تاریخ‌دن معلوم که، بابر میرزا باباکلانی امیر تېمور پایتختی سمرقند شهرینی اوچ مرته اېگلله‌گن. لېکن، سیاسي واقعه‌لر نتیجه‌سیده پایتخت شهرنی تشلب چیقیش‌گه مجبور بۉلگن. ― بابرنامه‌ده سمرقند شهری و ولایتی حقیده قویی‌ده‌گیچه معلوماتلر بېریلگن: روبع مسکونده سمرقندچه لطیف شهر کمراق‌دور. بېشینچی اقلیم‌دین دور. شهری سمرقنددور، ولایتینی ماوراءالنهر دېرلر . هېچ یاغي قهر و غلبه بیله مونغه دست تایمران اوچون بلده‌ی محفظه دېرلر. سمرقند حضرت امیرالمؤمنین عثمان زمانیده مسلمان بۉلغاندور. صحابه دین قوسم ابن عباس انده بارغاندور. قبری آهنین دروازه‌سی نینگ تاشیده دور. حالا مزاری شاهرخ مشهوردور سمرقندنی اسکندر بنا قیلغاندور. مغول و تورک اولوسی سېمیرقند دېرلر. تېموربېک پایتخت قیلیب اېدی. تېموربېک‌دین بورون تېموربېک‌دېک اولوغ پادشاه سمرقندنی پایتخت قیلغان اېمس‌تور، قۉرغانینی فصل‌نینگ اوستی‌دین بویوردوم کیم، قدم اوردیلر. اۉن مینگ آلتی یوز قدم چیقتی. اېلی تمام سنّی و پاک مذهب و متشریع و متدیین اېل‌دور. حضرت رسالت زمانی‌دین بېری اول مقدار ايمه‌ء اسلام کیم، ماوراءالنهردین پیدا بۉلوبتور، هېچ ولایت تین معلوم اېمس کیم، مونچه پیدا بۉلموش بۉلغه‌ی. شیخ ابومنصورکیم ایمه‌ی کلام‌دین دور. سمرقندنینگ ماترید آتلیق محله‌سی‌دین دور. ایمه‌ی کلام ایکّی فرقه دور، بیرنی ماتریديه دېرلر، بیرنی اشعاریه دېرلر. ماتریديه شیخ ابومنصورگه منسوب دور. 
ینه صاحیبِ «صحیحی بخاري» خواجه اسماعیل هرتنگ هم ماوراءالنهردین دور. ینه صاحبِ «هدایه»کیم، امام ابو حنیفه مذهبی ده «هدایه»دین معتبرراق کتابی فقه کم بۉلغای، فرغانه‌نینگ مرغینان آتلیق ولایتیدین دور، اول هم داخل ماوراءالنهردور. مأموره‌نینگ کناره‌سیده واقع بۉلوبتور. شرقی فرغانه و قاشغر، غربی بخارا و خوارزم، شمالی تاشکند و شاهرخيه کیم شاش و بناکت بیتیرلر، جنوبی بلخ و تیرمیز، کوخک سویی شمالی‌دین آقر، سمرقنددین ایکّی گروه بۉلغه‌ی. بو سوو بیله سمرقند آره‌سیده بیر پشته توشوبتور، کوخک دېرلر. بی‌رود مونینگ توبیدین آقر اوچون کوخک سویی دېرلر. بو سوودین بیر اولوغ رود ایریبتورلر، بلکه دریاچه دور، درغم سویی دېرلر. سمرقندنینگ جنوبی‌دین آقر، سمرقنددین بیر شرعي بولغای. سمرقندنینگ باغات و محللاتی و ینه نېچه توماناتی بو سوو بیله مأموردور. بخارا و قاره قومگچه کیم، اۉتتوز-قیرک ییراق، یۉلغه یاووقلشور، کوخه‌ک سویی بیله مأمور و مزرع دور. مونداق اولوغ دریا اصلا زراعتتین و عمارتگین آرتمس، بلکه یازلر اوچ-تۉرت آی بخاراغه سوو یېتمس. اوزومی و قاوونی و آلمه‌سی و اناری، بلکه جمعی مېوه‌سی خوب بۉلور. ولې ایکّی مېوه سمرقنددین مشهوردور: سېبِ سمرقند و صاحیبيِ سمرقند. قیشی محکم ساووقتور، قاری اگرچه کابل قاریچه توشمس. یازلر یخشی هواسی بار، اگرچی کابل‌چه یۉقتور.
