مقاله یوباریلگن تاریخی/ 05-08-2019 Article Submission Date:
مقاله قبول اېتیلگن تاریخی/ 25-08-2019 Article Acceptance Date:
تحقیقی مقاله Research Article
خلق‌ارا ایدیل- اورال و تورکستان مرکزی تحقیقات جریده‌سی (IJVUTS) جلد 1، سایی 2، سان 136-157.
جنوبی تورکستانلی (افغانستان) آنه تیلی شاعری:
محمدهاشم همدم
تحقیقچی: پروفیسور دکتور صلاح‌الدین تولقون
اۉزبېکچه گه اۉگیرگن: پوهیالی عبدالرحیم معصومی
خلاصه
شو حاضرگی افغانستان حدودلریده جایلشگن جنوبی تورکستانده کۉپچی‌لیکنی تشکیل بېرگن اۉزبېک و تورکمن تورکلری یشه‌ماقده. اوزون عصرلر منطقه‌ده حاکم بۉلگن تورکلر، حاکمیتلری دوامی‌ده باشقه خلقلرنینگ تیللریگه حرمت کۉرستگنلر؛ حتی منطقه‌ده قوریلگن تورک دولتلری‌نینگ حمایه‌سی اساسیده محلده حاکم اېتیلگن فارسچه بیلن اثرلر یازگن تورک آیدینلری بو تیلنی ثمره‌لی و حاکمیت‌لیگینی قۉلّه‌گنلر. افسوس که حاکمیت تورکلردن پشتونلرگه اۉتگینچه نې تورکلر نې هم تورکچه اۉشه بغری کېنگ‌لیک و دستکنی کۉرمه‌دیلر. اۉلکه‌ده عجیب بیر طرزده اۉز آنه تیلیده گپیریلمس قرشی‌لیگی- فارس-دری تیلی پشتو تیلی یانیده رسمی تیل دېب تانیلگن. تورکلرگه یقین زمان‌گه قدر اۉرگه‌نیش و یایین حقی یا هېچ بېریلمسدی یا که بېریلسه هم چېکلب توتردیلر. بیر قنچه اۉلکه ده‌کی اقلیتلر حق مجادله‌سیده وحشت‌گه قۉل اورگنده، اقلیت دېب قبول اېتیلگن بوتون تورک مجموعه‌سیده بۉلگنی کبی جنوبی تورکستان (افغانستان) تورکلری هم حق تیلشلرینی دایما اۉلکه‌نینگ ثباتی نظرده توتیلگن دیموکراتیک و تینچ‌لیک یۉللری بیلن حرکت اېتگنلر. نیمه دیر حاکم کوچلر تورکلرگه حقلرینی بېرمه‌گنی کبی بیرار پیت تورکلرنی کم‌سیتیش افاده‌لر قۉللنمکدن وازکېچمه‌میشلر. بو قبیل اۉلکه‌لرده تورکلیکنی مدافعه‌سی آیدینلرگه قالمیش دیر. منه جنوبی تورکستانلی یاش شاعر محمدهاشم همدم هم بولردن بیری بۉلگن. 2015 ده افغانستانده‌کی کیمنی اداره‌چی اېکنی توغری‌سیده تورکلرگه نسبتاَ نژاد پرست‌لیک بیلن حقارتلی سۉزلر شاعرگه (بو کیم‌نینگ تیلی) شعرینی یازیشی‌گه سبب بۉلگن. شاعر، بو شعریده اۉتمیش‌دن بوگونگه، شرقدن غرب‌گه تورکلیک نینگ ارزشلرینی سَره‌له‌گن؛ بیراق بونی قرشی طرف‌گه اېمس، بلکه حیرتلنرلی درجه‌ده حقارتلی تویغولر اېشیگی یاپیلیب و بو یۉل بیلن روحن اېچیم مقصدی بۉلگن اۉز خلقی‌گه خطابن یازیشگه حرکت قیلگن اېکن. شعرنی 2016 ده کابلده یایین بېرگن سېزدیم و سېودیم ناملی کتابیده یېر آلگن اۉزبېک تورکچه‌سی بیلن قلم‌گه آلگن شعرلری کۉریب اۉتیلگنده باشده آنه تیل- اۉز افاده‌سیده اۉزبېک-تورک تیلی بۉلیشی بیلن تورک تاریخی، ادبیاتی، یاشلرنی کوره‌شگه چقیریش، کوره‌شمسدن تسلیم بۉلمس‌لیک، اۉلکه ده‌گی ملیت پرست‌لیک سیاستی کبی مسله‌لرنی موضوع اېکنی عکس اېتدیریله‌دی.
کیلیدی کلمه‌لر: جنوبی تورکستان اۉزبېک ادبیاتی، افغانستانده تورک اقلیتلری، محمدهاشم همدم.
MOTHER TONGUE POET OF SOUTH TURKESTAN)
AFGHANISTAN): MOHAMMAD HASHIM HAMDAM
Abstract
In South Turkestan, which is currently within the borders of Afghanistan, mainly Uzbek and Turkmen Turks live. The Turks, who had been dominant in the region for many centuries, respected the languages of other peoples during their rule. The Turks even wrote works with Persian, the dominant language of the region, so that they maintained the effectiveness and sovereignty of Persian language. Unfortunately, when the state administration passed from the Turks to the Pashtuns, both Turks and Turkish did not see the same tolerance and support. The interesting part is that the Dari Persian language is the official language of the state, although it is not spoken as a native language. In Afghanistan, until recently, Turks have not been given the right to education and publication, or have been given extensive restrictions on the exercise of these rights. While minorities in many countries resort to terror in the struggle for rights, the Turks of South Turkestan (Afghanistan), like all other Turkish communities living as minorities, have sought their rights within the territorial integrity of the country in which they live. They have used only democratic and peaceful means in their rights struggle. The dominant forces did not give the Turks their rights. Moreover, they did not refrain from making statements that from time to time insulted the Turks. In such countries, the defence of Turkishness has been a duty of the intellectuals. The young poet Mohammed Hashim Hamdam from South Turkestan is one of them. In 2015, the humiliating and racist rhetoric of some government administrators in Afghanistan directed against the Turks led the poet to write the poem “Bu Kimning Tili!” (Whose language is this?). In this poem, the poet listed the values of Turkishness from East to West from past to present. This poem is not addressed to the government managers. On the contrary, the poet addresses the people who are tried to be condemned to cultural deprivation by the administrators of the state through the inferiority complex. The poet’s book Sézdim vä Sévdim, published in Kabul in 2016, consists of poems written in Uzbek Turkish. In this book, the poet especially focuses on mother tongue which he personally calls as Uzbek Turkish language. Turkish history, literature, inviting young people to struggle, non-deterrence from struggle, discriminatory politics in the country are the other important issues in the poet’s poems. Keywords: South Turkestan Uzbek Literature, Turkish Minority in Afghanistan, Mohammed Hashim Hamdam.
کیریش
حاضرگی افغانستان حدودلریده جایلشگن جنوبی تورکستانده کۉپچی‌لیکنی تشکیل بېرگن اۉزبېک و تورکمن تورکلری یشه‌ماقده. اوزون عصرلر منطقه‌ده حاکم بۉلگن تورکلر، حاکمیتلری دوامی‌ده باشقه خلقلرنینگ تیللریگه حرمت کۉرستگنلر؛ حتی منطقه‌ده قوریلگن تورک دولتلری‌نینگ حمایه‌سی اساسیده محلده حاکم اېتیلگن فارسچه بیلن اثرلر یازگن تورک آیدینلری بو تیلنی ثمره‌لی و حاکمیت‌لیگینی قۉلّه‌گنلر. مثلأ تورک‌لیک‌نینگ بویوک شاعر و حامیسی علی‌شېر نوایی هم فانی تخلصی بیلن فارسچه دېوان یازگن اېدی. افسوس که حاکمیت تورکلردن پشتونلرگه اۉتگینچه نې تورکلر نې هم تورکچه اۉشه بغری کېینگ‌لیک و دستکنی کۉرمه‌دیلر.
افغانستانده پشتونچه یانیده-عجیب بیر طرزده اۉز آنه تیلیده گپیریلمس قرشی‌لیگی‌ده- فارس-دری تیلی پشتو تیلی یانیده رسمی تیل دېب تن آلینگن. تورکلرگه یقین زمان‌گه قدر اۉرگه‌نیش و یایین حقی یا هېچ بېریلمس اېدی یا که بېریلسه هم چېکلب توریش یۉللری بیلن محروم سقلش اوچون تلاش قیلینگن. بیر قنچه اۉلکه ده‌کی اقلیتلر حق مجادله‌سیده وحشت‌گه قۉل اۉرگنده، اقلیت دېب قبول اېتیلگن بوتون تورک مجموعه‌سیده بۉلگنی کبی جنوبی تورکستان (افغانستان) تورکلری هم حق تیلشلرینی دایما اۉلکه‌نینگ ثباتی نظرده توتیلگن دیموکراتیک و تینچ‌لیک یۉللری بیلن حرکت اېتگنلر. نیمه دیر حاکم کوچلر تورکلرگه حقلرینی بېرمه‌گنی کبی بیرار پیت تورکلرنی کم‌سیتیش افاده‌لر قۉللنماقدن وازکېچمه‌میشلر.
