یازووچی: اېرکین موسورمانوف
الفبا اۉزگرتیرووچی: محبوب‌الله توران
جهانگه مشهور سرکرده حقیده تاریخي حجتلرده‌گی قنده‌ی حقیقتلر بار؟
قدیم‌گی اۉزبېکستان زمینی‌ده، جمله‌دن، کهنه خوارزم‌ده قییات نامی بیلن باغلیق تاپانیم‌لرنینگ کۉپلیگی‌دن بو اوروغ‌نینگ یورتی عینن شو مکان بۉلگن‌لیگی آیدینلشه‌دی.
بویوک بابامیز بېروني قییات کېنتی‌ده توغیلگن 4 سپتمبر 973 – ییل)، اولوغ اۉزبېک شاعری آگهي اېسه خیوه یقینی‌ده‌گی قییات قیشلاغی‌ده توغیلیب، وفات اېتگن (12.17.1809-12.14.1874)
یورتیمیزده، جمله‌دن، خوارزم، سُرخاندریا، سمرقند و باشقه حدودلرده قۉنغیرات اېلی نامی بیلن اتله‌دیگن تاپانیمیک جایلر کۉپ! بو اېل وکیللری شو جایلرده یشه‌گن. اۉزبېک خلق اېپاسی قهرمانی الپامیش هم قۉنغیرات اېلی وکیلی!
اَیریم تاریخچیلر تامانیدن مانگال، دېب کېلینگن چینگیزخان آته تامانیدن قییات، آنه تامانیدن قۉنغیرات اېلی اۉغلانی بۉلگن!
قییاتلرنینگ «بۉریتېگین» («بۉرچیغـَن») ترماغی اېلی اۉغلانی یَسوکه‌ی بهادیر اۉغلی‌گه تاتارلرنینگ خانی تېموچین (چین تېمور) نامینی بېرگن. حاضرده چینگیزخانگه تَقَله‌یاتگن «تېمور چین» دېگن نام تېمور چین‌نینگ بوزیلگن شکلی بۉلیب، بو نام«ر» تاووشی تلفظ قیلینمه‌یدیگن خیتای تیلیدن اۉزلشگن.
چینگیزخان‌نینگ آنه‌سی آیلون اېسه قۉنغیرات اوروغی‌نینگ آلخانوت اېلی قیزی! چینگیزخان‌نینگ باش خاتینی – بۉریتای هم قۉنغیرات قیزی. قۉنغیراتلردن قیز آلیش عادتینی کېینچه‌لیک امیر تېمور اولادلری هم دوام اېتتیریشگن.
بو حقده علی‌شېر نوایي اوشبو مصرعلرنی هم بیتگن:
مېن تیلـَب حسن، ولی شاه تیلـَب اصل و نصب،
مېنگه لۉلی بیرله هندو، انگه قۉنغیرات و قییات.
اې نوایي، مېنگه بس اول صنمِ لۉلی‌وش،
بېککه قیپچاق و آغَر، شاهگه قییات و بیلگوت.
رشیدالدین فضل‌الله، ختایلیک تاریخچی چَجه‌آ، ابولغازی بهادیرخان فکرلرینی عموملشتیرسک: «تېمور چین اوزون بۉیلی، صلابتلی، منگله‌یی کېنگ، سریق ساچ-سقالی اوزون، کۉزلری کۉکیمتیر- بۉلگن» زنگاری.
چینگیزخان اۉز دولتیده خیتای یاکه تبت یازووینی اېمس، بلکه همه تورکي قبیله‌لر اوچون توشونرلی بۉلگن اویغور یازووینی تطبیق قیلگن. او خـَلخه-مانگاللرنینگ آنه بوغوسیگه (بودیزم و شامانیزمگه هم) اېمس، بلکه تورکیلرنینگ کۉک تېنگریسی‌گه سیغینگن. چینگیزخان‌نینگ اجدادلری، اولادلری و قوماندانلری‌نینگ ناملری تورکیچه بۉلگن.