تېموربېک‌نینگ و اولوغ‌بېک میرزانینگ عماراتی و باغاتی سمرقند محللاتی‌ده کۉپتور. سمرقند ارکی‌ده تېموربېک بیر اولوغ کۉشک سالیبتور، تۉرت آشیانلیق کۉک سرایغه موسم و مشهور و بسیار عالي عمارتتور. ینه آهنین دروازه‌سی‌گه یاووق قلعه‌نینگ ایچیده بیر مسجدی جمعه سالیبتور، سنگین، اکثر هندوستاندین اېلتگن سنگ‌تراشلر انده ایش قیلیبتورلر. مسجدنینگ پېشتاقی کتابه‌سیده بو آیتنی «وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ…»(الی اخیر آیه) انداق اولوغ خط بیله بیتیبتورلرکیم، بیر کوروح یاووق یېردین اۉقوسه بۉلور. بو هم بسیار عالي عمارتتور. سمرقندنینگ شرقی‌ده ایکّی بار سالیبتور، بیری کیم ییراقراقتور، باری بولدودور، یاووقراغی باری دلکشادور. اندین فېروزه دروازه‌سیگچه خیابان قیلیب، ایکّی طرفیده تېره‌ک ییغاچلری اېکتوروبتور. دلکشاده هم اولوغ کۉشک سالدوروبتور، اول کۉشکته تېموربېک‌نینگ هندوستان اوروشینی تصویر قیلیبتورلر. ینه پشته‌ی کۉهک نینگ دامنه‌سیده کانیگیل‌نینگ قاره سویی‌نینگ اوستی‌ده کیم، بو سوونی آبیرحمت دېرلر، بیر بار سالیبتور. نقشی جهانغه موسم. مېن کۉرگن محل‌ده بو بار بوزولوب اېردی، آتی بېش قالمه‌یدور اېدی. ینه سمرقندنینگ جنوبی‌ده باغی چناردور، قلعه‌غه یاووقتور. ینه سمرقندنینگ قویی یانیده باغی شمال و باغی بهشتتور. تېموربېک‌نینگ نبیره‌سی جهانگیر میرزانینگ اۉغلی محمد سلطان میرزا سمرقندنینگ تاش قۉرغانی‌ده چکرده بیر مدرسه سالیبتور . تېموربېک‌نینگ قبری و اولادیدین هر کیم‌که سمرقندگه پادشاه‌لیک قیلیبتور الرنینگ قبری اول مدرسه‌ده‌دور. اولوغ‌بېک میرزانینگ عمارتلریدین سمرقند قلعه‌سی‌نینگ ایچیده مدرسه و خانقاه‌دور. 
خانقاه‌نینگ گونبزی بسیار اولوغ گونبزدور، عالمده آنچه اولوغ گونبز یۉق دېب نشان بېرورلر. ینه اوشبو مدرسه و خانقاه‌گه یاووق بیر یخشی حمّام سالیبتور، میرزا حمّامی‌گه مشهوردور. هر نوع تاشلردین فرشلر قیلیبتور. خراسان و سمرقندگه آنچه حمّام معلوم اېمس کیم، بۉلغه‌ی. ینه بو مدرسه‌نینگ جنوبی‌ده بیر مسجد سالیبتور، مسجدی مُکتّعه دېرلر. بو جهتتین مُکتعه دېرلرکیم، قطعه-قطعه ییغاچلرنی تراش قیلیب، اِسلیمي و خیتاي نقشلر سالیبتورلر، تمام دېوارلری و سقفی اوشبو یۉلوقتور. بو مسجدنینگ قبله‌سی بیله مدرسه قبله‌سی‌نینگ آره‌سیده بسیار تفاوتتور. غالبا بو مسجد قبله‌سی‌نینگ سمتی منجم طريقی بیله عمل قیلیبتورلر. ینه بیر عالي عمارتی پشته‌ی دامنه‌سیده رصددورکیم، زیچ بیتمک‌نینگ آلَتی‌دور. اوچ آشیانلیکدور اولوغ‌بېک میرزا بو رصد بیله زیچی کۉره‌گانينی بیتیب-تورکیم، عالمده حالا بو زیچ مستعملدور. اۉزگه زیچ بیله کم عمل قیلورلر. موندین بورون زیچی اېلخاني مستعمل اېدی کیم، خواجه نصیر توسي هلاکوخان زمانیده مراگه‌ده رصد بارله‌تیبتور. هلاکوخاندورکیم، اېلخان هم دېرلر. غالبا عالمده یېتّی-سېککیز رصد بېش باغلمه‌یدورلر. اول جمله‌دین بیر، معمون خلیفه رصد بارلبتورکیم، زیچی معمونينی اندین بیتیبتورلر. بیر بتلیموس هم رصد بارلبتور. ینه بیر هندوستانده راجه بیک-رَ‌ماجیت هندو زمانیده اوجنک و دهارده‌کۉم، مالوه ملکیدور، حالا مندوره مشهوردور. 