مثلأ، ینه عصرلرچه تورک اداره‌سیده کیم‌لیگینی قۉلدن بېرمسدن یشه‌گن فارسلر، اېرانده حاکمیت‌گه کېلگونچه عینی چیده‌م- بونگه قوشیمچه اقلیت اېمس، بلکه اۉلکه‌نینگ یریم نفوسینی تشکیل بېرگن تورکلرگه خۉش کۉریش‌لیک کۉرسه‌تیلمه‌گن. فارسلر، تورکلرگه مدنی حق بېرمه‌گنی کبی 2006 ده اېرانده یایینلنگن بیر کاریکاتور ویا 2015- ییلی‌ده کۉرگزمه‌گه قۉییلگن بیر چیزگی فلم واسطه‌سی بیلن کم‌سیتیش سۉزلر ایتیشدن چېکیلمه‌دیلر، اویلمه‌دیلر. (ب ک. ایپک، 2016). بو کبی اۉلکه‌لرده تورکلیکنی مدافعه‌سی آیدینلرگه قالمیشدیر.
عینی وضعیتنی بیز جنوبی تورکستان آیدینلریده هم کۉره‌میز. منطقه‌ده تورک آیدینلری ملی کیم‌لیکلرینی هم تورکمن‌لیک و اۉزبېک‌لیک اۉله‌راق ملیت، همده تورک صفتی‌ده اۉزلرینی قۉریش و حمایه اېتیشده حرکت قیلماقده‌لر.
بیرینچی‌دن تزار وقتی‌ده باشله‌نیب سابق شوری بیرلیگی تمانیدن دوام اېتدیریلگن اشغال جریانیده 1924 اخیریده غربی تورکستان پارچله‌نیب؛ بېش جمهوریت و بېش فرقلی خلق‌گه اَیریلگن غربی تورکستان تورکلری‌نینگ تورکلیکدن خبردار بۉلیش حالی یۉق اېتیلیش‌ده حرکت قیلینمیش. تورکلیکدن خبری بۉلگن آیدینلر اخیرگی ییللرده اۉلیم، بۉلمسه سورگونلرگه محکوم اېتیلمیشلر. بو تاریخدن اعتبارن تورکلیکدن خبری بۉلگن هرکیم پان‌تورکیست و پان‌تورانیست دېب عیبلنگن اېمیشلر. آرتیق بو سیستم ایچیده انسانلر بیراق اصیل اۉله‌راق تورک، نسبتن هم بۉلسه اسلاملیگینی رد اېتیب حیاتگه قالیش‌گه امکان تاپگن اېکنلر.
منه‌شو جریانده تورکستان‌نینگ جنوبی منطقه‌سیده یشه‌گنلر، نفوس‌نینگ کتته قسمینی شهرلرده تشکیل بېرگن اېسکی چغتای تورکچه‌سی دوامی حساب اېتیله‌دېگن لهجه‌لرده سۉزلشگنلرگه اۉزبېک آتی بېریلگن. بو آتدن آلدین مذکور منطقه‌لرده یشه‌گنلر اۉزلرینی تورک دېب اته‌گنلرینی بیز کېره‌ک بۉلسه تاریخدن یا هم حاضرگی یازووچیلردن اۉرگه‌نیب آله‌میز. مثلا، آتینی اېبریل توران دېب اۉزگرتیرگن مامدعلی محمودوف، “کیم‌لیگینگنی اونوتمه خلقیم!” ناملی اثریده بو وضعیتنی اورغوله‌ماقده.
استالین‌نینگ یۉلگه قۉیگن سیاستی نتیجه‌سیده تورکستاننی اېنگ اۉنملی بایلیکلری تالان اېتیلدی. استالین اۉتمیشی بدولت تورکستاننی یوکسله‌دېگن کېله‌جگیدن قۉرقتی. بونینگ اوچون بیر بوتون بۉلگن تورکستاننی پارچه‌لرگه بۉلدی. بیر بوتون تورک ملتینی تورکمن، اۉزبېک، قزاق، قیرغیز، قره‌قلپاق، تاجیک کبی ملتلرگه ایردی (محمودوف: 55.)
اۉزبېکلر، اۉزبېکستان و ساویت حاکمیتی‌دن قورتیلگن باشقه غربی تورکستان جمهوریتلریدن تشقری چین حاکمیتی‌ده‌گی شرقی تورکستان بیلن افغانستان حاکمیتی‌ده‌گی جنوبی تورکستانده هم منطقه‌نینگ طبیعی ساکینی اۉله‌راق یشه‌ماقده‌لر. علاوتأ – اۉزبېکستان مستقللیگی‌دن سۉنگ چیقگنلر خارج – ساویتلر بیرلیگی‌نینگ قورماق جریانیده‌کی ظلملردن قاچیب پاکستان، سعودیه عربستان، تورکیه و امیریکه کبی مملکتلرگه سیغینیش مجبوریتی‌ده قالگن اۉزبېکلر بارلر. ساویت تربیه‌سینی کۉرمه‌گن افغانستان و باشقه اۉلکه‌لر اۉزبېک ایلغارلری‌نینگ اۉزبېک‌لیک تویغوسینی، تورکلیک تویغوسی بیر پارچه‌سی اۉله‌راق تصور اېتگن حقیقتلرینی یایین و باشقه تدبیرلریدن معلوم فرق اېتیب بۉله‌دی.
بیز بو ایلغار کیشیلردن افغانستان حاکمیتی‌ده‌گی جنوبی تورکستانلی بویوک عالم و شاعر استاد متین اندخویی‌ده‌کی تورکلیک تویغوسینی آلدینکی ایشلریمیزده هم اۉرته‌گه قۉیگن اېدیک (تولقون، 2019).
بو اثریمیزده اېسه جنوبی تورکستاندن بیر باشقه تورکلیک و اۉزبېک تورک تیلی عاشقی اما بو مرته بۉلیشی‌گه کۉره یاش بیر شاعر محمدهاشم همدم نی تانیته‌میز. (شاعرنینگ آتی بوندن سۉنگره محمدهاشم همدم دېب یازیله‌دی.)
بیزنینگ محمدهاشم همدم اوچون آنه تیلی شاعری دېگنیمیزنی سببی، شاعرنینگ سېزدیم و سېودیم آتلی ایلک شعری کتابی‌نینگ باشیده، صحیفه سانی بۉلمه‌گن بۉلیم‌ده کتابنی کیم‌گه هدیه اېتگنی شعر طرزیده‌کی بیلدیریلگن افاده اېتیشیدن کېلیب چیقه‌دی:
اۉزیمنی،
سۉزیمنی،
کۉزیمنی،
اېسیمنی،
سېسیمنی،
یاشیمنی،
باشیمنی،
باریمنی،
یاغیمنی،
قۉلیمنی،
یۉلیمنی،
سېزگیمنی،
سېوگیمنی… انه شو آنه تیلیم‌گه بغیشله‌یمن.
بیزچه منطقه‌ده‌‌کی بوتون تورک شاعرلریده بۉلگنی کبی، هاشم همدم‌ده‌کی بو تویغونینگ کېلیشی‌ده اجدادی و یورتداشی بۉلمیش تورکلیک عالمی‌نینگ اولوغ شاعری علی‌شېر نوایی‌نینگ اېتکیسی بویوک دیر. ذاتن شاعر، کتابی‌نینگ کیریشی‌گه نوایی‌نینگ حیرت‌الابرار آتلی مثنویسی‌نینگ ایلک بیتینی یېرلشتیرمیش:
بسمِ اله الرحمان الرحیم
رشتغه چیېکتی نېچه دُرّ یتیم. (Eckmann, 1967, s. 17)
شونینگدېک شاعر شعرلریده فرقلی وسیله‌لر بیلن نوایی‌دن سۉز ایتر، حتی اونینگ غرایب‌الصغرده یېر آلگن قوییده‌کی ایلک بیتی بېریلگن غزلدن فایده‌لنیب مسمّن یازگن.
آلسه جانیمنی لبینگ دوران تۉکیب قان یاشینی
تانگ اېمس اول یاش ایله لعل اېتسه قبریم تاشینی ((Kut, 2003, s. 468
شاعر، بو یېرده قیزیق شکلده بیر ابتکار قیلگن و مسمن‌نینگ هر قطعه‌سی‌نینگ سۉنگ مصرعی اۉله‌راق نوایی‌نینگ غزلی‌ده‌کی هر بیت‌نینگ ایکینچی مصرعینی قۉللنگن. شونینگدېک نوایی‌نینگ غزلی عروض وزنیده اېکن هاشم همدم‌نینگ مسمّنی میلّی وزن بۉلگن هجاده دیر. مسمن‌نینگ ایلک قطعه‌سی شوندن عبارت:
نوت: هاشم همدم‌نینگ یایینله‌گن شعر کتابیدن آلینگن شعرلرده عنوان بیلدیریلمسدن فقط صحیفه سانی کۉرستیله‌دی.