چینگیزخان قۉشینی قوماندانلری: جې‌بېی (جیپ یای — اۉق – یای) مېرکیت، سوبودای، قییات، موکالی، جـَلاییر، کېتبوغه، نَیمان-باغانه‌لی (باغانه‌لی — پست درغام تومنیده شونده‌ی جای نامی بار)، نۉیان، تاغ‌اۉچر، قۉنغیرات بۉلگن. بو اوروغلرنینگ برچه‌سی اۉزبېک‌نینگ 92 اوروغی ترکیبیگه کیره‌دی.
آلتین اۉرده خانلری‌نینگ اسم‌لریگه اعتبار بېرینگ. اولر هم مانگالچه اېمس، تورکيچه بۉلگن: یعنی، اۉزبېک، تۉخته‌میش، مـَمه‌ی، تېمور، تینی‌بېک، نۉغه‌ی، بېردی‌بېک، قاغان‌بېک و باشقه‌لر.
مانگال اسم‌لری اصلی قنده‌ی بۉله‌دی؟ قوییده مانگاللرنینگ تنیقلی یازووچیلری اسم-ایکّینچی آتلرینی کېلتیره‌میز: دَمدینسورېن سېندين، اینجینه‌ش وَنچینبه‌لی، لادایدَمبه چه‌درا‌وا‌لین، نـَتسه‌گدارج دشدارجين، رینچېن بیه‌مبه‌ن، سېنگېیې دشزېوېگين، تودېو لادانگين، سېوېگمېد سېبېگمید دانداگين، سېدېو دادجاگين، چیمید چایجیله‌ن، اېردېنې سېنگين.
چینگیزخان‌نینگ اۉزی و اولادلری تورکچهخان (خاقان، قاغان)، دېب اته‌لگن. چینگیزخانگچه الپ اېرتونغه (افراسياب) اولادلری – قاره‌خانيلر بو عنوان بیلن اته‌لیش حقوقیگه اېگه بۉلیشگن! حاضرگی خـَلخه-مانگاللرنینگ اجدادلری اېسه خان عنوانیگه اېگه بۉلمه‌گن. اولرنینگ پادشاهِ خونته‌یجی، دېب اته‌لگن!
1206- ییلی تېمورچین – چینگیزخان، یعنی چین اۉغوزخان نامینی آلیب، خان بۉلیب کۉتریلگن بویوک قورولتایده قۉنغیرات، نَیمان، جلاییر، کېرېیتلر قتنـَشگن. بیراق بو قورولتایده حاضرگی مانگال خلقینی حاصل قیله‌دیگن آیرات، خـَلخه، چارَس، دُربېت، خاسه‌یمیوت کونته‌یجی (باشلیق)لری اشتراک اېتمه‌گن اېدی.
خیتای منبعلریگه اساسلنسک، مانگال اولوسینی حاصل قیله‌دیگن آیرات، خـَلخه، چارَس، دُربېت، خاسه‌یمیوت کبی قبیله‌لر چینگیزخان یوریشلریده قتنه‌شمه‌گن.
آلتین اۉرده‌‌نینگ برچه باشکېنتلری (پایتختلری) مانگالچه اېمس، تورکچه ناملنگن: سرای باتو (اېسکی سرای) 1254-1480 ییللر، سرای بېرکه (ینگی سرای) 1260-1395 ییللر، سرای چیق (کیچیک سرای) 14-16 عصرلر.
آلتین اۉرده ییریک کېنتلری حاضرده یۉق بۉلیب کېتگن سرای باتو اۉرنیده استرا‌‌خانگه قره‌شلی سېلیترېناوا سېلاسی، سرای بېرکه اۉرنیده والگاگرادگه قره‌شلی سرېوا سېلاسی وجودگه کېلدی.
سرای چیق شهری اۉرال دریاسی‌نینگ اۉنگ تامانیدهاتیره‌ی و اورَلسک شهرلری آره‌سیده بۉلگن.
خوارزم‌نینگ کۉپلب خانلری و سرای شاعرلری، ابولغازی بهادیرخان، آگهي، مونس خوارزمي کبیلر اۉزلرینی چینگیزخان اوروغیدن، دېب بیلیشگن.