ینه بیر رصد قیلیبتورلر، حالا هندولرنینگ مستعمل هندوستانده اول زیچدور. بو رصدنی بار-له‌گانی مینگ بېش یوز سکسان تۉرت ییلدور. بو اول زیچلر اره باکه ناقص‌راقتور . ینه پشته‌ی کوهک‌نینگ دامنه‌سیده رأرب سری باری سالیبتور، باری میدانگه موسم. بو بارنینگ اۉرته‌سیده بیر عالي عمارت قیلیبتور. چیلسوتون دېرلر، دو آشیانه، سوتونلری تمام تاشدین. بی عمارت نینگ تۉرت بورچیده تۉرت مناردېک بورجلر کوتاریبتورلرکیم، یوققاریگه چیقر یۉللر بو تۉرت بورجدیندور. اۉزگه تمام یېرلرده تاشدین سوتونلردور. بعضینی مارپېچ خياره قیلیبتورلر. یوققاری آشیانی‌نینگ تۉرت طرفی ایواندور، سوتونلری تاشدین. اۉرته‌سی چاردره اویدور. عمارت کرسی سینی تمام تاشدین فرش قیلیبتورلر. بو عمارتگین پشته‌ی کوهک سری دامنه‌ده ینه بیر باگچه سالیبتور، انده بیر اولوغ ایوان عمارت قیلیبتور، ایوان‌نینگ ایچیده بیر اولوغ تاش تخت قیلیبتور، تورلی تخمیناً اۉن تۉرت-اۉن بېش کاری بۉلغای، عرضی یېتّی-سېککیز کاری، اومکی بیر کاری. مونداق اولور تاشنی خېیلی ییراق یۉلدین کېلتوروبتورلر. اۉرته‌سیده درز بولوبتور دېرلرکیم، اوشبو یېرده کېلتیرگندین سۉنگ بو درز بۉلراندور. اوشبو بارچه‌ده ینه بیر چاردره سالیبتور، ایزاره‌سی تمام چیني. چیني‌خانه دېرلر. ختایدین کیشی ییباریب کېلتوروبتور. 
سمرقندنینگ قلعه‌سی‌نینگ ایچیده ینه بیر قدیمي عمارتتور، مسجدِ لکلکه دېرلر. اول گنبذنینگ اۉرته‌سیده یېرگه تېنسه‌لر تمام گنبذدی لکلک اۉن کېلور، غریب امېردور هېچ کیم مونینگ سِرینی بیلمس. سلطان احمد میرزانینگ زمانیده هم بېک و بېکات قلین باغ و باغچه سالدیلر. اول جمله‌دین، درویش محمد ترخان‌نینگ چاربارغیچه صفالیک. و هوالیک و مدنظرلیک چارباغ کم بۉلغه‌ی. باری میداندین قوییراق بلندی‌نینگ اوستی‌ده کلبه اولنگی‌گه مشریف بیر چارباغ سالیبتور، تمام بو اولنگ آیاغ آستیده‌دور. چارباغ‌ده هم مرتبه-مرتبه یېرلرنی سياح بیله توزه‌تیب، یخشی کاروانلر و سرو وصفېدارلر تیکیبتورلر، خېیلی سرامد منزلیدور. عیبی بودورکیم اولوغ سویی یۉقتور. سمرقند شهری عجب آراسته شهردور، بو شهرده بیر خصوصیتی بارکیم، اۉزگه کم شهرده انداق بۉلغه‌ی. هر حرفه‌گرنینگ بیر باشقه بازاری بار، بیر-بیرلریگه مخلوط اېمس‌تور، تاور رسمی‌دور. خوب نانوالیکلری و آشپزلیکلری باردور. عالمده یخشی قاغذ سمرقنددین چیقر، جوازی کارزلر سویی تمام کانیگلدین کېله‌دور. کانیگیل سياح ربیاکه‌سیده‌دورکیم، بو کاره سوونی آب رحمت هم دېرلر. سمرقندنینگ ینه بیر متاعی قیرمیزی محملدورکیم، اطراف و جوانیبکه اېلترلر. گِردا-گِردیده یخشی اولنگلری بار. 
