“تبار” و “تورکتبار” حقیده
“تورکتبار” اتمه سی قچان قۉللشگه کیرگن؟
حلیم یارقین
اېسلتمه: حرمتلی استاد عبدالبصیر مقیمی(جوزجان) همده حرمتلی استاد فرید محمود(تورکیه) بورونلر “تورکتبار” اتمه سی و تیلیمیزده قچاندن قۉللنگنلیگی حقیده سۉره گن اېدیلر. بو اتمه حقیده گاه-گاهیده مجازی صفحه لرده هم قره مه-قرشی تارتیشوولر بۉلیب اۉتگن اېدی. شولرنی اعتبارگه آلیب، اولرگه بیتیلگن جوابنی بیرآز کېنگه یتیریب، سیز سېویملی اۉقووچیلرگه آسیغلی بۉلر، دېب ترقتدیک. (یارقین)
بو اتمه ده اساسي سۉز “تبار” دیر. سۉراققه جواب و ایضاح تاپیشده، بو سۉزنی یازمه منبعلرده ایزلب، هرتمانلمه تېکشیریش کېره ک بۉله دی، البته.
“تبار” سۉزی تورکچه یازمه منبعلرده بیرینچی قتله “اورخون تاش بیتیک”لریده ایشله تیلگن:
“… اُول بودنغ تابار ده قۉندرتمز…”
تورکچه ترجمه سی: “… او قومی تابار [جای نامی-یارقین] ده قۉندوردق.”
(اورخون آبده لری، نجیب عاصم، بیرینچی آبده، شرق جهتی، استانبول-مطبعۀ عامر، قمري 1340-ییل، 121-بېت/ pdf)
“اورخون تاش بیتیکلری” متنی نینگ فارسچه تیلماجی دکتور حسین محمدزاده صدیق شو عبارتنی فارسچه گه اۉگیریب، “تبار” حقیده قوییده گی ایضاحلرنی یازه دی:
“… مردم را در “تبار”* اسکان دادیم.”
* این کلمه به همین تلفظ به فارسی داخل شده است و معنی اصل و نژاد می دهد. در تُرکی دورۀ اسلامی با املای “طبور” در معنای اېل و جمعیت نوشته می شد. جزء اول از کلمۀ “تبریز” نیز همین است با علامت جمع “ایز” جوش خورده است.
(سه سنگیاد، تألیف دکتور حسین محمدزاده صدیق، انتشارات اختر، تبریز: 1386، سوی خاوران، ص 99/pdf)
“اورخون تاش بیتیکلری”ده “بو سۉز تغین بو یۉسینده کېلتیریلگن: “… این همه حکاک و رسام را “تویغون” و “اېل تبر” آوردند…” (سه سنگیاد، ص 101)
کۉرینیشیچه، “اۉرخون تاش بیتیکلری”ده “تابار > تبر” سۉزی جای آتی همده شخص لقبی صفتیده کېلگن.
“سه سنگیاد”نینگ سۉزلیگی بۉلیمیده هم بو سۉز کیریتیلیب، ایضاحلنگن:
تابور[تابار] (Tabar): (نام مکان) و نیز به معنی قوم. (سه سنگیاد، لغتنامه، ص 146)
محمود کاشغري “دېوان لغات التورک”ده بو سۉزنی “تپر” شکلده شخص آتی صفتیده اېسله گن:
تبر/tapar: نام یکی از دو پسر اِنال اۉز خاقان قبچاق. (دېوان لغات التورک، برگردان از: دکتور حسین محمدزاده صدیق، نشر اختر، تبریز: 1383، ص 228)
بو بیلن، تورکی تیلده “تابار/تابور/ تبر/ تبار/تپر” سۉزی جدا اېسکی یازمه اۉتمیشگه اېگه دیر.