کۉزلری اۉرتاندیریب اۉلدیرسه بو بې باشینی،
یا اۉلر چاغیم‌ده کۉرسه بیر کېلیب سِرداشینی،
ایکی زلف ارقانی دستیدن کۉرالمه‌ی قاشینی،
کۉرستر بۉلسه بېره‌ردیم فاریاب لولاشینی،
یوز چیرایی بیرله کېلگنده کۉریب قویاشنی،
یاردن ایری کیمسه گه آقوزمه‌گین کۉز یاشینی،
تانگ اېمس اول یاش ایله لعل اېتسه قبریم تاشینی (ص.77-80)
(محمدهاشم همدم فاریابی)
شاعر بیلن 06.07.2019 تاریخی‌ده بیله‌جیکده قیلگن صحبت اثناسیده اۉزیگه تېگیشلی بېریلگن بیلگیلرینی تۉغریدن تۉغری کېلتیرگنمیز.
کیم‌لیک بیلگیلری
حاجی ملا محمداسلم (توپراختو) اۉغلی محمدهاشم همدم فاریابی، 13 مارچ 1990 تاریخی‌ده افغانستان‌نینگ شمالی‌ده یېرلشگن جنوبی تورکستان منطقه‌سی‌نینگ فاریاب ولایتی مرکزی تومنی بۉلمیش میمنه شهریگه تېگیشلی توپراختو ناحیه‌سی ینگی قیشلاق محله‌سیده توغیلگن.
هاشم همدم‌نینگ بیلدیرگنی‌گه کۉره، طالبان اشغالی وقتی‌ده اصلی آتی تورکچه توپراختو ( *توپراق+لی) بۉلگن ناحیه‌نینگ آتی پشتو تیلیده “قرا پشتونلر” معنی‌سیده کېلگن تورپاختوگه اۉزگرتیریلگن. بو منطقه‌نینگ تورک کیم‌لیگینی اۉچیریش اسمأ پشتونلشتیرماق عملیه‌سی دیر. همدم، ادعاسینی اثباتی اوچون منطقه‌ده‌گی چېچکتو، شیباقتو (<شوباقتو"شوبلگن) کۉی آتلرینی اۉرنک بېرماقده. قیپچاق اۉزبېکلری‌نینگ دوامی بۉلگن "ج" لاوچی اۉزبېک آغیزلریده اۉخشه‌گن سېس اۉزگرمه‌سلیگینی همدم‌نینگ بحثی حمایه قیلماقده. عینی شکلده اۉزبېکستان ادبی تیلیده توپراق کلمه‌سی همدم‌نینگ بیلدیریشی‌گه کۉره منطقه‌ده هم توپراق اۉله‌راق تلفظ اېتیله‌دی.
شاعرنینگ توغیلگن تاریخی سېزدیم و سېودیم آتلی کتابی‌نینگ باشیده یېر آلگن قیسقه بیوگرافی بۉلیمی‌ده هجری شمسی 1365 دېب بېریلگن. اونده بۉلسه بو تاریخ میلادی 1986 گه تۉغری کېله‌دی. بو بیلگی ناتۉغری. کتابنی نشریدن آلدین کۉرگن آدم خطاسی اېکنی ایتیلماقده.
شعر کتابینی باشیده شاعر اسمی "محمدهاشم همدم فاریابی" دېب یازیلگن. جنوبی تورکستانلی آیدینلرنینگ اسملرینی- ایچیده یشه‌گن یېرلری افغانستانده عنعنه گه ایلنگن هویت تثبیتی صفتی‌ده قۉللنیله‌دی.
شاعرنینگ اسم قسمی‌ده یېر آلگن محمدهاشم اصیل اسمی، همدم تخلصی، فاریابی اېسه کېلگن شهرینی بیلدیرماقده دیر.
سۉنگ جمله‌ده، شاعر اویلنگن امیریسوکای و امیرتوره‌غای "توماریس بېگیم " ناملی ایکی اۉغلی بار.
تحصیلی حیاتی
هاشم همدم، ایلک اۉقولنی توپراختو قیشلاغی‌ده اۉقیمیش؛ اۉرته اۉقولنی اېسه حاضرکی آتی بیلن عربخانه لېسه‌سیده اۉقیگن. لېسه دورینی مزارشریف‌ده‌کی دقیقی بلخی عالی لېسه‌سیده بیتدیریب 1387 (2008) ییلی بلخ بیلیم یورتی‌نینگ تیل و بشری بیلیم‌لر فاکولته‌سی اۉزبېکچه بۉلیمی‌گه کیرمیش و بو یېردن 1390 ده (2011) فارغ بۉلگن.
ایش حیاتی و مدنی فعالتلری
1384-1388 (2005-2009) اره‌سیده افغانستان جنبش یاشلری بلخ ولایتی کېنگشی‌نینگ مدنی ایشلر بۉییچه بۉلیم مسوولی، بونی یانیده نېچه تیلگه نشرات بېره‌دیگن نهاد رادیوسی ناملی شخصی رسانه‌نینگ اۉزبېک تورکچه‌سی بۉلیمی‌ده پروگرام و خبر تیارلاوچی صفتی‌ده هم ایش آلیب بارگن.
افغانستان معارف وزیرلیگی‌گه تیگیشلی 2007 ده مزارشریف معارف ریاستی یۉلگه قۉیگن تک‌سوارِ شعر ناملی شعری پروگرام اشتراکچیسی بۉلگن. بو شعر مسابقه‌سیده کاندیدلر 20 هفته بۉییچه هر هفته بیر موضوع بېریلیشی بیلن موضوع‌گه قره‌ته شاعرلردن شعر یازیش طلب قیلینرکن. تۉپلم 80 یاش شاعر اره‌سیدن درجه‌گه کېلیشی بیلن 3نچی مقامنی آلگن.
جنوبی تورکستان ولایتلریدن کېلگن اۉقووچیلرگه 1388 ده (2009) همدم شامل 15-16 یاش طلبه‌لر تمانیدن نظرده توتیلگن خدمتلر اوچون جنوبی تورکستانلی بویوک ادبیاتچی مولاناعنبر نامی‌ده مولاناعنبر فرهنگی بنیادی ایجاد اېتیلگن. همدم مذکور نهاد واسطه‌سی بیلن عینی ییل ایچیده، کۉپراق جنوبی تورکستان منطقه‌سیده نظرده توتیلگن یایینلی نېچه تیلده خدمت قیله‌دېگن آرزو رادیو تیلویزیونی‌ده اۉزبېکچه خبرلر مدیری و چاغداش آتلی ادبی برنامه پروگرام یوروتیچیسی صفتی‌ده چمه‌سی بېش ییل بۉییچه خدمت قیلدی.
جنوبی تورکستانده اوزون ییللردیر فعالت قیلیب کېلگن فدراسیون فرهنگی تورکان افغانستان و اۉزبېک تورکچه‌سیده (افغانستان تورکلری مدنی جمغرمه‌سی) اسمی‌نینگ قیسقه مخففی ففتانینگ 1390 ده (2011) هنوز توردینچی صنف طلبه‌سی اېکن مسوول ایتیب تعینلنه‌دی. بو دوامده آرزو تیلویزیونی‌دن ایریلیب 1392 ده (2013) اۉزبېک و تورکمن لهجه‌لریده یایین بېره‌دېگن باتور تیلویزیونی‌نینگ بلخ تمثیلچیسی اۉله‌راق 14 آی ایش آلیب باره‌دی.
2014 دسمبر آیی‌نینگ ایلک کونی اعتباری بیلن سلام‌افغانستان رسانه‌یی تشکیلاتی‌ده فارسچه، پشتونجه، انگلیسچه نشرات بېریب کېله‌دېگن سلام‌وطندار رادیوسی و سایتی‌گه ایشگه باشلب اۉزبېک تورکچه‌سی‌نینگ موسس مسوولی صفتی‌ده 2017-ییل اخیریگه قدر ایشله‌یدی.
شاعر اوندن سۉنگ 27 دسمبر 2017 تاریخی‌ده افغانستاننی ترک اېتیب تورکیه کېلگن، بیر مدت انقره‌ده قالیب، سۉنگ بیرلشمیش ملتلر تشکیلاتی‌نینگ قاچقینلر بۉییچه گۉچ اداره‌سیده ترجمان صفتی‌ده 2018 ده بیله‌جیک گۉچ اداره‌سیده ایشگه باشله‌گن. (06.07.2019 بیله‌جیک).
یایینلری
محمدهاشم همدم، شعرلرینی اساسن هجا وزنی و کۉپینچه بیتلر حالی‌ده یازماقده دیر. اۉزبېک تورکچه‌سی بیلن یازگن شعرلری سېزدیم و سېودیم آتلی کتابیده 1395 ده (2016) کابلده چاپ اېتیلگن. اۉزبېک تورکچه‌سی بیلن قلم‌گه آلگن شعرلری مخصوص فرقلی جریده‌لر یانیده جنوبی تورکستانده اینیقسه اۉزبېک- تورک ادبیاتی اوستی‌گه اۉنملی یایینلری بۉلگن دکتور شفیقه یارقین تمانیدن حاضرلنیب کابلده نشر اېتیلگن یولدوزلر ایزیدن- افغانستان برکمال تورک یاشلر شعرلری آتلی انتالوژیسی‌ده هم کیرگن.