بیر مشهور اولنگ کانیگیل اولنگیدور. سمرقند شهریدین شرق طرفیده دور، بیر نیمه شمالگه مایل، بیر شرعي بولگای. کاره سووکیم، آب رحمت هم دېرلر. کانیگیل‌نینگ اۉرته‌سیدین آقر، یېتّی- سېککیز تېگیرمان سویی بۉلگای. بو سوونینگ اطرافی تمام آبگیردور. بعضی دېرلرکیم، بو اولنگ‌نینگ اصلی آتی کانِ آبگیر اېکندور، ولې تاریخلرده تمام کانیگیل بیتیرلر، خېیلې یخشی اولنگدور. سمرقندنینگ سلاطینی همیشه بو اولنگنی کوروک کیلورلر. هر ییل بو اولنگگه چیقیب بیر آی، ایکّی آی اولتورورلر. بو اولنگدین یوققاریراق شرقی جنوب سری ینه بیر اولنگ واقع بۉلوبتور: خان یورتیغه موسم. سمرقندنینگ شرقیدور. سمرقنددین بیر ییغاچ بۉلغه‌ی. بو قاره سوو انینگ آره‌سی بیله اۉتوب، کانیگیل بارور. خان یورتیده بو قاره سوو انداق یوققاریدین اېورولوب کېلیبتورکیم، ایچیده بیر اوردو توشگونچه یېر بولگه‌ی. چیقر یېری خېیلی تار واقع بولوبتور. بو یېرنینگ صِرفه‌سینی کۉزلب، سمرقند محاسره‌سیده نېچه محل مونده اولتورولوب اېدی. ینه بیر اولنگ بودنه کوروریدور. دلکشا باغی بیله سمرقند آره‌سیده واقع بولوبتور. 
ینه بیر کۉلِ مراق اولنگیدور، سمرقندتین ایکّی شعریگه یاووشکه‌ی، رأرب سریدور، بیر نیمه شمالغه مایل. بو هم ته‌ور اولنگېدور. بیر یانیده بیر اولوغ کۉل واقع بولوبتور، بو جهتتین کۉلِ مراق اولنگی دېرلر. سمرقند محاصره‌سیده مېن خان یورتیده اولتورگانده بو اولنگده سلطان علی میرزا اولتوروب اېدی. ینه بیر کلبه اولنگیدور، بو مختصرراق اولنگدور. شمالی کلبه کېنتی و کوهک دریاسی، جنوبی باری میدان و درویش محمد ترخان‌نینگ چارباغی، شرقی پشته‌ی کوهک. یخشی ولایاتی و توماناتی بار. اولوغ ولایتی کیم، سمرقند کرینه‌سیدور، بخارادور.
سمرقندنینگ غربي طرفی ییگیرمه بېش ییراق یۉلدور. بخارانینگ هم نېچه توماناتی بار. تاور شهری واقع بولوبتور. مېوه‌سی کۉپ بۉلور و خوب بۉلور، قاوونی بسیار یخشی بۉلور؛ ماوراءالنهرده بخارا قاوونیچه کۉپ و خوب قاوون بۉلمس. اگرچی فرغانه ولایتیدین اخسی‌نینگ بیر نوع قاوونی کیم، «میر تېموری» دېرلر، مونینگ قاوونیدین چوچوکراق و نازک‌راق بۉلور، ولې بخاراده هر جنس قاووندین کۉپ بۉلور و یخشی بۉلور. ینه «آلویی بخارا» مشهوردور. بخارا آلوسیدېک هېچ یېرده بۉلمس، تېریسینی سویوب قروتوب تبرکلوک بیله ولایتتین ولایتکه اېلترلر. تألیین اوچون بسیار یخشی تداویدور. پرواری تاووری و قاضی بسیار بۉلور، ماوراءالنهرده بخارا چاغیرلریدین تندراق چارغیر بۉلمس. مېن سمرقندگه اوّل ایچگنده بخارا چاغیرلرینی ایچر اېدیم.
الفبا اۉگیرووچی: هاشم همدم
