تیمورلر حکومداری شاهرخ‌نینگ خاتینی و اولوغ‌بیک‌نینگ آنه‌سی.
یازووچی: رجب اوسلو
ترجمه: هاشم همدم
چغتای اصیل‌زاده‌لریدن غیاث‌الدین ترخان‌نینگ قیزی بولیب منبع‌لرده «مهدی اولیا گوهرشاد آگا»، توزه‌تیرگن هرات جامعی‌نینگ یازوویده «مهدی العلی عصمت الدنیا و دین» دیب ذکر ایتیله‌دی. 1388 ده تیمورنینگ اوغلی شاهرخ میرزا بیلن تورموشگه چیقدی. قدیمگی تورک-مغول عادتی‌گه کوره بیر مدت قیناته‌سی سرای ملک (ملیک) آقانینگ یانیده یشه‌دی. 
گوهرشاد، شاهرخ‌نینگ آته‌سی بیلن بیرلیکته 1393 ایران سفریگه کیتمس‌دن آلدین قرارگاه قورگن ییرلری سلطانیه ده اون بیر آی قالدی و بوییرده سونگره راق اولوغ‌بیک آتی بیلن ایسلنه‌دیگن اوغلی محمد تره‌غاینی دنیاگه کیلتیردی. شاهرخ‌نینگ، ایران سفریده قلعه سفید اوروشی‌ده کوترگن یره‌دارلیکدن سونگ والی صفتی‌ده تعیین ایتیلگن سمرقندده اوچ ییل اولتیردی؛ کیینچه‌لیک ایری‌نینگ خراسان، سیستان و مازندران والی‌لیگیگه باریشی بیلن هراتده ییرلشدی؛ بوییرده ایکینچی اوغلی بایسنغر دنیاگه کیلدی (1397). 1403 ده ایری شاهرخ میرزا ایکینچی مرته اویلندی؛ بیر ییل سونگره هم تیمور، موفقیتلرینی قوتله‌گن بیر مهماندارچیلیک‌ده اولوغ‌بیکنی محمد سلطان‌نینگ قیزی اوگه بیگیم بیلن (بیکی)، هنوز ییتی سیکیز یاشیده بولگن بایسنغرنی هم گوهرشادنینگ یانیده ییتیشگن امیر چولپان‌نینگ قیزی یان ملک خاتون بیلن اویلنتیردی.
خوددی شوییلده تیمور وفات ایتدی و ییریگه شاهرخ میرزا اولتیردی (1405).
آنه‌سی نینگ کسل‌لیگی سبب هراتدن مشهدگه کیتگن گوهرشاد اونینگ وفاتیدن (1413) سونگره بیر مدت اوییرده قالدی و بعضی ایشلرنی قیلیش مقصدیده امام رضا مقبره‌سینینگ یانیده بیر جامع مسجد توزه‌تیردی (bk. MEŞHED ULUCAMİİ)؛ عینی زمانده خطاط بولگن اوغلی بایسنغر هم مسجدنینگ خطلرینی یازدی. گوهرشاد هراتگه کیلگینچه ینه بویوک بیر مدرسه، مسجد بیلن اوز مقبره‌سینی هم قوردیریش اوچون مشهدده‌کی مسجدنینگ اوستاسی قیام‌الدین شیرازیگه ایش تاپشیریلدی؛ 1417 ییلی‌ده باشلنگن ایش 1434 ده تماملندی. ایکی مناره‌لی بولگن مدرسه دن بوگون ایکی شفره لی بیر مناره بیلن مجاوریده‌کی مقبره‌لی 116 × 63,5 m. مقداریده بولگن و تورت تمانیده 36 متر اوزونلیگیده تورت مناره‌لی جامع مسجدیدن هم اوچ مناره قالگن.
مناره‌لرنینگ آق و آچیق توق کوک رنکلی چینیلر بیلن بیزه‌نیشی بنانینگ بای بیزه‌کلی اهتشامی حقیده فکر بیرماقده دیر.