شوحاضر یېری کېلگن اېکن بیر مسله‌نی ایتیب اۉتیش کېره‌ک. ساویت و چین اداره‌لری یانیده اینیقسه چمه‌سی یېللیک ییل دیر غربی بیلیم انسانلریچه تورکیه تشقریسیدهکی تورک جمعتلری اوچون فرقلشتیریلیشی، بولرنینگ تاثیریده‌کی تورکیه‌لی بیلیم انسانلریچه تورکی کلمه‌سی قۉللنیلیشی یوکسلیشی کۉریلماقده.
اما اینیقسه ساویت و چین تربیه‌سینی کۉرمه‌گن افغانستان، اېران، عراق کبی اۉلکه‌لرده‌کی فرقلی بۉیلرگه منسوب تورکلر بۉی آتلری یانیده اۉزلرینی تورک اۉله‌راق آتله‌ماقده دیر‌لر.
مثلا، یوقاریده ذکر اېتیلگن دکتور شفیقه یارقین‌نینگ حاضرله‌گن یولدوزلر یوزیدن ناملی یاش شاعرلر انتالوژیسیده‌کی و یا افغانستان تورکلری مدنی جمغرمه‌سی فارسچه آتی بیلن فدراسیون فرهنگی تورکان افغانستان ناملی نهاد ده‌گی تورک کلمه‌سی بیلن تورکیه تورکلری اېمس، تۉغریدن تۉغری اۉزبېک و تورکمنلر قصد اېتیلگن.
بیز عینی وضعیتنی اېرانده یشه‌گن آذربایجان و تورکمن جمعیتلریده کوره‌میز. تورکیه‌لیک تورکلر اۉله‌راق بیز جنوبی آذربایجانلیکلرگه آذری دېگنیمیزده اولر بیزنی بو آتگه توتگنیمیزده حق طرف بۉلیب اچینه‌دیلر و اۉزلرینی تورک دېب ایته‌یدیلر.
بو بیلیم انسانلریدن شونی سۉره‌ماق کېره‌ک: تورکیه تشقریسیدهکی تورکلر اۉزلرینی تورک دېیه تصور اېتگنلریده نیمه دېیدیلر؟ مثلأ جنوبی تورکستانلی (افغانستان) دکتور شفیقه یارقین‌گه، هاشم همدم‌گه، استاد متین‌گه “یۉق، سیزلر تورک اېمس‌سیز! تورک‌سیز!” می دېیدیلر.؟ اۉزینی تورک دېب اته‌گن آته‌لرینی بو آتلندیرمه‌سینی رد اېتیب امپریالیستلرنی اویوشتیرگنلرینی قبولینی می ایسته‌سینلر؟
هاشم همدم کونیمیز اۉزبېک ادبیاتی‌نینگ بویوک شاعرلریدن اېرکین واحدنی (1936-2016) وفات ییلی مناسبتی بیلن 2017 ده کابلده تاریخینگدیر مینگ عصرلر ایچره پنهان اۉزبېگیم (نوت: بو اصلیده اېرکین واحدنینگ اۉزبېگیم ناملی مشهور قصیده‌سی‌نینگ ایلک بیتی دیر.) آتلی انتالوژینی یایینلنتیرمیش. بو اثرده جنوبی تورکستانلی (افغانستان) اۉزبېک ادبیاتچیلری‌نینگ اېرکین واحد حقیده یازگن شعر و نثرلری سیغدیریلگن.
باشقه تماندن هاشم همدم‌نی حاضرله‌گن جنوبی تورکستان (افغانستان) و اۉزبېکستاندن 60 یاش شاعر شعرلریدن اۉرته گه کېلگن ایکی باغدن بیر گل آتلی انتالوژیسی نشر اېتیلیشنی کوتماقده.
شاعر، اۉلکه‌ده‌کی رسمی تیل بۉلگن فارس-دری تیلیده هم شعر یازه‌دی. فارسچه شعرلریدن بیر نېچه‌سی مزارشریف‌ده باسیلگن درنگ در رنگ آتلی گلدسته‌ده باسیب چیقاریلگن. بو گلدسته‌ده مزارشریف‌ده یېتیشگن و فارسچه یازگن چمه‌سی ییگیرمه گه یقین باشقه یاش شاعرنینگ هم اثرلری یېر آلگن.
بولر تشقریسی‌ده اۉزبېکستانده‌کی موجود لاتین الفباسی بیلن هاشم همدم‌نینگ بو کیم‌نینگ تیلی، اېرکین واحدوف شاگردلریگه مکتوب و قان خصلتینگ آتلی شعرلری قیسقه بیر حیات حکایه‌سی بیلن بیرلیکده آذربایجانده باسیلگن تورک دنیاسی شاعرلری المنخ بوتا-2 کتابیده باسیلگن ((Türk Dünyası Şairlǝri Almanax, 2017, s. 156.
بو کیم‌نینگ تیلی آتلی شعری
محمدهاشم همدم‌نینگ بو کیم‌نینگ تیلی آتلی شعری هر حالده تیل اوچون اېنگ بویوک تورتکی بېرووچی دالضرب اثری دیر. بو شعر، شاعرنینگ سېزدیم و سېودیم آتلی کتابی‌نینگ 5-8نچی صحیفه‌لریده و ایکینچی شعر اۉله‌راق باسیلگن دیر. قوییده بوشعرنی اۉزگون و تورکیه تورکچه‌سیده اۉزگرتیریلگن شکلی بېریلگن؛ کېینی‌دن شاعرنینگ تیل و یازیش ویژه‌گی‌لری اوستیده قیسقچه توخته‌لیب اۉته‌میز. اما بیرینچی‌دن بو عجایب تورتووچی شعرنی نیمه سببلر بیلن یازیلگنی‌گه آچیق‌لیک کېلتیریش کېره‌ک دیر.
هاشم همدم بیلن یوقاریده ایتیلگن صحبتی‌میزده موضوع‌لردن بیری هم شاعرنینگ اینیقسه بوشعری نیمه سببلر بیلن یازیلگنی و اوندن سۉنگره‌کی بۉلگن تاثیری حقیده دیر. اېندی شاعرنینگ موضوع بیلن تېگیشلی ایتگن نرسه‌لرینی اۉز آغزیدن نقل قیله‌میز:
افغانستان تورکلری (اۉزبېک، تورکمن و…) تعصب‌نینگ آغیر یوکی و کم‌سیتیشلرنینگ قاره کییمینی باشلریدن آلیب آقتماق اوچون اوزون زماندن بېری کوره‌شیب کېلماقده‌لر. مېن، بو شعرنینگ آی و کونینی انیق شکلده بیلمه‌گن حالده 2015-ییل‌نینگ ایلک آیلریده یازگن اېدیم. اۉشنده، هر زمانکی دېک ملتیمیز اینیقسه تاریخیمیزگه قرشی فکری هجوملر ترتیب قیلینگن اېدی. بیر قطار پشتون و تاجیک سیاستچیلری تمانیدن افغانستان دولتی‌ده فرقلی اداری مقام‌ده ایشله‌یدېگن تورکلرگه جمله‌دن پارلمان ریاستی اوستی‌ده‌گی شخص و اونگه اۉخشه‌گن خاتین وزیرلر و هوا یۉللری وزیرلیگی باشیده‌کی انسان‌نینگ سیاسی و مدیریتی ضعیف بولگنی‌گه فاشیستلر تمانیدن حیثیتیمیزگه هجوم بۉلگنی تویویلردی. بو اره ده تورک اصیللی استاد رحمان اوغلی کبی بیر عالم و سیاستچی‌نینگ وزیرلیک مقامی‌گه لایق اېمس‌لیگینی اساسله‌گن بو متعصبلر تمانیدن احمقانه سۉزلر ایتیلیب بارماقده اېدی.
منه شونده‌ی بیر وقتده، بیر یازووچی و شاعر صفتی‌ده ملتیمیزنینگ اۉتمیشی‌ده‌کی بارلیک و بایلیکلرینی باشقه‌لرگه اېمس، عکس حالده اۉز ملتیمیزگه بیلدیرماق مقصدیده “بوکیم‌نینگ تیلی؟” آتلی 22 بیتدن عبارت بوشعرنی یازگن اېدیم. بو شعر بیلن ملتیمیزنینگ تاریخی‌ده قیسی اولوغوار کیشیلر بۉلگنی کۉرسه‌تیلیشی، تیلیمیز و تاریخیمیزنی قدریتینی بیلدیرماق، فاشیستلرنینگ الده‌تووچی شیرین سۉزلریگه اوچونمس‌لیکلری کبی موضوعلرنی بیلدیریش افاده‌سی اساس قیلینیب مذکور شعرده فریاد اېتیلگن ملی روحیه‌میزنینگ بیر بۉلیمی اېدیم. بو شعرنی، “تاریخی شخصیتلرنی و مدنیتیمیزنینگ آلتین یپراغی باشلیغی بولرمی” دېب یازگن اېدیم.
