غربت ایچره بۉلورغه آواره،
منگه تقدیر بۉلسـه نی چاره؟
«سبعه سیّار»
نوایی عربت‌نینگ اچّیق المینی چیکّن می؟
یازووچی: ایشانچ تۉره
علی‌شېر نوایی‌نینگ دنیا قره‌شی چۉنگ؛ تفکّر عالمی کېنگ بۉلیب، چېک‌سیزلیکلرنی گزله‌یدی. فانتزیه و خیالات آچینی نهایتده یوکسک. اولوغ شاعرنینگ30دن آشیق اثرینی اۉقینگ، اولرده گپیریلمه‌گن مسئله، قلم‌گه آلینمه‌گن ساحه و موضوع‌نینگ اۉزی یۉق. سېوگی-محبّت، حکمت و اۉگیت، تعلیم و تربیه‌دن تارتیب، اقتصادگچه؛ قوریلیش، بنیادکارلیک، شعر و ادب، تیل‌شناسلیکدن توتیب، طبیعیت، فلسفه، اخلاقیاتگچه؛ دولت‌چیلیک و سیاستدن آلیب، یولدوزشناسلیک و فلکیاتگچه؛ تنقیدچی‌لیک و ادبیات شناسلیک‌دن اوشلب، موسیقه، صنعت، مدنیت، تاریخ و جمعیت شناس‌لیک گچه؛ ایراتیزیم، تصوّفدن تارتیب دین و الاهیاتگچه؛ انسانیت حیاتینی قمره‌ب آلگن اېنگ کیچک نرسه‌لردن مرکّبلریگچه اۉز افاده‌سینی تاپگن. خلص، بیلگه‌نینگیزدېک، شاعر و ادیب نینگ کتابیلریده برچه-برچه موضوع و مسئاله‌لر تیلگه آلینه‌دی.
علی‌شېر 3-4 یاشیده شعر یاد آله‌دی. 5 یاشیده مکتب‌گه باره‌دی. 7-8 یاشلریده شعر یازیشنی مشق قیله باشله‌یدی. 12یاشیده شاعر بۉلیب نظرگه توشه‌دی. فریدالدین عطارنینگ « منطق الطیر» اثری و ینه یوز50000 بیت دن آشیق شعرنی یاد آلگن. 18-20 یاشیده شاعرلیک بابیده دانگ تره‌تگن؛ اۉزی‌نینگ اعتراف اېتیشیچه، نثری اثرلریدن تشقری بوتون حیاتی دوریده تخمین یوزمینگ بیت شعر بیتگن.
نظم و نثریم کاتب ِ تخمین شناس،
یازسه یوزمینگ بیت بۉلر اېردی قیاس.
« لسان‌الطیر»
علی‌شېر نوایی‌نینگ اجتماعی، مدنی ایشلری بیر عالم بۉلیب، علیحده موضوع. خلص، بیر سۉز بیلن ایتسک، اولوغ متفکرنینگ بوتون اثرلری حجمن جوده کتته؛ مضونن یتوک؛ اېل- یورتگه خذمت قیلووچی، بای و توگل دیر.
اۉز تصدیغینی تاپگن ایجاد، سیما و سۉز
علی‌شېر نوایی حیاتی و ایجادی بوگونگینه اۉرگه نیله یاتگن موضوع اېمس؛ تخمین 550 ییلدن بویان بو مسئله لر: « ایتیب ساویمس ترانه، آلیب قوریمس خزانه» بۉلیب کېلماقده. بویوک شاعرنینگ علمی، ادبی فعالیتی تیریک‌لیگیده‌یاق، تاریخچی، شاعر، بیتیکچی و تذکره نویس زمانداشلری اعتبارینی اۉزیگه تارته‌دی. نوایی حقیده عبدالرزاق سمرقندی نینگ «مطلع سعدین و مجمع بحرین» اثریده، میرخواندنینگ « روضت‌الصفا»، خواندمیرنینگ « حبیب‌السیر» تاریخی‌ده، زین‌الدین واصفی‌نینگ « بدایع‌الوقایع»، دولتشاه سمرقندی‌نینگ « تذکرةالشعرا» سی، محمّدالزمچی‌الاسفزاری‌نینگ « روضة‌الجنّات»، تورکی شاعر و ادبیات‌شناس شیخ احمد بن خدا داد ( 14-عصر آخری-ماورالنهر-15-عصر بیرینچی یریمی) طرازی‌نینگ « فنون‌البلاغه» (اولوغ‌بېککه اتب یازیلگن)سی، جامی‌نینگ « بهارستان»ی و ظهیرالدِن محمد بابرنینگ « بابرنامه»سیده و باشقه (نوایی نامه- نوایی‌نی اۉرگه‌نیش منبعلری) تاریخی، ادبی منبعلرده قید قیلینه‌دی.
