ايرگينه -قون ، ينى ييل ، ينگى ييل ( نوروز ) بئره مى ؛. جنوبی تورکستان بیره‌ملریده‌گی عنعنه‌لر!
مولف هاشم همدم
جَنوبي تورکستانده نوروز (اېرگنه‌قون) بیره‌می
بیزده قره‌مه قرشی مذهبی توشینچه‌لرگه باغلنیب قالمسدن نوروزگه طبيعتنی اویغانیش کونی دېب قدر بېره‌دیلر. البته بو قبیل بیره‌ملر اسلامده بۉلمه‌گن. اسلام دینی‌ده رمضان و قربان بیره‌ملری خارج باشقه بیره‌ملر روا اېمس‌لیگی هم مېنطقه‌میزده جددی آلینه‌دی. هر ییل فېبروری و مارچ (حوت و حمل) آیلریده جامع‌لرده دین عالِملری نوروز بیره‌می و ییل ینگی بۉلیشینی کوتیب آله‌دیگنلرنی قتّيق قاره‌له‌یدیلر…
ییلده بیر مراتیبه جنوبي تورکستان یا حاضرگی افغانستانده مارچ آیی‌نینگ 20- کونی، هجری شمسي ییل حمل آیی‌نینگ کیریب کیلیش بیرینچی کونیگه نوروز دېیدیلر. نوروزنی اېسکی تورکستان یا اۉرته آسیاده کېنگ کۉلم‌ده کوتیب آلینیشینی بلکه بیلرسیز. بیزده نوروز کېلمسدن چمه‌سی بیر آی آلدین حاضرلیکلر باشلنه‌دی. شهرده، آنه یۉللر بۉییده بوزیلگن، توشیلگن یېرلرنی قَیته تیکلشدن باشلب، بویوک بنالر بویه‌لیشی و تزينی مساله‌لرگچه نوروز کېلمسدن آلدین توجه قیلینه‌دی.
شهرنینگ تیشقری کۉرینیشی حالبه قدرت بېزه‌لتیریله‌دی و چیراییگه چیرای قۉشیله‌دی. ییل دوامیده آنه یۉللرده بوزیلیب یاتگن چیراغلر و بلديه‌گه تېگیشلی باشقه نرسه‌لر اېرگنه‌قون کونی کېلمسدن آلدین جددی تېکشیریله‌دی.
یوقاریده ایتیلگن نرسه‌لر دولتگه تېگیشلی موضوعلردن عبارت اېدی، اما عادی اهالی و محیط انسانلری هم اۉزلریگه یره‌شه بعضی بیر اۉتمیشدن قالگن عنعنه‌لرنی سه‌قلب قالیش اوچون نوروز کونلری اورینیب تېره‌نه‌دیلر. بو ایشلردن مقصد طبیعت‌نینگ اویغانیشی کبی انسانلر اۉز ضمیرلرینی اویغاتیش‌گه حرکت قیلیش‌دیر. اونچه کی نوروزده هم دولت آدملری و هم مدني فعاللر قیزیقیب شهرگه توجه قیله‌دیلر، اسلام‌گه خاص بیره‌ملرده اونچه‌لیک کۉرینمه‌یدی. رمضان و قربان بیره‌ملریده فقط گینه عادی خلق کییم کېجکلرینی ینگی قیلیش، رۉزه کونلریده یخشی طعاملرنی صرفلش و بیره‌م کونلریده اۉز یقینلرینیکی‌گه بیره‌م مبارکی اوچون اوچ یا تۉرت کون باردی کېلدی کبی تازه‌لیکلر کۉرینه‌دی. اما اېرگنه‌قونده انسانلر چمه‌سی 40 کون بیره‌مله‌شیب، چۉل و سایلر بۉلسینمی، باغ و راغلر بۉلسینمی، اینیقسه یاش ییگیتلرگه جوده یاقیملی کونلر بۉله‌دی. تورلی مللی اۉیونلر هم