خودّی شو ایلدیزگه کۉره بۉلسه کېره ک، “فرهنگ واژگان دخیل ترکی در زبان های فارسی و عربی” لغتنامه سی نینگ مؤلفی، بو سۉزنی فارسچه گه اۉزلشتیریلگن تورکچه سۉزلر قطاری قید اېتگن:
تبار- تاپار-تپر (tapar): ریشه [اۉزبېکچه سی ایلدیز-یارقین]
(فرهنگ واژگان دخیل ترکی در زبان های فارسی و عربی، پرویز زارع شاهمرسی، نشر تکدرخت، تهران: 1391، ص 38 /pdf)
“تبار” سۉزی قدیمی همده ینگی فارسچه سۉزلیکلرده هم بار. بو سۉزلیکلرنینگ أیریملریده فردوسی “شاهنامه”سیدن نقل قیلینگن قوییده گی بیت اۉرنک صفتیده بېریلگن:
“چو اندر تبارش بزرگی نبود نیارست نام بزرگان شنود”
بو بیت سلطان محمود غزنوی هجویده جعل قیلینیب، کېین فردوسی گه نسبت بېریلیب “شاهنامه”گه یَمَلگن “هجونامه”دن آلینگن. بو به اصطلاح “هجونامه” جمله دن شو بیت نېچه عصر کېین جعل قیلینگن و قدامتی کۉپ اېمس.
فارسچه سۉزلیکلرگه کۉره “تبار” معنالری: اصل و نسب، نژاد؛ خاندان؛ دودمان؛ نسل؛ اصل؛ گوهر؛ قوم؛ قبیلة…..
پشتو تیلیده هم بو سۉز بار. او اېسه “ټبر” (پندکلی ټ) شکلیده قوم و قبیله معناسیگه معادل دیر.
یوقاریده گی اېسلب اۉتیلگن منبعلرگه کۉره، “تبار” سۉزی قدامتی، فارسچه و پشتوچه گه نسبتاً تورکي یازمه منبعلرده قدیميراق ایلدیز و قۉللشگه اېگه دیر.
“تبار” سۉزی نینگ “اورخون تاش بیتیکلری” همده “دېوان لغات التورک”ده گی بارلیگیگه قره مه ی، حاضرگی تورکی تیللر ترماقلریده ایران تورکلری همده افغانستان اۉزبېک و تورکمنلری تیلیده کېینچه لیک فارسچه-دری ارقه لی کیرگن بۉلیشی گمانسیره له دی. بو سۉزنی اۉزبېکستان و باشقه تورکي تیللی خلقلر تیلیده اوچره تمه گنمن و ایشله تیلمه یدی-چاغی.
بیراق، افغانستان اۉزبېکلری تیلیده بو سۉزنینگ تاپیلیشی اونینگ مطبوعات و باشقه عاموي اطلاعات ترماقلریده قۉللش و ترقه لیش مجالی تاپیلگندن سۉنگگینه تاپیلگن بۉلیشی ممکن. اوندن ایلگری، رسمي مطبوعاتده رخصت بۉلمه گن همده سناقلی اۉزبېک شاعرلر و یازووچیلری اثرلریده هم اوچره مه یدی یا شخصاً اوچره تمه گنمن.
فارسچه ده گی “تبار”نینگ قوییده گی معنالر و تعبیرلریگه دقت قیلینگ:
– [جامعه شناسی] پیوند و ارتباطی که فرد با نیا یا گروهی از نیاکان خود دارد.
– [علوم تشریحی] پیشینه تباری یاخته یی
– خویش و تبار: قوم و خویش
– تیره و تبار: مجموع خویشاوندان؛ نژاد
– ترکی تبار: ترکی الاصل
– عرب تبار: عربی الاصل
– ایرانی تبار؛ فرانسوی تبار؛ هندو تبار؛ کانادایی فرانسوی تبار(کانادا تابعیتی بۉلگن فرانسوی)؛ امریکایی اوزبیک تبار(امریکا تبعه سی بۉلگن اۉزبېک)؛ امریکایی چین تبار(امریکا تبعه سی بۉلگن ختایلیک) ….
بیراق “تورکتبار” اتمه سیگه کېلسک:
بونینگ قۉللـه نیشی غالبا 1357-ییلی 7- ثور اۉزگریشیدن سۉنگ، اۉزبېک تیلیگه مطبوعات، عاموی اطلاعات وسایلی و علمي مرکزلرده قۉللـه نیش اېرکی بېریلگندن سۉنگ، استه-سېکین قۉللنه باشلنگن. بو کونگه کېلیب، بو اتمه مطبوعات و یازمه اثرلرده کېنگ قۉللنماقده.