چینگیزخان برپا اېتگن امپراتورلیکده‌گی انسان ریسورسلری: تورکي تیللی خلقلر (اۉزبېکلر، قزاق، اویغور، تاتار، باشقیرد، تورکمن، تورک، قشقه‌ی، آذربایجان، نۉغه‌ی، کۉکۉغاوز (گه‌گه‌ۉغاوز)، قومیق، نۉغه‌ی، آلتایلیکلر، چووه‌ش، یاقوت، قریم تاتارلری، توروه، قیرغیز، قاره‌قلپاق، تووه‌لیک، شارس، بولغار، قاره‌چای،خاکا‌س، قاره‌یم و باشقه‌لر) 150 میلیون اطرافیده.
مانگال تیللی‌لر (خـَلخه، بوریَت، قلماقلر) 15 میلیون اطرافیده.
نسبت 1:10. بویوک امپراتورلیک قَیسی انسان ریسورسلریگه سویـَنگنلیگینی شوندن هم انگلش ممکن‌می؟
چینگیزخان‌نینگ زمانداشی بۉلگن رشیدالدین برچه تورکي اېللرنی سنه‌ب اۉتیب، «اولر اۉزلرینی بویوکلیگیگه اورغو بېریب، اۉزلرینی مۉغول (منگو اېل — اې.م) دېب اتـَشدی، گرچه تاریخـن اولر تورک اېدیلر»، دېیدی.
«تۉرت اولوس تاریخی» و «شجره‌الاتراک» («تورکلر شجره‌سی») اثریده‌گی چینگیزخان ایتگن منه بو ییر (قۉشیق)نینگ تیلی قَیسی تیل؟
«دېنگیز باشتین بۉلغانسه، تیندیرور اۉغلوم جۉلچیدور،
تېره‌ک توبدن ییقیلسه، تورغوزَر اۉغلیم جۉلچیدور.»
اکادمیک باریس وله‌دیمیرساو 1929- ییلی «سره‌ونیتېلنه‌یه گرامر مانگالسکاگا پیسمېنناگا یزیکه ای خـَلخه‌سکاگا نه‌رېچيه» اثریده علمي اساسلنگن فاکتلرگه تـَیه‌نیب، چینگیزخان تیلینی تورک تیلی، دېیدی.
تاریخچیابن اثیر کېلتیرگن معلوماتگه کۉره: «سمرقند قلعه‌سی‌نینگ یېنگیلگن عسکرلری غالبلرگه شونده‌ی دېییشگن اېکن: بیز چینگیزخان اوروغیدنمیز!..»
میرزا اولوغ‌بېک‌نینگ کېلتیریشیچه، قیپچاقلر آلانيلر (الـَنلر) بیلن بیرلشیب، چینگیزخان قۉشینیگه قرشی جنگگه چیققنده چینگیزيلر قیپچاقلرگه شو گپلرنی ایتیب، جنگدن قَیترماقچی بۉلیشه‌دی: «بیز و سیزنینگ کېلیب چیقیشیمیز بیر، شبهه‌سیز سیزلر بیزنینگ قرینداشلریمیزسیزلر، لېکن حاضرده بیزگه یامانلیکنی روا کۉرووچیسیزلر. نېگه‌که، سیزلر اۉز یقینلرینگیزنی پریشان قیلماقچیسیزلر. اۉز دشمنلرینگیزگه اېسه مدد قیلماقچیسیزلر. شونده‌ی اېکن، بیز جنگو جدل قیلسَـک، سیزلر دشمنگه یاردم قیلمسلیکلرینگیز کېره‌ک!»
مشهور سیاح مارکو پولو (1254-1324) خوبیله‌ی‌خان [قوبلای‌خان] حقیده گپیریب، اونینگ گپلری و چېت اېللیکلر بیلن صحبتی تورکيچه بۉلگنی و شو تیلده دولت یارلیقلرینی یازگنینی کېلتیره‌دی. بو وقتده خوبیله‌ی‌خان ختاینی باشقه‌رر اېدی…
خوله‌گوخان عسکرینی عرب دولتلریده «توران قۉشینی»، دېب اتشگن.
گیلام دې روبروک (1220-1293) چینگیزيلر سراییده‌گی ترجمانلر مانگالچه‌دن اېمس، تورکچه‌دن ترجمه قیلیشگنینی کېلتیره‌دی.