مذکور شعر، دسمبر 2016 ده تورکیه‌ده ایلک‌بار سکریا بیلیم یورتیده افغانستانده‌کی شخصی رشاد تحصیلی موسسه‌سی تمانیدن بۉلیب اۉتگن تانیتیم ییغینی‌ده افغانستان پارلمانی‌نینگ اېسکی اعضاسی سردارمحمد رحمان اۉغلی و بی‌بی‌سی‌نینگ خبرنگاری ولی محمد حدید تمانلریدن اۉقیلدی. 2018 ده افغانستان دولتی تمانیدن تورک ملتی‌گه قرشی قصدی ینگی بیر عدالت‌سیزلیک و اۉتمیشده‌کی جفالر دوامی‌گه توخته دېیش و حقلرینی آلیش مقصدیده جنوبی تورکستان‌نینگ 9 ولایتی‌دن کۉپی‌گه عادی خلق کۉچه‌لرگه چیقیشدیلر. منه شو وقتده جنوبی تورکستانلی خانملرنینگ نمایشلریده تبسم جسور اسملی یاش بیر قیزیمیز مېنینگ بو شعریمنی اۉقیگینچه شعر ینگی‌دن و اینیقسه اجتماعی ترماقلرده دنیا بۉیلب قۉلمه قۉل بۉلدی و دنیانینگ تۉرت چېککه‌سیده میلیونلرچه انساننی کۉریشی‌گه سبب بۉلدی.
شاعرنینگ سۉزلریگه کۉره، بیزهم تبسم جسورنینگ اۉقیشی بیلن بو شعرنی مجازی دنیاده بو کیم‌نینگ تیلی یانیده بو مېنینگ تیلیم دېب هم تانیلگنینی مجازی دنیادن قیدیرگنیمیزده تشقی و ایچکی بیر قنچه صحیفه‌لردن قرشیمیزگه چیقگنینی قۉشه‌میز. قوییده شعر اۉزگون و تورکیه تورکچه‌سیده اۉزگریلگن حالی بیلن قۉییلگن. بویېرده اۉتمیش شخصلر، اثرلر و دولتلر آتی تورک تاریخی و مدنیتی‌نی بیلگنلرنینگ توشینچه‌سی بیلن ماس اېکنی اوچون آچیقلمه کېلتیریشنی لازم کۉرمه‌دیک.
بو کیم‌نینگ تیلی؟
بومېنینگ تیلیم، تورک – اۉزبېکچه‌سی، تورانلر تیلی
تاغ‌لرنی اېگریب، اېرکین یشه‌گن، بُورانلر تیلی
بومېنینگ تیلیم، مېنینگ حجتیم، فخرکانی دیر
بابرلر تیلی، شاعرلرتیلی، دېوانلر تیلی
قوتدغوبیلیک، یره‌تگن یوسف خاص، حاجبلردېک
لغات‌التورک، صاحبی محمودکاش، شاهانلر تیلی
خوار بۉلمه‌گی سیز، عزتین قیلینگ، بوتیلنی اۉلوس!
نېگه که بوتیل، سومرلر تیلی، کۉشانلر تیلی
بیزگه شان بېرگن ، بیزگه جان بېرگن ، بیزگه افتخار
نوایی سۉزین، چیرایلنتیرگن، انسانلر تیلی
تمدنلرنی قۉزغه‌لانتیرگن، یېریوزه بوتون
همده شرق تیلی، همده غرب تیلی، اېرانلر تیلی
بیزگه کان بېرگن، بیزگه نان بېرگن، بیزگه بارلیک شو
توماریس تیلی، خوارزم تیلی، زمانلر تیلی
غزنه‌لیک محمود، قیلمه‌دی خذمت، بیزلر اوچون بو-
شهنامه عبرت، بو اولوس تیلی، جیرانلر تیلی
بو آدم تیلی، بو آتم تیلی، سېوگیلیم تیلی،
بهشتدن چیقیب، یېرله‌شیب قاگن، غُلمانلر تیلی
بوکیم‌نینگ تیلی؟ بو مېنینگ تیلیم، اېسکریب یاتگن –
تاریخ‌نینگ تیلی، تېمورنینگ تیلی، رومانلر تیلی
بوتیلنی بیلگنلر کۉرکم یشر، مداح‌لیک قیلمس
یوروب اېشیکلر، بوتیل اصلده خاقانلر تیلی
ادعا بیلمنگ! مېنینگ سۉزیمنی، دشمنلیک قیلمنگ!
بو تیل سیاستده، بای – ایلدیزدن، عثمانلر تیلی
قاجارلر تیلی، تاتارلر تیلی، سمرقند تیلی
تموچین تیلی و هونلر تیلی، تورکانلرتیلی
خدانینگ لطفی، سلیمان تیلی، تیانشان تیلی
بایسنقر تیلی، بایقرا تیلی، شیبانلر تیلی
آتیلا تیلی، سیحونلر تیلی، جیحونلر تیلی
گوهرشاد بېگیم‌نینگ، آنه جانیمیز، دېگانلر تیلی
اتاتورک تیلی، جهانگیر تیلی، بهادر تیلی
اۉلوس غمی‌نینگ، نادره بیرله، یېگانلر تیلی
تېمور مېراثین اۉستیرگن شاهرخ، انسانیتنی-
چۉقیسیگچه، بخارانی جنت، قیگانلر تیلی
ساکالر تیلی، سلجوقلر تیلی، باتورلر تیلی
بایزید ایلدیریم‌نینگ، گېزدیرگن – اۉرمانلر تیلی
یافث اولادی تورکدن اۉرگن‌میز، تیل اۉزه‌ک بیزه
ابوریحان – ابن سینادېک… مهربانلر تیلی
یسوکای تیلی، چغه‌تای تیلی، توره‌غای تیلی
یاساقلر یسه‌ب، دېواندن اۉتسک، جوانلر تیلی
یفتلیلر، اویسی آنه همده یوزلرچه اولوغ
جان بېریب کېلگن، شو یۉلده بو قدردانلر تیلی
بو آلتای تیلی، بو اوراز تیلی، بو آرال تیلی،
جنتنی یېرگه سمرقند دېگن، غُلمانلر تیلی
BU KİMİN DİLİ
Bu benim dilim, Özbek Türkçesi, Turanlıların dili,
Dağları eğirerek hür yaşayan boranların dili.
Bu benim dilim, benim delilim, iftihar kaynağımdır.
Babürlerin dili, şairlerin dili, divanların dili.
Kutadgu Bilig’i yaratan Yusuf Has Hacib gibi Divân u
Lugati’t-Türk sahibi Kaşgarlı Mahmud’un, şahların dili.
Hakir olmazsınız, saygı gösterin bu dile ey ulus!
Çünkü bu dil Sümerlerin, Kuşanların dili.
Bize şan veren, bize can veren, bizim için iftihar,
Nevaî sözünü güzelleştiren insanların dili.
Yer yüzündeki bütün medeniyetleri kalkındıran
Hem Şarkın hem Garbın hem İran’ın dili.
Bize cevher veren, bize ekmek veren, bizim varlık sebebi o,
Tomaris’in, Harezm’in, (bütün) zamanların dili.
Gazneli Mahmud etmedi hizmet, bizler için
Şehnâme ibrettir, (bu) ulusun dilidir, ceylanların dili
Bu Hz. Âdem’in dili, atamın dili, sevgilimin dili,
Cennetten çıkıp yerleşen Gılmânların dili.
Bu kimin dilidir? Bu benim dilim kocayıp giden
tarihin dili, Timurluların dili, edebî eserlerin dili
Bu dili bilenler güzel yaşar, yalakalık etmez
dolaşarak kapılarda. Bu aslında hakanların dili.
Bu sözümü iddia sanmayın! Düşmanlık etmeyin!
Bu dil siyasette zengin, köklüdür. (Bu) Osmanlıların dili.
Kaçarların, Tatarların, Semerkant’ın dilidir,
Temuçin’in ve Hunların Türklerin dili.
Allah’ın lutfuyla bu Süleyman’ın, Tiyenşan’ın,
Baysungur’un, Baykara’nın, Şeybanlıların dili.
Atilla’ın dili, Seyhunların dili, Ceyhunların dili,
Gevherşâd Hanım’ın “Anacânım!” diyenlerin dili.
Atatürk’ün dili, Cihângir’in dili, bahadırların dili,
Halkın derdiyle Nadire ile birlikte dertlenenlerin dili.
Timur’un mirasını geliştirmiş Şahruh Mirza, insanlığı
Zirveye kadar Buhara’yı cennet kılanların dili.
Sakaların dili, Selçukluların dili, baturların dili,
Beyazıt Yıldırım’ı gezdiren ormanların dili.
Hz. Yafes’in Türk’ten öğrendim. Dil özümüzdür bize,
Ebu Reyhân, İbni Sinâ gibi mihribanların dili.
Yesukay’ın dili, Çağatay’ın dili, Toragay’ın dili
Divanlar bir kenara bu kanunlar yapan dil, gençlerin dili
Eftalitlerin dili, Üveysî ana yanında yüzlerce ulu kimse
Can veregelen bu yolda bu kadirbilenlerin dili.
Bu Altayların dili, bu Urazların dili, bu Aral’ın dili,
Yer yüzündeki cennet diye Semerkant diyen gılmânların dili.
بیزچه، شاعرنینگ بو شعریده حاضرگی اۉزبېک ادبیاتی‌نینگ بویوک شاعرلریدن اېرکین واحدنینگ اینیقسه “اۉزبېگیم” قصیده‌سیدن اۉنملی اېتکی کۉرینه‌دی. (واحدوف، 1991، ص. 23-25).