غربت توشونچه‌سی
بو سۉز عربچه بۉلیب، یورتیدن، کېنتی‌دن، عایله‌سی، جان و جیگریدن یراق توشماققه ایتیله‌دی. ذاتن، غریب‌لیک تارتیش قدیمی حادثه. انسان تورلی سببلرگه کۉره اۉز کیندیک قانی تامگن یېردن هیده‌لیب، قوویلیب، سورگون قیلینیب، یاکه باشقه سببلر بیلن اۉز إیستک-خواهشی‌گه کۉره وطن گدالیکّه یوزتوته‌دی، آغیر رنج و عقوبتلرنی اېلکه‌سیده آرتماقلب، جانینی هاوچلب، باله-چقه‌سینی آغزیده تیشلب، یورتمه- یورت کېزه‌دی. بو جریان یوزمینگ ییللردن بېری بشریت بیلن اېش و ابدیتگه قدر چۉزیلیشی ممکن؛ اوندن قاچیب قوتیلیش‌نینگ علاجی یۉق. شونده هم غریبلر اۉزیگه وطن تاپگَی یاکه تاپمه‌گَی؟ بوگونگی کونده هم انه شو غربت و مهاجرلیک انسانیت‌نینگ اینگ کتّه معمالریدن بیری دېسک مبالغه بۉلمس.
اگر نوایی غربت دردینی چېکمه‌گن بۉلسه، اونی اۉز تنه‌سیده تۉییب، حس قیلمه‌گن بۉلسه، اونده، بو تجربه دن اۉتگن حکمتلی و سېر مغیز رباعی یوره‌گی‌نینگ توب-توبیدن آتیلیب چیقرمه‌گن بۉلور اېدی.
غربتده غریب شادمان بۉلمس اېمیش،
اېل انگه شفیق و مهربان بۉلمس اېمش.
آلتین قفس ایچره گر قیزیل گل بیتسه،
بلبلغه تیکاندېک آشان بۉلمس اېمش.
«بدایع‌البدایه»
نوایی‌نینگ آیاغی تېکّن اۉلکه‌لر
بیر معناده، نوایی اۉز دوریده غربت‌نینگ اچّیق المینی یوتگن؛ تورلی سبب و مناسبت بیلن آوارلیک تارتیب، یورتمه-یورت، شهرمه- شهر، کېزیب یوریشنی باشدن کېچیرگن. قی گه بارمه‌سین یوره‌گی هراتگه قره‌ب تلپینه بېرگن، وطن ساغیچی تینچ‌لیک بېرمه‌گن. توغیلیب اۉسگن اوی، قیشلاق؛ کوی و کۉچه؛ اۉین-کولگو بیلن آدیم آتگن مستانه باله‌لیک نینگ شۉخ و شنگ لحظه‌لری شاعر یوره‌گینی ارمانگه تۉلدیریب یورگن. ینه، آنه توپراقدن اوزاق ایریلیق حِسّی، اچّق-چوچوک خاطره‌لرنی قومسش کبی قدیمی ناستلژی و ساغینچ- نوایی‌نینگ کۉنگیل بایلیگی بۉلگن؛ شاعر شولرسیز یشه‌ی آلمه‌گنی انیق. بونی قویده‌گی اۉتلی بیتدن هم انگلب آلیش ممکن
وطن ترکینی بیر نفس ایله‌مه،
ینه رنج غربت هوس ایله‌مه. «سد اسکندری»
نیمه دیر سبب بۉله‌دی که، آدم اۉز یورتی‌ده سیغمی قاله‌دی. حیاتی خطرگه توشیب، شوم تقدیرگه دوچ کېلیب، اۉز جاییدن بدرغه بۉله‌دی، سورگونگه اوچره‌یدی، قوغین قیلینه‌دی. تۉغری، نوایی تېموریلر جولان اوریب، کتته کینگلیکلرده سلطنت قورگن زمانلرده یشب اۉتدی. شاعر بو حدودلردن تشقریگه چیقیب کېتگه‌نیچه یۉق. لیکن نوایی‌گه اۉخشه‌گن سیمالر شو قلمرو ایچیده اۉز بیری آره‌سیده هم سیغمی قالیشی ممکن-کو! شونده‌ی بیزاوته دملرده آدمزاد جان آلیب قاچیشی بار گپ اېمس‌می؟ ایتینگ اونده‌ی بۉلمسه، منه بو بیتدن ینه قنده‌ی معنالرنی قیدیریب تاپسه بۉله‌دی؟
قاچیب عدم‌غه باره‌ی عقل و فهم و دانشدین،
وطن بارینده بو یات اېل ارا نې بار مینگه. «بدایع البدایه»
کېلتیریلگن بیتده « وطن، سېنی برکمال اۉستیرگن یورت یات، یاوز کیمسه‌لر قۉلی‌گه اۉتدی؛ بو عقل، فهم و دانش بیلن مېنده باشقه یشش‌گه امکان قالمه‌دی؛ اېندی عدم/ یۉق‌لیکّه یوز توتی» دېماقده شاعر. نوایی قدم باسگن یورتلر خریطه‌سی توزیلمه‌گن اېسه-ده، او قی اۉلکه‌لرگه بارگنی تاریخی منبعلرده قید اېتیب کېتیلگن دیر.