نیمه اوچون خان قویوقخان‌نینگ (گویوک) ریم پپه‌سی اینناکېنتي 4 یازگن یارلیغی (1246 ی.) اېسکی اۉزبېک تیلیده بیتیلگن؟ «اولوغ اولوس‌نینگ… خان یارلیغیمیز!»
چینگیزخان بیلن خوارزمشاه اۉرته‌سیده‌گی اوروش‌نینگ سببچیسی کیم؟
کۉپچیلیک تاریخي منبعلرنینگ گواهلیک بېریشیچه، چینگیزخان حدود جهتیدن حاضرگی اۉزبېکستان، تورکمنستان، افغانستان و فارسنی اېگـَلله‌گن اولکن خوارزم سلطنتی بیلن بۉله‌دیگن ایاوسیز، اولکن اوروشگه باشیده قرشی توردی. بو حقده لیو گومیلوف‌نینگ اوشبو اعترافی هم بار:
«…مۉغوللر اویلریگه قَیتیشدی. خوارزم بیلن اوروشیش ایسته‌گی اولرده یۉق اېدی، حتا بونینگ عکسی، چینگیزخان بار کوچی ایله خوارزمشاه بیلن مناسبتلرنی یۉلگه قۉییشگه اینتیلر اېدی. اخیر، اۉرته آسیا آرقه‌لی بویوک ایپک یۉلی اۉتگن اېدی. یۉل اۉتگن حدود اېگه‌لری سوداگرلر تۉلگن باج حسابیگه باییر اېدیلر. سوداگرلر هر قنده‌ی مقدارده‌گی باجـنی تۉله‌شگه راضی اېدیلر، چونکه اولر برچه خرجتلرنی استعمالچیلر ذمّه‌سیگه یوکلر اېدیلر، اۉزلری اېسه عملده هېچ نرسه یۉقاتمس اېدیلر. برچه اوستونلیکلرنی سـَقلب قالیشنی ایسته‌گن مۉغوللر کاروان یۉلی بیلن باغلیق اۉز حدودلریده خاطرجمعلیک و تینچلیکنی اوشلب توریشدن منفعتدار اېدیلر.»
کېلتیریلیشیچه، حتا اۉشه دور مسلمانلری‌نینگ باش خلیفه‌سی الناصري چینگیزخاننی خوارزمگه، مسلمانلرگه قرشی یوریشگه دعوت قیلگنده هم چینگیزخان اونی انکار قیله‌دی. چینگیزخان‌نینگ بایلیگی، اینیقسه، خیتای یوریشیدن کېیین جوده یېترلی بۉلدی. آلتین، کوموش، ایپک، چینّیلری کۉپ اېدی. بیراق اونده تورکستانده ایشلب چیقیله‌دیگن و آسیانینگ باشقه جایلریده تاپیلمس دنیاده‌گی اېنگ زۉر پۉلاد، پخته و شیشه‌گه احتیاج پیدا بۉلدی. بو تاوَرلرنی اَییره‌باشلش اوچون او خوارزمگه سودا کاروانینی یوباره‌دی.
بیراق…
بو حقده میرزا اولوغ‌بېک شونده‌ی دېیدی: چینگیزخان سوداگرلری… «اۉترار دیاریگه یېتگنلریده، سلطان محمد خوارزمشاه تامانیدن قۉییلگن اۉترار حاکمی اینالچوق حضوریده جنجلگه دوچ کېلدیلر. او سلطان محمد خوارزمشاه‌نینگ آنه‌سی تورکان خاتونگه قرینداش بۉلگنیدن غاییرخان لقبینی آلگن اېدی. سوداگرلر جماعه‌سیدن بیری هندی بۉلیب، ایلگری جوده مشهور اېکن. اونی تـَنیر اېدی. ایلگریگی عادتی‌چه اول هندی اونی اینالچوق دېب اته‌دی. بو معنی اول صاحبِ دولت خاطریگه آغیر باتیبدی. درغضب بۉلیب، بازارگانلر مالی طمـعیده تاجرلر جانیگه قصد قیلدی. اول بېگناه‌لرنی حبسگه آلدی… اۉترارده سوداگرلرنی توتیب قالدی. بو ایشنی دېو کۉرسه هم لال قالردی». خلص، اۉترار حاکمی 1218- ییلی چینگیزخان طرفیدن یوباریلگن قیمت‌بها ساوغه‌لر آرتیلگن سودا کاروانینی تـَـله‌تیب، سوداگرلرنی قتل قیلدیره‌دی.