چونکه اېرکین واحد بو قصیده‌سیده تورکستان تورکلری‌نینگ بوتون قدریتلرینی بیر بیر یازگن.
اما هاشم همدم بیر آدیم ایلگراق باریب عثمانلی، قاچار، تاتار، اتاتورک، یلدیریم بایزید کبی تورک جمعیتی‌گه تیگیشلی باشقه‌لرنی هم آت توته‌دی. بیز بونگه اۉخشش موضوعنی بوندن آلدین باشقه بیر جنوبی تورکستانلی شاعر استاد متین‌نینگ 78 بیتلی قووانچ اوجی آتلی قصیده‌سیده هم کۉرگن اېدیک (متین اندخویی، 1379، 205-213؛ تولقون، 2019، 318-325).
شاعرده‌کی آنه تیلی و تورکلیک خبردارلیکلرینی کۉرستگن باشقه اۉرنکلر
شاعر، بو کتابیدهکی شعرلرده دفعه‌لرچه آنه تیلی سېوگیسی قوشیمچه تورکلیک تویغوسی بۉلگنینی بیلدیرگن. مثلا سۉز موضوعی کتاب‌نینگ ایلک شعری بۉلگن منظومه شونده‌ی باشلر.
قراریم آنه تیلده سۉزله‌شیش دیر
بو یېتّی پشتی‌میز اِرثی و کیش دیر. (ص. 1)
کتابده‌کی 6- شعر بۉلگن سِرلی سۉز (ص. 15-17) آنه تیلی مساله‌سیده افغانستان دولتی‌نینگ تورکلرگه بېرگن سۉزلرینی یېریگه کېلتیرمه‌گنی اوستیده یازیلگن اېکن.
سېندن ایری یختی دنیا کېچه دیر
کېچه‌لر هر لحظه‌سی مینگ ییلچه دیر
/…/ /…/
کۉزله‌گن یۉلیم اوزیلدی دادلر
تیل اوچون رېجه بوزیلدی دادلر
سېنگه عمریم‌دن بیرار کون قالسه هم
اۉزگه‌لر خنجرنی قۉلگه آلسه هم
تیکله‌نیب کۉز یاشین آقیزماقچی من
اېسکی اوینی قیته‌دن قورماقچی من (ص. 15-16)
کتابده‌کی 12- اسم‌سیز (ص. 28-30) شعریده شاعر تورک دنیاسینی کۉز اۉنیگه آلگن.
آنه یورتیم تینچلیگی کۉنگلیم‌ده بار ارمانلری
یختی‌لیک تامان کېتیش اصلی نیت بوندن نری
آنه یورتیمنی بوزیب اۉز آتی‌گه قۉیماقچی‌لر
قیته‌دن آتینگنی اسره‌ب تورک بۉلگین سنگری (ص. 29)
شاعر، افغانستانده تورکلرگه قرشی یوریتیلگن یمان ایشلرگه ضد کتابده‌کی 16- (37-40) شعرینی یازگن.
بیر قطار انسان صفتلر ایت بۉلیب تیشله‌یدیلر.
یاکه ایتلر اۉرگه‌تیب خلقیم‌گه کیش کیشله‌یدیلر. (ص. 37)
کتابده‌کی 26- آنه یورتیم (ص. 58-59) شعریده شاعر، آنه تورکستاندن گپیرماقده دیر. بونی یازگینچه تۉغریدن تۉغری تورکستان اسمینی کېلتیرمه‌گن؛ بیراق غربی تورکستاندن بخارا و شرقی تورکستاندن ختن اسملرینی ذکر اېتیشی بیلن کۉرستماقده.
سېن یوره‌ک‌نینگ تویغوسی سن، سېن گۉزه‌ل سن سېوه‌من
کمبغللرنینگ قووانچی چۉلده‌کیلرگه چمن
یاولر ایچره ایلدیریم بۉلگن یراغیم سن اۉزینگ
هم بخاراسن بوتونله‌ی اۉلکه داشلرگه ختن. (ص. 58)
مخمس شکلیده قلم‌گه آلینگن کتابده‌کی اسم‌سیز 34- شعری (ص. 73-74) بیر بۉلیمی‌ده شونده‌ی دېیدی:
تیل دېدیم، فرهنگ دېدیم، یورتیم دېدیم قانیم قوریب
چرچه‌مه‌ی یوردیم اولوسیم یورتیده دوران سوریب
کۉککه چیققن بابه‌لر، اجدادیمیزدېک اېسکوریب
هر بیری آلتین اوزه یاتگن‌لیگین کۉردیم یوریب
بې کېره‌ک مصرع بیله یانیزنی سوپورماقچی من
شاعرنینگ تورکلیک شعوریگه سۉنگ اۉرنک اۉله‌راق آذربایجانده باسیلگن تورک دنیاسی شعرلری کتابیده یېر آلگن قان خصلتینگ آتلی شعریدن بیر بۉلیمنی کېلتیره‌میز:
تاریخینگ بیرله یشب، سېن اۉیلاوگه یېتگن تورک سن،
مینگلب ییللردن بېری، سېن اېل بیرله کېتگن تورک سن،
هم تمدن هم سېویش، سېن آدابی بیتگن تورک سن،
یېر یوزینی قمره‌گن، سېن قرآن اېشیتگن تورک سن،
منگو قالدی بیزلره، قۉلیازمه بیتگن تورک سن.
(تورک دنیاسی شاعرلری المنخ بوتا-2 ص. 156)
هاشم همدم، بوندن تشقری اینیقسه خلقنی اویغانیشی، مجادله‌سیدن وازکېچمس، یاشلرگه بیرلیکنی سقلب کوره‌ش اېتیشگه چقیریش خصوصلریده یازگن شعرلری کۉرینه‌دی. بو یېرده فرقلی شعرلریدن اۉرنکلر کېلتیریلگن.
کېل ایناغم آپه-سینگیل،
اولکه نی آباد قیل! (ص. 11)
*
باشینگ کېتگنده هم جانیبنی تانیشگه تفاصل قیل!
چیانلر دمینی کېسیب چاقیش وقتینی بېرماگیل! (ص. 20)
*
ایکی قشاق بیر بۉلیب بای بۉلمه‌لی
تامچی تامچی یاغیبان لای بۉلمه‌لی (ص. 26-27)
*
اۉلکه‌میزنی قپقرانغو ایله بان کېلدی غنیم
باشیمیزدن آلدیو باشلیغلریمیز ایمی-سیم (ص. 22)
*
خدایا سېن ترحم قیل اولوسیم حالی ابتر دیر
بوگونکی جهل بیرله اۉره‌لیب قالگن‌له رهبر دیر
وطن‌نینگ تاغ و تاشیده اۉلیب نابود بۉلاتگنلر
بیزین قشاق، اېل‌نینگ باله‌سی و همده عسکر دیر (ص. 41-42)
شو اخیرگی پیتلرده غرب کوچلری اۉرته شرق خلقلریگه دیموکراسی کېلتیره‌میز دېگن بهانه بیلن معصوم انسانلرنینگ قانلرینی تۉکیشی شاعرنینگ 25- دیموکراسی (ص. 56-57) آتلی شعریده قید اېتمیش. شعرنینگ ایلک بیتی قوییده‌کیچه:
کافر بیزه اۉرگتدی بوگون حقّ ِ بشرنی
پارتلندی “بشر” آقدی قیزیل قانی بشرنی (ص. 56)
شاعرنینگ، کتابیدهکی 28- (ص. 62-63) اسم‌سیز شعر موضوعی جوده اچیغ کۉرینه‌دی. بو شعر، فاریاب شهریده بیره‌م نمازیدن سۉنگ طالبان‌نینگ اویوشتیرگن خودکش هجومی‌گه قره‌تیب یازیلگن، اۉلکه ده‌کی حیات کوچ‌سیزلیگی و وضعیت تیلیگه کېلتیریلگن.
چقنه‌تیش، اېرکین یه‌شش، بۉلدی وطنده کتته ایش
بۉلدی فرض و واجب اېندی اۉلکه‌میزنی چقنه‌تیش
بیر بیراو قۉلین توتیب، یارقین تمان کېتماق اوچون
الحذر بیزلرگه دیر اۉتگن اوروش آتیش توتیش. (ص. 62)
شاعرنینگ تیل ویژهگیلیکلری
هاشم همدم‌نینگ شعرلریده اۉلکه‌ده‌کی باشقه شاعرلرگه قره‌گنده فارسچه کلمه و ترکیبلر جوده آز. شعرلری، منطقه خلقی تمانیدن آسان‌لیکده توشینیب آلینه‌دېگن درجه‌ده دیر. شاعر، ممکن بۉلگینچه اۉزبېکستان تیلینی قۉللنیش‌گه حرکت قیلگن؛ اما طبیعی اۉله‌راق فرقلی بۉلگن نقطه‌لر هم بار. بیرینچی‌دن شاعرنی یېتیشگن منطقه‌سی‌نینگ شېوه ویژهگیلیکلری بیرار بیرار شعریگه عکس اېتماقده. قوییده شاعرنینگ شعرلریده کۉرینگن منطقه کلمه‌لریدن اۉرنک بٻریلگن. یٻری کٻلگن اېکن ایتیشیمیز کېره‌ک که جنوبی تورکستانلی اۉزبېکلرنینگ قۉللنگن بو شکللری‌نینگ اۉزی اۉزبېکستانلیکلرنینگ آغیزیده هم کۉریلماقده.
