشله نیب، اولرنینگ اصل ناملری قه یته تیکلندی. تأریخچی، ادبیات شناس، تیلشناس، فیلسوف، حقوق شناس، صنعت شناس و پیداگوگ عالملر جدیدلرنینگ بای علمی و ادبی میراثینی اؤرکه نیشده دستلبکی نتیجه لرنی قؤلگه کیریتیشدی. مستقللیک ییللریده فطرت، چؤلپان، ع. اولانی نینگ 2 جلدلی، بهبودی، قادری، صدقی خانده یلیقی، عبرت، عجزی، صوفیزاده نینگ 1 جلدلی، شونینگدیک، فیض الله خؤجه یف، منوّر قاری، پ. یوسف اوف نینگ اثرلری چاپ قیلیندی. جدیدلرنینگ20 ته مشهور وکیلی کیریتیلگن «اونوتیلمس سیمالر. جدیدچیلیک حرکتی نینگ نماینده لری» (ت.، 1999) البوم کتابی نشردن چیقدی. اولرنینگ سیرقیرره فعالیتی درسلیک و قؤللنمه لرگه کیریتیلدی. 1999 ییل 16- 18سپتمبرده تاشکینت ده «مرکزی آسیا 20-عصر باشیده: اصلاحاتلر، ینگیله نیش، ترقیات و مستقللیک اوچون کوره ش (جدید چیلیک، مختاریّتچیلیک، استقلالچیلیک)» موضوعیده خلق ارا کنفرانس اؤتکزیلیب، اونده امریکه بیرلشگن ایالتلری،آلمانیه، فرانسه، ایطالیه، هالند، تورکیه، روسیه، هندوستان و باشقه مملکتلردن کیلگن نفوذلی عالملر جدید چیلیک و استقلالچیلیک حرکتلری تؤغریسیده جهان علم – فنیده تؤپلنگن سؤنگی خلاصه لر یوزه سیدن اؤزبیکستان هم کسبلری بیلن اؤز ارا فکر المشدیلر. جدیدچیلیک حرکتی جهان مول اهمیتگه مالک حادثه ایکنلیگی اعتراف قیلیندی. کنفرانس ده اوشبو معمّانی تدقیق قیلووچی خلق ارا علمی کینگش توزیلدی.
MANBALAR
- -Ад.: Айний С, Бухоро инқилоби тарихи учу материаллар, М., 1926;
– Рисқулов Т., Революция и коренное население, Т., 1926;
– 3 и ё Сайд, Ўзбек вақтли матбуотига оид
материаллар (1870—1927), Т., 1927;
– Программные документы мусульманских поли
тических партий (1917—1920), Оксфорд,
1985;
– Революция в Средней Азии глазами
мусульманских большевиков, Оксфорд, 1985;
– Политическая жизнь русских мусульман до
февральской революции, Оксфорд, 1987;
– Мустафо Чўқай ўғли, Истиқлол жал-
лодлари, Т., 1992;
– Чўлпон, Асарлар, 1 — 2-ж.лар, Т. 1994;
– Ражабова Р. ва б., Узбекистан тарихи (1917-1993 й.), Т., 1994;
– Хўжаев Ф., Бухоро инқилобининг тари-хига материаллар, Т., 1997;
– Валидий,Бўлинганни бўри ер (Хотиралар), Т., 1997,
– Авлоний А., Танланган асарлар, 1—2-ж.лар, Т., 1998;
– Узбекистан тарихи: янгинигоҳ. Жадидлар ҳаракатидан миллий муста-қилликка қадар, Т., 1998; Жадидчилик: ис-лоҳот, янгиланиш, мустақиллик ва тараққиёт учун кураш, Т., 1999;
– Беҳбудий М., Танланган асарлар, Т., 1999;
– Фитрат, Танланган асарлар, 1—2-ж.лар, Т., 2000; Алимова – Д., Джадидизм в Средней Азии. Пути об- новления, реформы, борьба за независимость, Т., 2000;
– Узбекистоннинг янги тарихи. 1-китоб [Туркистон чор Россияси мустам-лакачилиги даврида], Т., 2000; 2-китоб [Узбекистан совет мустамлакачилиги даврида], Т., 2000;
– Юсупов П., Ёш хиваликлар тарихи (Хотиралар), Урганч, 2000;
– Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости, Т., 2000;
– Абдурашид-хонов М., Хотираларимдан, Т., 2001; – Узбекистан давлатчилиги тарихи очерклари, Т., 2001; Марказий Осиё XX аср бошида: исло-ҳотлар, янгиланиш, тараққиёт ва мустақил-лик учун кураш, Т., 2001.
Сирожиддин Аҳмедов, Қаҳрамон Ражабов
مقاله گه علاوه لر:
جدیدچیلیک رهبرلریدن بیر گروهی
اتاقلی اقتصادچی عالم، سیاست اربابی فیض الله خوجه یف، سویت دوریده
اوزبیکستان رهبری (1937 ییل مسکوده آتیب اولدیریلگن)
اتاقلی اقتصادچی عالم، سیاست اربابی فیض الله خوجه یف، سویت دوریدهاوزبیکستان رهبری (1937 ییل مسکوده آتیب اولدیریلگن)
منبع :اوزبیکستان ملی انسیکلوپیدیه سی 3 جلدی نینگ 519 ـ 523 بیتلری
اندجان قوزغالانی رهبری
محمد علی خلیفه صابر اوغلی (دوکچی ایشان)
خورشید دوران یازیشیچه 1898 ییلی روسلر حاکمیتی گه قرشی دوکجی ایشان
رهبرلیگیده باشلنگن کتته قوزغالانگه قتنشگنلردن جوده کوپ آدملر قماققه آلینیب،
380 کیشی اولیم جزاسیگه حکم ایتیلگن ایدی. صورتده زنجیربند ایتیلگن
15 تورکستانلیک وطن فداییلرینی کوره سیز.
تورکستانده جدیدلر چیقرگن گزیته لردن «اُلوغ تورکستان»، «توران»، «حُّرّیّت» و «نجات».