گورشاد هراتده بایسنغرنینگ اوغلی علاوالدوله دن بشقه اولوغ‌بیک نینگ اوغلی عبداللطیف بیلن هم شغوللنردی. فقط عبداللطیف، بووسی و بوبه‌سی‌نینگ علاوالدوله نی کوپراق سیویشلری توشینچه‌سی بیلن 1441 ده هراتنی ترک ایتدی؛ گوهرشاد کیتیدن کیتیب سمرقندگه کیتیب اونی تکرار هراتگه آلیب کیلدی.
شاهرخ‌نینگ 1444 ده کسل بولیشی اوغلری و نبیره‌لری اره‌سیده تعهد اوچون رقابتگه یول آچتی. بخل‌ده‌گی کیچیک شهزاده محمد جوکی هراتگه کیلدی. بوییرده گوهرشادنی، سپهسالار جلال‌الدین فیروزشاه‌دن علاوالدوله گه بیعت ایتیشی اوچون سوز آلگنی و عبداللطیف بیلن علاوالدوله‌نی کوپ سیوگنینی کوردی. شاهرخ قیسقه مدتدن سونگره یخشی بولدی، فقط محمد جوکی بی‌وقت وفات ایتدی. اوزیگه وارث اوله‌راق کورگن اوغلی‌نینگ اولیمی شاهرخ‌نی یمان متاثر قیلدی و بو قضیه دن سونگ دولت ایشلریگه گوهرشادنینگ تلقینلری اونملی رول اوینه‌ماققه باشله‌دی.
بوبه‌سی نینگ کسل‌لیک وقتی‌ده بو وضعیتدن فایده‌لنیب حکومتدار بولیشنی ایسته‌گن بایسنغرنینگ اوغلی محمد 1446 ده شیرازنی قمره‌ب آلدی. گوهرشاد، اولکه بوتونلیگینی قوریش توشینچه‌سی بیلن شاهرخ‌نی اقناع ایتیب محمدگه قرشی یوریش قیلیشینی ایسته‌دی. شاهرخ ری‌گه کیلگینچه محمد قاچتی. اصفهان‌ده بعضی امیرلرنی توتدیریب قیتیب کیلگن شاهرخ، ساوا شهریده‌کی امیر و ایلگری کیلگنلرنی گوهرشادنینگ تلقینلری بیلن اعدام ایتدیردی. بولرنینگ اره‌سیده بولگن تاریخچی نظام‌الدین ِ شامی ایسه اما عبداللطیفنی اره‌چیلیگی‌ده قوتیلدی. شاهرخ اوشبو ییل ایچیده هراتده عالم‌دن اوتدی (1447). 
گوهرشاد، نبیره‌لری اورته‌سیده تختگه چیقیش احتمالی اوروش آلدینی آلیش اوچون بیردن تدبیر‌گه اوتدی. شاهرخ‌نینگ وفاتینی بیر آدمی بیلن علاوالدوله گه، باشقه بیر آدمی بیلن هم عبداللطیف‌گه بیلدیردی. عبداللطیف ایسه سمرقندنی مستقل صفتی‌ده یوریتگن، فقط دولت اداره‌سیدن کوپ علم و صنعت بیلن مشغول بولگنی اوچون شاهرخ‌نینگ تختی‌گه تنی کوزینی تیمه‌گن آته‌سی اولوغ‌بیک‌گه خبر یوباردی؛ بو اراده اورته‌گه چیقگن بیر عصیاننی باستیردی. اوندن سونگ حکومدار بولیش سوداسی‌گه یاپیشدی و شاهرخ‌نینگ جسدینی، بیوسی گوهرشادنی و امیر ترخان عایله‌سینی گرو آلیب هراتدن ایریلدی.
علاوالدوله اونینگ بو حرکت‌لرینی ایشیتگینچه شاهرخ‌نینگ خزینه‌سیگه قول قویدی و بیر قسمینی عمرانینگ حکمدار تنله‌گن اولوغ‌بیک‌که یوباریب قالگن قسمی بیلن بیر اردو قوریب عبداللطیفنی آرقه‌سیدن کیتدی؛ 1447 ده نیشاپور یقینلریده روی بیرگن اوروشده گوهرشادنی قوتقردی و هراتگه آلیب کیلدی.