بو خیانت‌نینگ اۉزی هم چینگیزخانگه خوارزمشاهگه قرشی اوروش آچیش اوچون یېترلی اېدی. اوزاقنی اۉیله‌گن خان باسیقلیک بیلن دیپلوماتيه قانونیگه کۉره خوارزمشاهدن قاتلنی جزالـَشنی سۉره‌یدی. بیراق خلق‌نینگ تقدیریدن اۉزی‌نینگ آبرویینی اوستون قۉیگن کلته‌بین و کلان‌دماغ خوارزمشاه نوبتده‌گی فتنه و نامردلیکلرنی باشله‌یدی.
شوندن کېین عاری تاپته‌لگن چینگیزخان اوروشنی باشلـَمسه، او یقینلری، «منگو اېل» (مۉغول) آره‌سیده شرمنده و بې‌آبرو بۉلیشی انیق اېدی!
کلته‌فهم سلطان‌نینگ اینجیقلیکلری چینگیزخاننی غضبگه کېلتیره‌دی.
او بورخان تاغیگه کۉتریلیب 3 کېچه-یو 3 کوندوز سووسیز و آچ-نهار ییغلب، کۉککه التجالر قیلدی. اوروش آچیش اوچون الهي اشاره‌نی انگله‌گن و کۉز یاشلری آقیب افتاده حالده قۉشین‌نینگ «تنگری»، دېگن قیچقیریقلری آستیده تاغدن توشیب کېلگن چینگیزخان سلطان محمد خوارزمشاه حضوریگه خط یوباردی: «اېککن اوروغلر اونیب چیقدی. غضب تیغینی غلافدن آلگین، زېرا سېن جبرو ظلم تـُخمینی اېکدینگ. آلگه‌نینگ یوزی قاره‌لیک، اۉتکیر قیلیچ زخمی. سېنی اۉز یوریشیمدن آگاه قیلماقچیمن. سېن هم جنگ اسبابینی راستله‌گین. شونی بیلگین‌کی، مېن یېتیب بارورمن، کېین غافل قالیبمن، دېب ایتمه‌گین!» («تۉرت اولوس تاریخی»دن).
خوارزم سلطنتیگه قرشی اولکن یوریش باشلندی…
آته‌سی‌نینگ قاچاقلیگینی بیلگن جلال الدین منگوبېردی (منگبورنی) دېدی: «اگر سلطان عراققه کېته‌دیگن بۉلسه، لشکرلرینی مېنگه قالدیرسین. مېن اېسه جـَیحون دریاسی بۉییده تورگوم. دریانینگ او تامانینی (چینگیزيلر) اېگلله‌یدیگن بۉلسه، بو تامانگه اۉتکزمه‌گه‌یمن، مانعلیک قیلورمېن. اېنگ تۉغری یۉل شول». («تۉرت اولوس تاریخی»دن). سلطان خوارزمشاه اۉغلی جلال الدین‌نینگ سۉزیگه التفات قیلمه‌دی. یاش ییگیت‌نینگ کېکسه‌لردېک سۉزلرینی اوقووسیز سلطان اېشیتمه‌دی.