1. شاهرخ میرزا وفات (1447) اېتیشی بیلن هراتده، تېمور شهزاده‌لر اۉرته‌سیده، تاج و تخت اوستی‌ده اورش و نزاع‌لر باشله‌نیب کېتگنی تاریخ‌دن معلوم. علی‌شېرنینگ آته‌سی غیاث‌الدین کیچکینه بهادر جان سقلش وجهیدن باله-چقه‌سی، عایله‌سی بیلن هراتدن عراققه کۉچیب کېتیشگه مجبور بۉله‌دی. شوپیت علی‌شېر اتیگی 6 یاشیده بۉلگن. عراققه باره یاتیب، یۉلده تفت شهریده مشهور تاریخچی، امیرتېمورگه اتب یازیلگن « ظفرنامه» مولفی شرف‌الدین علی یزدی بیلن اوچره‌شه‌دی و اوندن ایلیق سۉزلر اېشیتیب، نظریگه ایلینه‌دی. غیاث‌الدین کیچکینه تخمین 3 ییلدن کېیین وضعیت بیرآز یومشب تینچیگچ، ینه هراتگه، اۉز آنه یورتیگه قه‌تیب کېله‌دی. بو واقعه نوایی اوچون بیرینچی بار اۉز مکانیدن یراقله‌شیش اېدی. اولوغ شاعر کېیینچه‌لیک باله‌لیکده چېکّن غربتنی اېسلب منه بو بیتنی یازگن بۉلسه نې عجب:
اۉزگه ملک، اۉزگه دیار، اۉزگه دمن،
اۉزگه خلق، اۉزگه مکان، اۉزگه وطن. «سبعه سیار»
2. ابوالقاسم بابر زمانیده، شاهرخ اۉلیمی‌دن کېیین، آته‌سیدن اجره‌لگچ، علی‌شېر ینه بیر بار 15 یاشیده هراتنی ترک قیلیب، حسین بایقرا بیلن بیرگه ابواقاسم بابر قناتی آستیده مشهد ( 1457)گه باریب یشش‌گه مجبور بۉله‌دی. اۉشنده ابوالقاسم بابر دوریده پایتخت هراتدن مشهدگه کۉچیریلگندی. بو اېسه نوایی اوچون یورتدن اوزاقله‌شیش نینگ کېیینگی اچّیق و مشقتلی تجربه‌سی اېدی.
3. حسین بایقرا حکمران‌لیک دعواسی بیلن شهرمه-شهر( اۉن ییلچه- خوارزم، استرآباد، جرجان، مازدران، خراسان) یوریش قیلیب یورگن کېزلری سلطان ابو سعید 1459-ییلی هراتنی قۉلگه کیریته‌دی. پایتخت‌ده ظلم، عدالت‌سیزلیک و ناتینچ‌لیک حکم سوره باره‌دی. خلق ناراضی‌لیک بیلدیریب، اونگه قرشی بیر نېچه بار قۉزغلان کۉتریشه‌دی. بو قۉزغلانلرده علی‌شېربېک نینگ تاغه‌لری میر سید کابلی و محمد علی غریبی‌لر هم قنتشگندی. بو وضعیتدن خوف سیره‌گن سلطان ابو سعید «اېندی علی‌شېربېک هراتده قالمس‌لیگی کېره ک»، دېگن خلاصه گه باره‌دی.