بوتون نبیره‌لرینی بیر بیریگه قرشی تورگنی و اولوغ‌بیک نی هم اوغلی عبداللطیف طرفیدن قتل ایتیلگنی (1449) یمان قانلی اوتگن اوچ ییلدن سونگره گوهرشاد، یقینلری بیلن بیرلیکده هراتدن ایریلیب استرآبادده بایسنغرنینگ اوغلی بابر میرزانینگ یانیگه سیغیندی و بوییرده بویوک اعتبار کوردی. ارقه‌سیدن بیر مدت هم مشهدده قالگنی‌دن سونگ تیمور نسلی‌دن میرانشاه تمانیدن کیلگن ابو سعید میرزانینگ تیموریلر حکمداری بولیشی بیلن تکرار هراتگه کیلیب باغ زنانه ده ییرلشدی. فقط بیر نیچه ییلدن سونگ ابوسعیدخان، اونگه خیانت قیلگنینی ایلگری سوریب چمه‌سی سکسن یاشده بولگن گوهرشادنی اولدیردی. نعشی حیاتده بولگنیده اوزی‌نینگ قوردیرگن اما اوندن 23 ییل آلدین اولگن اوغلی بایسنغر بوییرده قوییلگنی اوچون اونینگ آتی بیلن مشهور مقبره‌گه دفن ایتیلدی. 
گوهرشاد اینیقسه دیندار کیشی بولگنی اوچون خلق تماندن کوپ سیویلردی؛ انسانلرنی رغبت کورستگن زیارتلریگه کیتیب، اولرنی قیته قوردیره‌ردی، فقرلرگه احسانلر قیلردی و اولرنینگ کونگیللرینی آولر ایدی. اونینگ عمری بوییچه دولت رهبرلیک ایشلریده تاثیری بولگنی هم دایما خلقنی رفاه‌سی اون پلانده توتیشی ایدی. ایش بیریلگنی‌ده رول اوینه‌گن بعضی کیشی‌لر هم اوزون ییللر دولت‌گه خذمت ایتیب کورستگن موفقیتلری اونینگ قرار آلیشی قنچه لیک توغری اثابتلی بولگنینی معلوم قیلگن ایدی.
منبع‌لر استانبول تورکچه‌سیده:
BİBLİYOGRAFYA
Nizâmeddîn-i Şâmî, Zafernâme (trc. Necati Lugal), Ankara 1987, s. 158, 164, 253.
Abdürrezzâk es-Semerkandî, Maṭlaʿu’s-saʿdeyn (nşr. Muhammed Şâfî), Lahor 1360-65/1941-46, s. 315, 759, 836, 838, 863, 883, 886, 887 vd., 1146, 1157, 1164; a.e., Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4370, II, vr. 613b, 614a-b, 622a, 624b, 626b, 628a, 642a-b vd., 648a, 678a.
Mîrhând, Ravżatü’ṣ-ṣafâʾ, IV, 633, 734.
Hândmîr, Ḥabîbü’s-siyer, Tahran 1271 hş., III, 214, 634 vd., 638; IV, 14, 20 vd., 65 vd., 68, 82.
M. Takī Han Hekîm, Genc-i Dâniş, Tahran 1366 hş., s. 566, 938.
A Survey of Persian Art (ed. A. U. Pope), London 1938-39, III, bk. İndeks.
L. Golombek – D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton 1988, I, 302-307, 328, 332; II, rs. 155-169, 241-249, harita 8, plan 75-76.
Abdülhüseyn-i Saîdiyân, Serzemîn u Merdüm-i Îrân, Tahran 1369 hş., s. 823, 862.
W. Barthold, Uluğ Beg ve Zamanı (trc. İsmail Aka), Ankara 1990, s. 55-56, 110, 180-183, 185, 187, 189, 192, 223.
İsmail Aka, Timur ve Devleti, Ankara 1991, s. 73, 75, 122.
M. Streck, “Meşhed”, İA, VIII, 152-153.
Hans R. Roemer, “Timurlular”, a.e., XII/1, s. 349.
L. Bouvat, “Uluğ Bey”, a.e., XIII, 27-29.
[idâre], “Gevher Şâd”, UDMİ, XVII, 581.
