علی خان توره ساغونی تورکستانگه بولیب اوتکن فاجعه لردن قیسقه سوز:
اولوغ روحلیک، تۉلیق عقللیک کیشیلر نینگ ایتیشلریچه، هر آدم اۉزیده بار یخشیلیکلریدن، اونده گی علم – هنر فضیلتلریدن باشقه لرگه فایده یېتکودېک، کېینگیلر عبرت آلغعودېک بیر اثر یازیب قالدیریشی، البته، اونگه لازمدیر.
مېن، الی ساغونی، یاشلیک – ییگیتلیک کونلریمدن باشلباق عربی، فارسی تیللرینی تۉلیق روشده اۉزلشتیردیم. زمان نینگ مېنگه کۉرستگن تۉسقینلیکلریگه قره‌مه‌ی، تنگری یاردمیده کېنگ کۉلمده دینی، طبی، اینیقسه، تاریخی معلوماتلرگه اېگه بۉلدیم. عربچه، فارسيچه لرنی یازیش -سۉزلش‌گینه اېمس، بلکه، بو ایکّی تیلده کتاب یازیش، شعر ایتیش قابلیبی مېنده بۉلسه هم، اۉز تورکی آنه تیلیمنی باشقه تیللردن آرتیقراق کۉردیم. چونکه، قَیسی بیر ملت نینگ آنه تیلی اۉز حاجتینی اۉته یالمه‌ی، باشقه یات تیللر آلدیده مغلوبیتگه اوچره ب تیز بوکر اېکن، اونده ی ملت کۉپ اوزاقله‌مه‌یاق، انساني حقوقلریدن اجره‌گن حالده حیات دفتری اوستیگه انقراض قلمی چېکیلیشی شبهه سیزدیر. اونده‌ی ملتلر یالغیز‌گینه وطنلریدن اېمس، بلکه بوتون بارلیغی بیلن تاریخ یوزیدن یۉقالیشگه مجبور بۉله دیلر.
یوقاریده عاقللر تیلیدن ایتیلگن سۉزگه قره ب، اۉزیمده تاپیلگن فضیلتلردن تاریخ علمینی تنلب آلدیم، چونکه شو حاضرگی دوریمیز 1966 ییلده، اۉز وطنلریده توریب غریب بۉلگن خلقیمیز اوچون، تاریخ علمی بلیققه سوو اۉرنیده بۉلیشی کۉپدن بېری مېنگه سېزیلمیش اېدی. اۉتمیشده گی تاریخینی اونیتیب، اېندیگی تاریخینی تویمه گن بیر ملت، قارانغعوده قالگن قۉلیده ته یاغی یۉق کۉر کیشی کبی قه یاققه آیاق قۉییشینی بیلمه گنلیگیدن دشمن یېتکچیسی کېینیدن کېتیشگه مجبور بۉله دی. آچیق فکرلی، سېزگیر وطن اۉغیللری تاریخ نینگ قنده ی ضرور اېکنلیگینی مېنینگ شو سۉزلریمدن الهام آلیب، چوقور توشونیشلری کېره ک.
اېندی، وطنیم مېنی سویمس اېکن، مېن اونی سېوگنلیگیمدن، اولوسیم مېنی تنیمس اېکن، مېن اونی تنیگنلیگیمدن، وطن اوستیده بۉله یاتگن تاریخی اۉزگریشلرنی و هم بو نینگ کېله جکده گی یخشی – یامان نتیجه لرینی کۉرسه تیب، وطن باله لریگه اولگو (نمونه) بۉلگودېک، باشقه لر بوندن عبرت آلگودېک تاریخی بیر اثر یازیشگه کیریشدیم. بیراق، مېن یالغیز‌گینه اسلام پر‌ست اېمس اېدیم، بلکه یره لیشیمده یاق انسان پر‌ست اېدیم. خلققه قَیسی یۉللیق یخشیلیک قیله آلگیمن دېب، یاشلیک – ییگیتلیک دورلریمنی غم – غصه کونلری بیلن اۉتکزدیم. اېندی اېسه ساچ – سقالیم آقریب، قریلیگیم یېتدی. یاشیم سکسانگه اېریشیب، ایچکی – تشقی کوچلریم آرقه گه چېکیندی، قریلیک یوکی آستیده بوکوله توریب، آلدیمیزده کۉرینه باشله گن هلاکت چوقوری یقینلشه یاتگنیگه چیده یالمه‌ی، کېله جک بۉغین نسللریمیز غمخۉرلیگی اوچون، هر یاقله مه قیینچیلیکلر بۉلسه هم، شو تاریخنی یازیشگه باشله دیم. قلمیم تیلیدن درد لیک سۉزلریم قانلیک کۉز یاشیمه قۉشیلیب، بو کتاب ورقلری یوزیگه تۉکیلمیش اېدی. شو نینگ اوچون بو نینگ آتینی «تورکستان قیغوسی» قۉیدیم.
مېن بو اثریمنی، بونده گی تاریخی سۉزلریمنی حاضرگی اۉزبېکستان اته لگن اۉز وطنیم اولوغ تورکستان نامیگه یازیشیم کېره ک اېدی. بیراق بو یېرلرده بۉلیب اۉتگن سۉنگگی کونلرده گی اېنگ آغیر حادثه لر، دهشتلی واقعه لر، توبسیز دېنگیز کبی توگنمس داستان بۉلغآنلیقدن وقتینچه بۉلسه هم اولرنی قۉیه توریب، شو کونلرده اجدرها آغزیگه کېلیب، بیزدن هم ایلگریراق یوتیلیش آلدیده تورگن شرقی تورکستان اوستیدن یازماقنی آرتیقراق کۉردیم. چونکه بو یېرده 1931 ییلدن 1946 ییلگچه بۉلیب اۉتگن اولوغ تاریخی واقعه لرگه اۉزیم باشچیلیک قیلیب اېمگه کیم (محنتیم) سینگگن، کۉزیم کۉرگن اېدی. باشقه وجدانسیزلر کبی تاریخ یوزینی قاره لشدن سه قلنیب، اۉتگن حادثه لرده بۉلگن واقعه لرنی هېچ یاققه بورمسدن، بۉلگنیچه تۉغری یازیشنی اۉزیمگه لازم توتدیم. لېکن، بو ایکّی اۉلکه نینگ تاریخی، سیاسي حاللری بیر- بیرلریگه قتّيق باغلنگن اېدی و هم بوتون دنیاگه میدان1 اۉقیگن ساوېت حاکمیتی نینگ، 1917 ییلی قوریلگن کونیدن باشله 1931 ییلگچه اۉتگن دهشت وحشتلیک کونلرنی خرمندن بیر دانه، بلکه دېنگیزدن بیر قطره بۉلسه هم، یازیب اۉتماقنی تاریخی وظیفه‌م دېب بیلدیم. شو نینگ اوچون چېکسیز قدرتلی اولوغ تنگریگه سیغاینگن حالده شرقی تورکستانگه اۉتکونیمچه کۉرگنلریمنی، قیلگن ایشلریمنی بیان قیلماقچی بۉلیب سۉزگه کیریشدیم.
لاتین الفباسیدن اوزبیک عرب الفبا قاعده اساسیگه اوگیروچی محمد ظاهر ” اویغون”