منه‌شو اېرگنه‌قون بیره‌می کېلیشی بیلن باشلنه‌دی. مثال اوچون بیزده ینگی ییل کېلمسدن ایکّی اوچ آی آلدین اۉغلاق اۉیونی باشله‌یدی. بو اۉغلاق اۉیینی ینگی ییل‌نینگ بیرینچی و یا ایکّینچی آیی‌گه قدَر دوام اېته‌دی. بدولت انسانلر اۉز اویلریگه بیرته دن سورویگچه هم آت سقله‌یدیلر. بیردن کۉپ انسانلرنی آت باقیش ایشیگه تعیین قیلیب، اولرنی ساییس دېب اته‌یدیلر و بو ساییسلر فقط آت باقیش متخصصلری دیرلر. اۉغلاق‌ده کتّه قمارلر اۉینه‌له‌دی و یخشی تاپیشلر بۉله‌دی…
شونینگدېک، هر کیم اۉز شوق و علاقه‌سیگه کۉره بیر کیشی ککلیک-بېدنه، باشقه بیری خۉراز-تاووق، بیری کوچیک-اېشک سقلب اوروشتیره‌دی، باشقه بیری تېوا-هۉکیز سقله‌یدی. مهمانخانه‌لرده کېچه‌لر اۉلتیریش بۉلیب فرقلی یاشلرده انسانلر اۉز دۉستلری بیلن خېل خېل اۉیینلر اۉینه‌یدیلر. کېچه‌گی اۉیینلر قمارنینگ تورلی شکیللری قۉشیمچه، یاشین یاشین، چورّیم چقه‌لاق، و شونگه اۉخشه‌گن اېرککلر اوچون فرقلی اۉیینلر جانلنه‌دی. کوندوز کونی اېسه، قاچر تۉپ، تیشله یا چیشله، آششیغ، ینگاغ اۉیینی، چیلّک اۉیینی کبی اۉیینلر فرقلی یاشلرگه انسانلر آره‌سیده منه‌شو بهار آیلریده جانلنه‌دی.
بو ایتیب اۉتیلگن نرسه‌لر سیزده فقط اېرککلر ایچیده بۉلگنی کبی تویولگنی سېزیلماقده. اونده‌ی اېمس، عیاللریمیزنینگ هم کۉپلب اۉیینلری بار. اولردن بیر نېچه تورینی بو یېرده سیزگه یازه‌من.
قیزلریمیزنینگ بۉغان- بۉغان، آق تېره‌ی-کۉک تېره‌ی، بېش تاش، له‌له‌ی-له‌له‌ی باققی، سه‌ییا تاش، یاشین- یاشین کبی اۉیینلری یانیده، سومه‌لک، اېتتی مېوه، بی‌بی مُشکل، حلوا، تۉقیز سۉزمه کبی یېگولیک طعاملر قیلیب اۉز دوگانه‌لری و عایله‌لری بیلن بهم کۉره‌دیلر.
نوروزده 40 کېچه خاتین قیزلر سومه‌لک تماشاسینی جانلنتیریب/ اۉیین قیلیب بیره‌م توته‌‌دیلر. سومه‌لک اوستیده فرقلی قۉشیقلر و تورلی اۉیینلر تماشاگه قۉییله‌دی. مثال اوچون قیز بیلن خاله‌سی اورته‌سیده قیش‌نینگ قهرتان کونلری یکونی و بهار مژده‌سی شعر قیلینگنی هر ییل قیز و خاتینلر ارا شونده‌ی اۉقیله‌دی:
آفتاب چیقدی عالم‌گه،
یوگیریب باردیم خاله‌مگه.
خاله خاله نان بېرینگ،
بیر قۉلتیق چۉپچه‌ی تېرینگ.
چۉپچه‌ی تېریب بیر قوچاق،
نان پیشیرینگ قیرق قوچاق…
بو قبیل اوزون اوزون شعرلر قیزلر و خاتینلر ارا کېچه اوزاغی‌ده اۉقیله‌دی. کېکسه کمپیرلر اېسه افسانه‌لر حکایه قیلیب چیقه‌دیلر.
اداغ…