سېزدیم و سېودیم اۉزبېکستان یازیش تیلی تورکیه تورکچه‌سی
ایاغ (ص. 24) åyåq ayak
بۉلاتگنلر (ص. 41) boläyåtgänlär olmakta olanlar
اۉتگینینگ (ص. 9) ötgin (sen) geç
اۉتکزمه‌لی (ص. 9) ötkäziş kéräk geçmeli
ساغره (ص. 24) songrä sonra
یاغ (ص. 24) yoq yok, hayır
ایکینچیسی اېسه عربچه و فارسچه سۉزلرنینگ تلفظ و انلمده‌کی فرقلیکلری
شاعرنینگ تیلی‌ده‌کی بو قبیل آلینگن کلمه‌لر؛ اۉزبېکستان یازمه تیلیده یا بوتونله‌ی تاپیلمه‌یدی یاهم فرقلی تلفظ بیلن فرقلی انلمده بۉلیشی ممکن. بو هم شاعرنینگ اېتیشگن جغرافیاسینی تیلگه طبیعی بیر تاثیری دیر. مثلا، جنوبی تورکستان ادبیاتی‌ده آیدینلردن سۉز کېتگنده باشگه کۉپراق استاد صفتی کېله‌دی. اۉزبېکستان تیلیده اېسه بو مقصد بیلن کۉپینچه کلمه استاذ شکلیده قۉللنیله‌دی. اۉزبېک تیلی‌نینگ ایضاحلی لغتی‌ده استاد حالی اېسکی آچیقلمه‌سی بیلن بېریلماقده. اینیقسه جنوبی تورکستانده قۉللنیلگن عربچه و فارسچه بیر قنچه کلمه‌لر اۉزبېکستان یازی تیلی‌دن توشگن.
سېزدیم و سېودیم اۉزبېکستان یازمه تیلی
عصا (ص. 24) hässä “baston”
جانب “قرشی تمان” (ص. 20) cånib “yan, taraf”
جوان “یاش” (ص. 8) cuvån “yeni gelin; genç dul”
فرهنگ “کلتور” (ص. 74) kultur “kültür”
غُلمان “غیلمان” (ص. 8) ğılmån “gılman”
ایسپلاغ (ص. 24) ismälåq “ıspanak”
سنگر “عسکر” (ص. 29) äskär, soldat “asker”
تفاصل قیل- “غرت صرف اېتمک” (ص. 20) häräkät qıl- “gayret sarf etmek”
تمدن “مدنیت” (ص. 6) mädäniyät “medeniyet”
شاعرنینگ یازگن کتابده املایی موضوعی
جنوبی تورکستانده اۉزبېک تورکچه‌سی بیلن یازیلگن شعرلرنینگ نشر اېتیلگن املایی موضوعی بوندن آلدین نشرگه تاپشیریلگن “افغانستان اۉزبېک شعریتی‌نینگ املایی سۉراقلری” آتلی ایلگریکی ایشمیزده هم بحث اېتگن اېدیک (تولقون، 2016). مساله، مذکور یازوویمیزده جنوبی تورکستانلی آیدینلرنینگ تیللریده‌گی یاپیق / e/ سېسی عرب الفباسی‌گه “ې” حرفینی کېلتیریش‌ده حرکت قیلیشلری اما بو ایشنی بوتونله‌ی اۉلتیرمه‌گنی اۉرنکلرگه کۉرسه‌تیلگن اېدی.
عینی وضعیتنی هاشم همدم‌نینگ کتابیده هم کۉره‌میز. یوقاریده شعرنینگ اۉزگون حالده آستینی چیزیب کلمه‌لر اصلیده یاپیق /e/ بیلن تلفظ اېتیلیشی‌گه بنأ املاده نارمل “ی” یازیلگن. حال بوکه متنده‌گی (مٻنينگ) اۉرنکی‌ده بۉلگنی دېک اۉزبېک، اېگریب، اېرکین، یېر، تېمور کبی کلمه‌لر بوتون یاپیق /e/ بیلن کۉرسه‌تیلگن. بونگه مقابل (کېزدیرگن) “گېزدیرگن” اۉرنکلریده کۉرینگنی کبی yé-, éskir-, éşik, bégim, kézdir کلمه‌لرده اېسه یاپیق /e/ بۉلیشی کوتیلرکن نارمل “ی” حرفی قۉللنیلگن.
جنوبی تورکستانلی اۉزبېکلر، تورکچه‌نینگ کېنگ-تورده/o, ö/ مشهور عرب الفاسی‌ده کۉرستیشلری اوچون “ۉ” حرفینی قۉللنیش‌ده غیرت اېتماقده‌لر. بو شعرده و باشقه نرسه‌لرده Özbek نی اۉزبٻك شکلیده یازگنلر. سۉز موضوعی شعرده Özbék, borån, söz, bol- öt- “ۉ” اما qozgäläntir-, çoqqı, ormån, yol, körkäm, östir-, özäk ve Toräğåy کلمه‌لریده اېسه عادت بۉلگن عادی املا “و” حرفی ایشله‌تیلگن. شونینگدېک، شعرده ulus ایکی یېرده تۉغری و بیر یېرده خطا شکلده olus اۉله‌راق یازیلگن. جنوبی تورکستان اۉزبېکلریده شعرده هنوز هم اۉشه اېسکی عنعنه‌لرنی دوام بېرماقده‌لر.
بو وضعیت شعرده وزن و قافه طفیلی اۉزبېک ممتاز ادبیات تیلیگه قرشی قۉللنیله‌دېگن سۉزلر اۉنیمیزگه چیقماقده. مثال اوچون شاعر اۉزبېک تورکچه‌سیده صفت-فعل و تارتیشیش قۉشیمچه‌سی اۉله‌راق قۉللنیلگن و اساسأ “گان” شکلیده تلفظ اېتیلگن قۉشیش قافیه‌ده یېگان، دېگان، قی(ل)گان شکلیده قۉللنگن.
اۉزبېک تورکچه‌سیده اینیقسه کونلیک سۉزله‌شیلیب یېرلی قۉللنیلگنsål bol-, qål-, qıl-, kel-, فعللرنی b-, gän,- sä کبی بعضی اضافی‌لر قۉللنگنی‌ده کۉپینچه (ل) سېسی توشه‌دی: بۉلیب >بۉب، qålgän > qågän, kelsä > kesä, sålıb > såp vb. منه شاعر، استاندارد تیلگه ضد بو جمله‌لردن qålgän > qågän, qılgän > qıgän کلمه‌لرگه شعریده یېر بېرگن. بو وضعیت فرقلی بیر زاویه بیلن تۉغری دیر: qå[l]gän, qı[l]gånlär.
نتیجه
محمدهاشم همدم، یاش و ایدیالیست بیر شاعر دیر. ییگیت‌لیک چاغی‌ده ایش حیاتیگه نظر تشله‌ماقچی بۉلگنیمیزده جنوبی تورکستان تورکلری ارا جوده فعال کلتوری حیاتی بار اېکنی کۉرینه‌دی.
اۉلکه‌ده قریشیق و تورکلرگه قرشی منفی یانده‌شیشلرنی قۉلیدن کېلگنیچه یاش شاعر، هر تورلی کلتوری یره‌تیش ایچیده بۉلماق اوچون همت قیلگن‌لیگی آچیق-آیدین کۉرینه‌دی.
شاعرنینگ، شعرلری‌نینگ ادبی ارزشی موضوعی ادبیاتچیلرنینگ قۉلگه آلماقچی بۉلگن اَیری بیر یازیش موضعی بۉلیشی کېره‌ک.
اما بو شعرلرنینگ برچه‌سی تېکشیریلیب اۉتگنده شاعرنینگ اساس موضوعلری آنه تیل، تورک تاریخی، تورک یاشلریده ملی شعور اویغاتیش، چرچه‌مس‌لیک، کوره‌شدن قاچمس‌لیک، بیرلیک ایچیده حرکت اېتیشلری بۉلگنی کۉرینماقده. هاشم همدم‌نی جنوبی تورکستان (افغانستان) تشقریسی‌ده تانیلیشینی کۉپراق تامینله‌گن هم کۉرینیشیچه بو کیم‌نینگ تیلی آتلی شعری اېدی. شونده‌ی که اجتماعی ترماقلرده بیر قنچه آدرسده شاعرنینگ بو شعری یایین بېریلگن. شاعر، بو شعریدن بنأ آنه تیلی شاعری اۉله‌راق ناملنماق حقینی قازاندی.