نهایت علی‌شېر نوایی 20 یاشیده، حسین بایقراگه کۉکلداش، مکتب‌داش، یقین دوست و همکار بۉلگنی اوچون سلطان ابوسعید فتنه‌سی بیلن هراتدن « اخراج» (بابرنینگ تأکیدله شیچه) قیلینه‌دی. نوایی سمرقند باریب او یېرده بېش ییلگه یقین یشه‌یدی. هلی بېری حسین بایقرادن خبر یۉق. شو مدتده علی‌شېربېک قیین کونلرنی باشدن کېچیره‌دی؛ شونگه قره‌می سمرقند مدرسه‌لریدن بیریده تحصیل آلیش‌گه کیریشه‌دی.
تنیقلی شاعر سلطان ابوسعیدگه تېگیزیب، نفرت روحی‌ده بیر نېچه شعرلر هم یازگن. شوندن سۉنگ، علی‌شېر بېک بادغیس، مرغاب، میمنه، اندخوی، شبرغان، بلخ و آمودریا آرقه‌لی اوزاق یۉل یوریب سمرقندگه یۉل آله‌دی. هراتدن چیقیش سببلرینی گپیره‌رکن؛ علی‌شېر نوایی اۉز مثنویلریدن بیریده بو واقعه‌گه عاید اوچ سببنی سنب کۉرسته‌دی. بیری هراتده یشب ایجاد قیلیش‌گه امکانیت قالمه‌گنی بۉلسه؛ إیکّینچیسی سمرقندگه باریب تحصیل آلیش قۉلی و مراقلی اېدی دېیدی شاعر. چونکه، او زمانده سمرقند علم-فن، ادبیات، فلکیات ( یولدوزشناسلیک)، موسیقه، صنعتّ، کلام، الاهیات و معمارچیلیک… بۉیچه گورکیره‌ب رواجلنگندی. شونینگدیک، سمرقند مدرسه‌لریده یقین-اوزاق اۉلکه‌لردن جوده کوچلی عالم و دانشمد، ذکا استاذلر تۉپله‌نیشگندی. عالم و دانشمد، مدرس و طلبه‌لرنینگ احتیاجینی قاندیریشگه یېترلی کتب‌خانه هم موجود بۉلگن. علی‌شېر نوایی قیینچی‌لیکلر تارتیب، آخری سمرقندگه یېتیب آله‌دی. جوده حدّدن آرتیق غربت و یۉل عذابی، آچ‌لیک، یالانغاچ‌لیک تارتگه‌نی کېیین چه‌لیک اثرلریده اۉز عکسینی تاپه‌دی، بتفصیل تصویرلب بیره‌دی. اوچینچی سبب قیلیب منه بولرنی کۉرسته‌دی. ( اصلیده بو شعری مکتوبنی شاعر آته سیدیک محترم بۉلگن استاذی سید حسن اردشیرگه یازگن اېدی):
منگه نېچه نوع اۉلدی بې‌چاره‌لیغ،
که، آلیمغه توشدی بو آواره‌لیغ.
ینه بیر بوکیم، ظاهر اۉلمیش منگا،
که، چیقمیش خراسان اېلی‌دین وفا…
وفا یېریده ظاهر اۉلمیش نفاق،
سخا اۉرنیده بخل توشمیش وثاق…
هم اېل منزلین کتکدیک بوزوب،
تاووغ اۉرنی‌گه چغد اۉلتورغوزوب.
اېلی‌ده کیشیلیک‌دین آثار یۉق،
شرارتدین اۉزگه پدیدار یۉق…
نې بیر حجره کیم، کام تاپقی کۉنگول،
دمی انده آرام تاپقی کۉنگول.
نې، بیر شوخ وصلیغه اول مایه دست،
که، عزمیم ایاغیغه بیرگی دست.
نې یاری که، رنجیمنی قیلغی قبول،
نې زاری که، هجریم‌دین اۉلغی ملول. (بو مثنوی همّه‌سی بۉلیب 147بیت).
«غرایب‌الصغر»، 528-531 بیتلر.
حسین بایقرا حاکمیتی دوریده ینه علی‌شېربېک (1487-88) ییللری سلطان نظریدن چېتده، اۉزی ایسته مه‌گن بۉلسه هم استرآباده ده قۉنیم تاپه‌دی. بو یېرده حاکم بۉلیب تعینله‌نیشی‌گه قره‌می، دایم هراتنی قومسه‌ب یشه‌یدی.