لېکن بو مسأله ده گی بحثلر، “تورکی تبار” اتمه نینگ کیشیلرده گی معنا، تعبیر و تفسیری نینگ خیلمه-خیللیگیدن کېلیب چیققن. اۉزبېکلرده گی أیریم معنالر و تعبیرلری قوییده گیچه:
– تورکتبار: اصل نسبی تورک؛
– تورکتبار: اصل نسبی تورک، بیراق تیلینی یوقاتگن کیشیلر؛
– تورکتبار: اصل نسبی و ایلدیزی تورک، بیراق معلوم جغرافی و اجتماعي-اقتصادي شرایطده اوزاق مدت یشب، اۉزیگه خاص ملت بۉلیب، مستقل آت و اۉزه للیکلر، تیل، ادبیات و مدنیتگه اېگه بۉلگن خلقلر: اۉزبېک ملتی، تیلی یا ادبیاتی؛ قزاق ملتی، تیلی یا ادبیاتی؛ تورکمن ملتی، تیلی یا ادبیاتی؛ …
بو اۉرینده، تورکولوگلر قزاق تورکچه سی(قزاقچه)؛ اۉزبېک تورکچه سی(اۉزبېکچه)؛ تورکمن تورکچه سی(تورکمنچه)؛ … کبی اتمه لرنی هم ایشله ته دیلر. بو اتمه لرنی أیریملر ینگلیش، دېب اۉیله یدیلر.
اۉزبېک، تورکمن، قزاق، تاتار، قیرغیز، تورک(تورکیه)، … نی جهانده کۉپلر هر بیرینی مستقل ملت صفتیده تن آلگنلر. بیراق بیر عده سناقلی کیشیلر (أینیقسه عموم تورک و بویوک تورکستان داعیه چیلری) قبول قیلمه یدیلر. اولرنی فقط “تورک” دېب اته یدیلر و تانییدیلر.
شونینگدېک اۉزبېکچه، تورکمنچه، قزاقچه، تاتارچه، تورکچه (تورکیه)، … نینگ هر بیرینی کۉپلر مستقل تیل صفتیده همده اۉزیگه خاص ادبیاتگه اېگه اېکنلیگینی تن آلگنلر. بیراق سناقلی تورکولوکلر و قدیمگی عموم تورک و بویوک تورکستان داعیه چیلری بو فکرگه قۉشیلمه ی، اولرنی تورکچه نینگ “شیوه” یا “لهجه” سی دېیدیلر.
اېندی، یوقاریده گی معلوماتلرنی اعتبارگه آلیب، “تورکتبار” اتمه سیده هم فکرلر تورلیچه.
أیریملر، بو اتمه نی تۉغری، دېب اونی “عموم تورک” نسَبلی، ایلدیزلی و اتنیک تورکي تعلقی بۉلگن خلق توشونچه سینی تعبیر و تفسیر قیله دیلر. بیر کیشی، تورکلر حقیده کېنگ معلوماتی بۉلمه گن کیمسه گه قزاق یا اۉزبېک نی قزاقستان یا اۉزبېکستان ملتی دېیدی. لیکن بولرنینگ اتنیک تعلقی نیمه دی؟ دېب سۉره لگنده: اولر تورکی خلق یا تورکتبار، دېب توشینتیریلیشی ممکن. یعنی اصل و نسَبلری و زوریاتی “تورک” دېمک دیر.
ایکینچی تۉپ کیشیلر “تورکتبار”نی اصل نسبی تورک، بیراق تیلی و کۉپلب عرف-عادتلرینی اونوتگن خلق، دېب توشینه دیلر و تعبیر قیله دیلر.
بیراق أیریملر بو اتمه گه کېسکین قرشی چیقیب، تیلی نی اونوتگن و تیلی تورکچه یا بیران ترماغی بۉلمه گن کیشی هیچ قچان “تورکتبار” یا “تورک” بۉلالمه یدی، دېگن فکرگه ایاق تیره یدیلر.
حاضر افغانستانده “تبار” سۉزی و “تورکتبار” اتمه سی نینگ قوم، ایلدیز، نسب کبی توشونچه لری تورلی موردلرده قۉللنماقده. بیزنینگچه، هر بیر اۉزبېک، تورکمن، تاتار، قیزیلباش، ایماق، قیرغیز، … کبی خلقلرنی اتنیک اصلیتی و ایلدیزینی توشینتیرماق اوچون کېزی کېلگنده “تورکی خلق” یا “تورکتبار” دېیلگنده، هیچ قنداق ینگلیش یېری یۉق.
بو موضوعده بحث آچیق دیر. حرمتلی اۉقووچیلر اۉز فکر و معلوماتلرینی شریک قیلسه لر، اونوملی بۉله دی.