تورکستان‌نینگ بویوک فرزندلری جلال الدین مېنگوبېردی و تېمور مـَلِک کبی وطنپرورلر مسوولیتسیز و قۉرقاق سلطان کثافتیگه قالیب، اصلیده یېنگیلیش اوچون اته‌لگن اوروشگه کیریشیشگه مجبوربۉلیشدی…
«صاحبقرانِ اعظم چینگیزخانِ معظم تماشا اوچون بُخارا ایچکریسیگه کیردی. مسجدگه یېتگنده سۉردی: «سلطان‌نینگ سرایی شول‌می؟» جواب بېردیلر: «سۉرمـَنگ». «کیمنیکی اخیر؟» دېدیلر: «بو آسمانو زمین خالقی‌نینگ اوییدیر». او آتیدن توشدی و ایکّینچی منبرنینگ پایه‌سیگه چیقدی و اۉلتیردی. شونده‌ی دېدی: «اې تنگری‌نینگ غضبیگه اوچره‌گن قـَوم، او مېنی سیزلرنینگ باشینگیزگه یوباردی. سیزلر کـِبرلی سپاه اېدینگیز و تنگری غضبینی اۉزلرینگیز چَـقیریب آلدینگیز» («تۉرت اولوس تاریخی»دن).
قاره دېنگیزدن تینچ اقیانوسیگه قدَر بۉلگن چینگیزخان تیکله‌گن امپراتورلیکده (روسيه، خیتای، فارس، هند، کـَوکـَز (قفقاز)، شرقي اروپا و باشقه حدودلرده) مانگال تیلی اېمس، تورک تیلی حکمران اېدی.
چینگیزخان اولادی اۉزبېک‌خان اۉزبېک اېلی‌نینگ اجدادی!
اۉزبېک‌خان سراییده دولت تیلی اۉزبېک تیلی اېدی. شاعر قـُطب خوارزمي آلتین اۉرده خانی محمد اۉزبېک‌خان‌نینگ (1312-40 ییللر) آق اۉرده‌ده‌گی ناییبی، اۉغلی تینی‌بېک سراییده یشب ایجاد قیلگن. قطب تینی‌بېککه بـَغیشلب «خسرو و شیرین» داستانینی یازگن. بو داستان اۉشه یېر تیلیده – صاف اۉزبېک تیلیده یازیلگن!
اعتبارینگیزگه شو اثردن پرچه کېلتیره‌میز:
قازانتېک قَینـَب اوش سودا پیشوردوم،
نظامي بالیدین حلوا پیشوردوم…
عاشق بۉلمه‌سه اوشبو اېتتی قت اېر،
نېدین مونچه خلایق زخمینی یېر؟
کیشی‌نینگکیم کۉنگولده عشقی بۉلسه،
نېتانگ بلبل مېنگیزلیک اول زاری قیلسه.
آلتین اۉرده‌ده یشه‌گن سیفی سراي اثرلریدن نمونه:
قمیشلی یورت مېنینگ تووغان اېلیمدی،
بیلینگ، غربتگه کېلتورغان بیلیمدی.
کېلیب بۉلدوم سرایده شعر فدایی،
سرای‌نینگ شاعری، اېل‌نینگ گدایی.
جهان شاعرلری، اې گُلشنِ باغ،
کیمی بلبلدورور سۉزده، کیمی زاغ.
عبدالرووف فطرت بونده‌ی دېدی:
«اې اولوغ توران، ارسلانلر اۉلکه‌سی! سېنگه نې بۉلدی؟ اې، چینگیزلرنینگ، تېمورلرنینگ، اۉغوزلرنینگ، آتیلله‌لرنینگ شانلی بېشیکلری! قنی او چیقدیغاینگ یوکسک ا‌ۉرینلر؟» یاکه:
آنه‌م! سېنی قوتقرماق اوچون جانمی کېره‌کدیر؟
ناموسمی، وجدان بیله ایمانمی کېره‌کدیر؟
تېمور ایله چینگیز قانی تاشدی تاموریمده –
ایتگیل، سېنی قوتقرماق اوچون قانمی کېره‌کدیر؟
یاو سوقغه‌لی کېلگچ، قیلیچینی یوره‌گینگگه،
توش آلدیگه، آل کۉکسومی- قلقانمی کېره‌کدیر؟..
اعتبارینگیزگه حواله قیلینگن اوشبو مقاله‌ده کېلتیریلگن برچه فاکتلر علمي اساسلنگنی باعث هېچ ایکّیلنمه‌ی چینگیزخاننی تورکي، یعنی اۉزبېک دېییشیمیزگه اساس بار.
کیمگه و نیمه اوچون کېره‌ک بۉلدی بو خیل یالغان تاریخ؟