محمدهاشم همدم بیر اۉزبېک- تورک ملیتچیسی؛ اما شعرلریده اصلا عرقچی بیر نرسه کۉریلمس. هېچ کیم و هېچ بیر خلق اوچون نفرتلی بیر نرسه ایتمه‌یدی. افغانستان حدودلری ایچیده‌کی تورکلر اوچون مناسب و عادل بیر حیات؛ کلتورلری‌نینگ دوامینی تامینلشی‌گه قۉشیمچه قتقیسینی قۉشیش اېسته‌گن. اونینگ شعرلریده، اصلا ایریش/بۉلکلش یاکه افراطیت تصدیقلاوچی، افراطیت‌گه چقیریش بیر عنصر یۉق. بوگونکی کۉپینچه اۉلکه قیینچیلیکلری‌نینگ اقلیتلر حقلرینی تیله‌ش مراجعتیده یۉل قیدیریش نتیجه‌سی بیلن حقلی اېکن حق‌سیز بۉلیش حالی، بوتون جنوبی تورکستانلی شاعرلرده بۉلگنی کبی، هاشم همدم ده هم کۉرینمس.
KAYNAKÇA
Buta-2 Türk Dünyası Şairlǝri Almanax. Hazırlayan: Komisyon. 2017, Bakü: OL NPKT.
Hämdäm, Muhämmäd Håşim (h.k. 1395 /m. 1014 ). سٻوديم و سٻزديم) Sézdim vä Sévdim). Kåbil:
Huråsån Mätbääsı.
İbråhimov, Äbduqähhår – Xäyriddin SULTÅNOV – Närzullä CÖRÄYEV (1996). Vätän
Tuyğusı. Taşkent: Özbekistån Näşriyåtı.
İpek, Cemil Doğaç (2016). İran’da Türklere Hakaret Hadisesi Nasıl Değerlendirilmeli?
Gelecek Bir Tasarımdır 2013 Aylık Dergi, Sayı: 177, Ocak 2016, s. 52-54.
Kut, G. (2003). ǾAlī Şīr Nevāyī Ġarā’ibü’ṣ-Ṣıġar İnceleme-Karşılaştırmalı Metin. Ankara: TDK.
Levent, Agâh Sırrı (1966). Ali Şir Nevaî II. Cilt Divanlar 4 Türkçe, I Farsça Divan. Ankara: TDK.
Mähmudov, Mämädäli (1993). Özligingni Unutmä Elim!. Fitnä Sän’äti (Haz.: Ähmädcån
Melibåyev, Sä’dullä Ähmäd. Taşkent 1993, Fän Näşriyåtı, s. 106-117
Mätîn-i Ändxôyî, M. Ä. (h.ş. 1379/m. 2000). پوش الله باغ” Båğ-ı Lålä-pôş” (Arap harfli).
Peşaver: Märkäz Näşriyåtı
Özbek Tilining İzåhli Luğäti 5 cilt. (2006-2008). Komisyon. Taşkent: Özbekistån Milliy
Entsiklopediyasi.
Şämsiyev P. ve İbråhimov S. (1972). Nävåîy Äsärläri Luğäti Älişer Nävåiy Äsärlärining On
Beş Tomligigä İlåvä. Täşkent: Ğäfur Ğulåm.
Tolkun, S. (2016). Afganistan Özbek Şiirinin Yazım Sorunları. International Journal of
Humanities and Education, 2016, 1:2, s. 187-207.
Tolkun, S. (2019). Güney Türkistanlı (Afganistan) Şair Üstad Metin Andhoyî’de Türklük
Şuuru. IJHE, cilt 5, sayı 10, s. 310-329.
Våhidov, Erkin (1991). Ortädä Begånä Yoq. Taşkent: Yåzuvçı
EXTENDED SUMMARY
In South Turkestan, which is currently within the borders of Afghanistan, mainly Uzbek and
Turkmen Turks live. The Turks, who had been dominant in the region for many centuries,
respected the languages of other peoples during their rule. The Turks even wrote works with
Persian, the dominant language of the region, so that they maintained the effectiveness and
sovereignty of Persian language. Unfortunately, when the state administration passed from the
Turks to the Pashtuns, both Turks and Turkish did not see the same tolerance and support.
The interesting part is that the Dari-Persian language is the official language of the state,
although it is not spoken as a native language. In Afghanistan, until recently, Turks have not
been given the right to education and publication, or have been given extensive restrictions on
the exercise of these rights. While minorities in many countries resort to terror in the struggle
for rights, the Turks of South Turkestan (Afghanistan), like all other Turkish communities
living as minorities, have sought their rights within the territorial integrity of the country in
which they live. They have used only democratic and peaceful means in their rights struggle.
The dominant forces did not give the Turks their rights. Moreover, they did not refrain from
making statements that from time to time insulted the Turks. In such countries, the defense of
Turkishness has been a duty of the intellectuals.
The young poet Mohammed Hashim Hamdam from South Turkestan is one of them. In 2015,
the humiliating and racist rhetoric of some government administrators in Afghanistan directed
against the Turks led the poet to write the poem “Bu Kimning Tili!” (Whose language is
this?). In this poem, the poet listed the values of Turkishness from East to West from past to
present. This poem is not addressed to the government managers. On the contrary, the poet
addresses the people who are tried to be condemned to cultural deprivation by the
administrators of the state through the inferiority complex.
The poet’s book Sézdim va Sévdim (سٻوديم و سٻزديم ,(published in Kabul in 2016, consists of
poems written in Uzbek Turkish. In this book, the poet especially focuses on mother tongue
which he personally calls as Uzbek Turkish language. Turkish history, literature, inviting
young people to struggle, non-deterrence from struggle, discriminatory politics in the country
are the other important issues in the poet’s poems.
The reason why Mohammed Hashim Hamdam was called the mother tongue poet in this
article is related to the beginning part of his first poetry book Sézdim vä Sévdim. Indeed, thereis no page number in this section. Here, the poet expresses what he devoted the book to in the
form of poetry.
O‘zimni,
So‘zimni,
Ko‘zimni,
Esimni,
Sasimni,
Yoshimni,
Borimni,
Yog‘imni,
Qo‘limni,
Yo‘limni,
Sezgimni,
Sevgimni … ana shu ona tilimga bag‘ishlayman.
Myself,
My word,
My eyes,
My mind,
My voice,
My age,
My everything,
My nothing,
My hand,
My way,
My intuition,
My love… Here is, I am dedicating all them to my
mother tongue.
A short biography of the poet according to our conversation with him on the date of
06.07.2019 Turkey’s in Bilecik are as follows:
ID Information
Haji Mulla Muhammad Eslam “Toprakhtu” o‘g‘li Mohammed Hashim Hamdam Faryabi was
born on 13 March 1990 in Yangiqıshloq village of Maymana which is the central district of
Faryab province of South Turkestan region in northern Afghanistan. Also, Faryabi refer to the
city he came from.
The poet studied primary school in the village of Topraxtu. He completed his middle school
education at the school which currently known as the Arabkhana High School. He completed
his high school education in Daqiqî-Balkhî High School in Mazar-i-Sharif. In 1387 (2008), he
enrolled in the Uzbek Language Department of the Faculty of Language and Humanities at
the University of Balkh. He graduated from here in 1390 (2011).
Between 1384-1388 (2005-2009), he was the head of the cultural affairs department of the
“Afg’oniston Junbush Yoshlari Balx Viloyati Kengashi”. In 2009, Mohammed HashimHamdam joined the establishment of Mavlono Anbar Farhongiy Bunyodi (Mavlānā Anbar
Cultural Council) on behalf of the great literary writer Mavlānā Anbar. In 2011, when he was
still a 4th grade student, he was elected as the president of the Afghan Turks Cultural
Foundation (FFTA), which operates in South Turkestan and has the Persian name
“Federation-i Farhang-i Turkan-i Afghanistan” (Uzbek Turkish: Afg‘oniston Turklari
Madaniy Jamg‘armasi).
During his stay in Afghanistan, the poet worked mainly on televisions. He started his career as
program and news presenter in the Uzbek Turkish section of private Nihad radio. Then he
continued to his career as the news manager of Uzbek Turkish on Arzu TV and as the director
of the literature program known as “Chaghdash”. After a while, he was also the Balkh
representative in Batur TV as broadcasting in the Uzbek and Turkmen dialects. Finally, he
took over administration of Uzbek Turkish language service department in radio and web site
which known as Salam Vatandar, which broadcasts in Persian, Pashto, English and Uzbek
Turkish, which is part of the “Salam Afghanistan Media Organization”.
In 2007, he participated in the Persian poetry competition called “Teksevar-i Şe’r” which was
organized under the Ministry of Education in Mazar-i Sharif and lasted for 20 weeks. He was
the third among the 80 young poets who participated in the competition.
The poet came to Turkey in 2017. In 2008, he joined Bilecik Migration Administration as an
interpreter for the UN Refugee Administration.
The poem which known as “Bu Kimning Tili” (Whose Language Is This?) in the between
pages 5 and 8 of Mohammed Hashim Hamdam’s book is literally a mother tongue defence.
Below is the first couplet:
Bu mening tilim, Turk-O‘zbekchasi
Tog‘larni egirib, erkin yashagan bo‘ronlar tili
This is my language, Turk-Uzbek language, the language of the Turanians,
It is the language of the free thunderstorm which spins the mountains.
The poet wrote this poem to his people on the hostile attitude of some administrators in
Afghanistan towards the Turks. With this poem, he aimed to increase the spirit of their
struggle by reminding his past to his people who are in danger of being demolished
spiritually.
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/801576