شونینگدیک، نوایی تورلی سببلرگه کۉره مرو، سبزوار(آته‌سی حاکم‌لیک پیتیده)، بلخ (اوکه‌سی درویش علی حاکم‌لیک زمانیده) کبی بیر نېچه شهرلرگه بارگنی هم معلوم. نوایی بو یورتلرده هم سېر و سیاحت اوچون باش اورگنی یۉق. علی‌شېربېک عمری‌نینگ کتته قسمی آته-اۉغیل، اکه-اوکه شاه و شهزاده‌لر اۉرته‌سیده‌گی ضدیت، اوروش و ماجرالرنی بر طرف قیلیش بیلن اۉتدی. بو وقتده‌گی واقعه‌لر شاعر و ادیب‌نینگ اثرلریده چقور افاده‌سینی تاپگن.
خراساندین کۉنگلی ملول نوایی
61 یاشنی قرشیله‌گن، اېل-یورت آره‌سیده مشهور شاعر و عالم بۉلیب یېتیشگن نوایی عمری‌نینگ تورلی فصل و بابیده مملکتی خراساندن رنجیده اېکنینی کۉینچک‌لیک بیلن یازه‌دی:
اې مغنی، توت «عراق» آهنگی-یو، کۉرگوز «حجاز»،
کیم نوایی خاطری بۉلمیش خراساندین ملول. «فواید الکبر»
یاکه، کشوردن کۉنگلی خفه‌لیگینی منه بو بیتده ایتیب کېتگن:
بۉیله کیم، تعریف اېتیب غربتنی بسیار، اې گۉنگول،
شهر و کشوردین ملالت ایلب اظهار، اې کۉنگول. «فواید الکبر»
یاخود، خراساندن کېتماغی سببینی قویده‌گی بیتده توشونتیره‌دی:
نه گلگون باده‌یی ممکن، نه گلرخ ساقیی موجود،
جهت بودور، نوایی گر تیلر کېتمک خراساندین. «بدایع البدایه»
علی‌شېر نوایی خراسانده اۉز بیریدن، یات و اۉزگه‌لردن سیره یخشی‌لیک کۉرمه‌یدی. او یشه‌گن محیط‌ده ریا، حسد، کینه، نفاق، بوزغونچی‌لیک اوجی‌گه چیققن. شعرلریدن بیریده مغنّی‌گه: اېندی هراتده محبت اېگه‌لری نظردن توشگن؛ یخشی‌لرنی هېچ کیم تن آلمه‌یدی. اېزگولیککه یۉل یۉق.«کېل اې چالغووچی، «عراق» و« حجاز» ناملی کۉینگنی چه لگین، خراسان اوضاعی بوزوق» دېدی شاعر:
اې نوایی، قیل «عراق» آهنگی-یو عزم ایت «حجاز»،
کیم مجبّت زمره سین اهل ِ خراسان تانیمس.«فواید الکبر»
یاکه:
راستلرنینگ چون خراسان ایچره یۉقتور حرمتی،
وقت اېرور قیلسنگ، نوایی، اېمدی آهنگی حجاز. «فواید الکبر»
نوایی اېمدی قیلورمین حجاز آهنگی،
ساغینمه غیل ینه عازم ِ خراسان مېن. «فواید الکبر»
خراساندن باش آلیب کېتگووچی نوایی عراق، حجاز سری یۉلگه چیقماقنی افضل کۉره‌دی.
قیزیق جایی شونده که، اولوغ شاعر نه فقط خراسان بلکه، بوتون اسلام عالمی‌دن هم کۉنگلی تۉلمه‌یدی. بو مکانلرده یاووزلیک، قهر و غضب‌دن اۉزگه نرسه یۉق. اېندی یوره‌گیم افرنج ( فرانسه/ اروپا) و طرطوس ( مدیترانه) گه بارماق ایسته‌یدی:
چو یۉق بو کشور ِاسلام ارا وفا بیله مهر،
خوشا نواحی افرنج و خطّۀ طرطوس. « فواید الکبر» دېماقده.
اوشبو مقاله ده قۉلدن کېلگنچه، علی‌شېر نوایی چېکّن غربت موضوعینی یاریتیشه حرکت قیلدیک. وقت تیغیز بۉلگنی باعث مسئله گه چوقورراق کریب، کۉپراق مثاللر تاپیب کېلتیریششگه امکان بۉلمه‌دی. نوایی بو باره‌ده کۉپ نرسه‌لرنی گپیرگن. بیز اېسه، دېنگیزدن بیر تامچی دېگندېک، حاضرچه شو مثاللر بیلن کفایه لنه‌میز.
ادبیاتلر:
