ظهیرالدین محمد بابر اۉرته عصر شرق مدنیتی، ادبیاتی و شعريتی‌ده اۉزیگه خاص ا‌ۉرین اېگلله‌گن ادیب، شاعر، عالِم بۉلیش بیلن بیرگه ییریک دولت اربابی و سرکرده هم دیر. بابر کېنگ دنیاقره‌شی و مکمل عقل-ذکاوتی بیلن هندوستانده بابريلر سلاله‌سیگه اساس سالیب، بو مملکت تاریخی‌ده دولت اربابی صفتی‌ده نامی قالگن بۉلسه، سېرجلا اۉزبېک تیلی‌ده یازیلگن «بابرنامه» اثری بیلن جهان‌نینگ مشهور تاریخ نویس عالِملری قطاریدن هم جای آلدی. اونینگ نفیس غزل و روباع‌لری تورکي شعريتی‌نینگ اېنگ نادر دردانه‌‌لری بۉلیب، «موبیین» («بیان اېتیلگن»)، «خط بابري»، «حرب ایشی»، عروض حقیده‌گی رساله‌سی اېسه اسلام قانون‌شناسلیگی، شعريت و تیل نظریه‌سی ساحه‌لریگه مناسب حصه بۉلیب قۉشیلدی.
ظهیرالدین محمد بابر 1483- ییل‌نینگ 14 فبروریده اندی‌جانده، فرغانه اولوسی‌نینگ حاکمی عمر شیخ میرزا عایله‌سیده دنیاگه کېلدی. بو دورده مرکزي آسیا و خراسانده تورلی حاکملر، اکه-اوکه‌لر، تاغه-جیینلر، عمکی‌بچه‌لر اۉرته‌سیده حاکمیت اولوغ بابالری امیر تېمور توزگن ییریک دولت‌گه اېگه‌لیک قیلیش اوچون کوره‌ش نهایت کېسکین‌لشگن اېدی.
ادبیات، نفیس صناعت، طبیعت گۉزللیگی‌گه یاشلیگی‌دن مهر قۉیگن ظهیرالدین، برچه تېموري شهزاده‌لر کبی بو علملرنینگ اساسینی آته‌سی سراییده یېتوک استاذلر رهبرلیگی‌ده اېگلله‌دی. بیراق اونینگ بې‌تشویش یاشلیگی اوزاققه چۉزیلمه‌دی. 1494 ییلی آته‌دن یېتیم قالدی. 12 یاشیده آته‌سی اۉرنی‌گه فرغانه اولوسی‌نینگ حاکمی اېتیب کۉتریلگن بابر قلمنی قیلیچ‌گه المشتیریب، اندی‌جان تختی اوچون اوکه‌سی جهانگیر میرزا، عمکی‌سی سلطان احمد میرزا، تاغه‌سی سلطان محمودخان و باشقه رقیبلرگه قرشی کوره‌شیش‌گه مجبور بۉلدی. بابر اوکه‌سی جهانگیر میرزا بیلن مُراودات‌گه کېلیش اوچون اونگه یان بېریش‌گه فرغانه اولوسینی ایکّی‌گه تقسیم‌لب، یرمینی اوکه‌سیگه تاپشیریش‌گه قرار قیلدی و اۉزی سمرقند اوچون آلیب باریله‌یاتگن کوره‌ش‌گه کیریشیب کېتدی. 
بیر نېچه ییل دوام اېتگن بو کوره‌ش قیرغین‌براتدن باشقه بیرار نتیجه بېرمه‌دی: اونده کتّه حربي کوچ بیلن اره‌لشگن شیباني‌خان نینگ قۉلی بلند کېلدی و بابر سمرقندنی تشلب کېتیش‌گه مجبور بۉلدی. 1504 ییلی شیباني‌خان اندی‌جاننی هم قۉلگه کیریتگندن سۉنگ بابر جنوب‌گه قره‌ب یۉل آلدی و کابل اولوسی‌ده اۉز حاکمیتینی اۉرنتدی. 1505–1515 ییللرده او مرکزي آسیاگه قیتیش‌گه بیر نېچه بار اورینیب کۉردی. اما بو اورینیشلردن هېچ قنده‌ی نتیجه چیقمه‌دی. سۉنگ اۉز موقعینی ینه‌ده مستحکم‌لش مقصدیده، 1519–1525 ییللر دوامیده هندوستاننی قۉلگه کیریتیش اوچون بیر نېچه بار جنگلر آلیب باردی. 1526 ییل اپریل آییده پانی‌پتده هندوستان سلطانی ابراهیم لۉدی بیلن و 1527 ییلی مارچ آییده چیتاره حاکمی ر‌نا سنگا بیلن بۉلگن جنگلرده بابرنینگ قۉلی بلند کېلدی. تاریخي معلوماتلرنینگ بیان قیلیشیچه، بابرنینگ هندوستان‌گه یوریشی‌ده دهلی حکم‌داری ابراهیم سلطان سیاستی‌دن ناراضی بۉلگن پنجاب حاکم‌لری هم بابرنی قۉل‌له‌گنلر و سیکری جنگیده‌گی بو غلبه بابرگه هندوستانده اۉز حکمران‌لیگینی اوزیل کېسیل اۉرنه‌تیش و بابريلر سلاله‌سینی برپا اېتیش امکانیتینی بېردی. اوروپا تاریخچی‌لیگیده «بویوک مغوللر» نامی بیلن «غلطی مشهور» بۉلگن، اصلیده «بابريلر سلاله‌سی» هندوستانده 300 ییلدن آرتیق حکمران‌لیک قیلدی.
بابر بو غلبه‌دن کېین اوزاق یشه‌مه‌دی – 1530 ییل دسمبر آییده اگره شهریده وفات اېتدی و کېین‌راق اونینگ وصیتی‌گه کۉره فرزندلری اونینگ خاکینی کابلگه آلیب کېلیب دفن اېتدیلر.
بیراق قیسقه بیر وقت ایچی‌ده بابر هندوستانده سیاسي محیطنی برقرارلشتیریش، هندوستان یېرلرینی بیرلشتیریش، شهرلرنی آبادانلشتیریش، سودا-ساتیق مسأله‌لرینی تۉغری یۉلگه قۉییش، باغ-راغلر یره‌تیش ایشلریگه حامي‌لیک قیلدی. هندوستاننی آبادانلشتیریش، اونده حاضرگچه مشهور بۉلگن معماري یادگارلیکلر، باغلر، کتب‌خانه‌لر، کاروان‌سرایلر قوردیریش، اینیقسه، اونینگ اۉغیللری و اولادلری دوریده کېنگ مقیاس‌گه یاییلدی. هندوستان صنعتی و معمارچیلیگی‌گه مرکزي آسیا اسلوبی‌نینگ کیریب کېلیشی سېزیله باشله‌دی. بابر و اونینگ حکم‌دار اولادلری حضوریده اۉشه دورنینگ ایلغار و ذهنی اۉتکیر عالِملری، شاعرلری، موسیقه‌شناسلری و دولت اربابلرینی مجسم اېتگن مکمل بیر معنوی، روحي محیط وجودگه کېلدی. بابريلر دولتیدهگی مدني محیط نینگ هندوستان اوچون اهمیتی حقیده جواهر لعل نیرو شونده‌ی یازگن اېدی: «بابر هندوستان‌گه کېلگندن کېین کتّه سیلجیشلر یوز بېردی و ینگی رغبتلنتیریشلر حیات‌گه، صنعت‌گه، ارخیتېکتوره‌گه تازه هوا بخش اېتدی، مدنیت‌نینگ باشقه ساحه‌لری اېسه بیر-بیرلریگه توته‌‌شیب کېتدی».
بابر هندوستانده کتّه حجم‌ده‌گی دولت ایشلری بیلن بیر قطارده اۉزی‌نینگ ادبي-بدیعي فعالیتینی هم دوام اېتتیردی و یوقاریده ذکر اېتیلگن اثرلرینی یره‌تدی. بابرنینگ بوتون جهان عامه‌سیگه مشهور بۉلگن شاه اثری «بابرنامه»دیر. معلوم که، اونده بابر یشه‌گن دور آره‌لیغی‌ده ماورالنهر، خراسان، اېران و هندوستان خلقلری تاریخی یاریتیلگن. اثر اساسن اوچ قسم‌دن عبارت بۉلیب، اونینگ بیرینچی قسمی XV- عصرنینگ ایکّینچی یرمی‌ده مرکزي آسیاده رۉی بېرگن واقعه‌لرنی، ایکّینچی قسمی XV– عصرنینگ آخری وXVI عصرنینگ بیرینچی یرمی‌ده کابل اولوسی، یعنی افغانستان‌ده رۉی بېرگن واقعه‌لرنی؛ اوچینچی قسمی XVI– عصرنینگ بیرینچی چاره‌گیده‌گی شمالي هندوستان خلقلری تاریخی‌گه بغیشلنگن. «بابرنامه»ده اۉشه دورنینگ سیاسي واقعه‌لری مکمل بیان قیلینر اېکن، اۉز یورتی فرغانه ولایتی‌نینگ سیاسي- اقتصادي احوالی، اونینگ پایتختی اندی‌جان شهری، مرکزي آسیانینگ ییریک شهرلری: سمرقند، بخارا، قرشی، شهرسبز، اۉش، اورگنچ، اۉره‌تېپه، تېرمیز و باشقه شهرلر حقیده نهایتده نادر معلوماتلر کېلتیریلگن. اونده کابل اولوسی‌نینگ ییریک شهرلری کابل، غزنه و اولر اختیاریده‌گی کوپدن کوپ تومنلر، ولایتلر، شمالي هندوستان حقیده معلوماتلرنی اوچره‌تیش ممکن.
«بابرنامه»نی ورقلرکنمیز، کۉز آلدیمیزدن مرکزي آسیا، افغانستان و هندوستان خلقلریگه خاص بۉلگن فضیلت و نقصانلر، اولرنینگ تفکر عالمینی کېنگلیگی و مرکّبلیگی بیلن بیرگه، اۉشه دورده‌گی حیات معمالری، بابر دولتیدهگی سیاسي و اجتماعي حیات‌نینگ تۉلیق منظره‌سی نمایان بۉله‌دی. «بابرنامه»ده کېلتیریلگن بو طرزده‌گی معلوماتلر بابر دوریده یازیلگن باشقه تاریخي منبعلر: میرخاند، خاند‌میر، محمد صالح، بناي، محمد حیدر، فرشته، ابولفضل علامي و باشقه تاریخچیلرنینگ اثرلریده بو درجه‌ده انیق و مکمل یاریتیلگن اېمس. مؤلف «بابرنامه»ده علی‌شېر نواي، عبدالرحمن جامي، بېهزاد، اولوغ‌بېک میرزا و باشقه علّامه‌لر حقیده اۉزی‌نینگ اېنگ یوقاری فکر و ملاحظه‌لرینی بیلدیره‌دی.
«بابرنامه» – ماوراءالنهر، خراسان، هندوستان، اېران خلقلری‌نینگ XVعصر آخری – XVI عصرنینگ بیرینچی یرمیده‌گی تاریخینی اۉزیده عکس اېتتیرگن بۉلسه هم، شو بیلن بیرگه جوده کۉپ دالضرب اقتصادي، اجتماعي مسأله‌لر، یوقاریده ناملری کېلتیریلگن ولایتلرنینگ اۉزارا سیاسي- اقتصادي و سودا مناسبتلری، جغرافي موقعی، اقلیمی، اۉسیم‌لیک و حیوانات دنیاسی، تاغلری، دریالری، خلقلری، قبیله و اېلتلری و اولرنینگ یشش شرایطلری، عرف-عادتلری، مهم تاریخي انشااتلری هندولر و مسلمانلرنینگ عبادت‌خانه‌لری، تۉی و دفن مراسملری حقیده نهایتده نادر معلوماتلرنی اۉزیگه قمره‌ب آلگن شاه اثردیر. شو باعث «بابرنامه» تاریخي و ادبي میراث صفتی‌ده دنیا عالِملرینی حیرتده قالدیریب کېلماقده.
اوزاق ییللر دوامیده غرب و شرق‌نینگ مشهور شرق‌شناس عالِملری «بابرنامه» مضمونینی جهان جماعت‌چیلیگی‌گه یېتکزیش باره‌سیده کتّه فعالیت کۉرستدیلر. مثلاً، هالندلیک عالم ویتسېن، انگليه‌لیک عالم‌لر ج. لېیدېن، و. زرسکین، ر. کالدېکات، ه. بېوېرېج، ت. البات جرمن‌لیک یو. کله‌ینره‌ت و ه. کېیزېر، فرانسه‌لیک پاوې دې کورتېیل، هندوستان‌لیک میرزا نثرالدین حیدر ریزوی، تورکيه‌لیک ر. ر. ارت و ن. ای. بیعور و بیزنینگ دوریمیزده‌گی فرانسه‌لیک عالم بککې گرامان، افغانستان‌لیک عالم عبدالحی حبیبي، پاکستان‌لیک عالم‌لر ر‌شید اختر، نادوی و شاه عالم موليات شولر جمله‌سیدن دیر. «بابرنامه»نی اۉرگه‌نیش ساحه‌سیده جهان‌نینگ مشهور شرق‌شناسلری قطاریدن جاپان‌لیک عالم‌لر هم جای آلماقده‌لر.
معلوم که، بابرنینگ تاریخي، علمي و ادبي میراثینی اۉرگه‌نیش و عامه‌لشتیریش‌ده اۉزبېکستان، تاجیکستان، روسيه عالم‌لری‌نینگ فعالیتلری هم دقّتگه سزاواردیر. XIX–XX عصرلر دوامیده گېارگ کېه‌ر، ن. علمینسکي، آ. سېنکاوسکي، م. سَلیې، پارسا شمسي‌ېوف، صادق میزرایېوف، و. زاهداوف، یه. غلاماوف، ر. نبی‌یېوف، س. عظیم‌جاناوه، ه. کدیوماوف کبی عالملرنینگ سعی-حرکتلری بیلن «بابرنامه» بیر نېچه بار روس و اۉزبېک تیللریده چاپ اېتیدی، اولرگه سۉزباشی یازیلدی و کېنگ کتاب‌خوانلر عامه‌سی‌نینگ معنوی ملکی‌گه ایلنتیریلدی، اونینگ شعرلری هم بیر نېچه بار نشر اېتیلدی.
بابر اۉزبېک ادبیاتی‌ده اۉزی‌نینگ نازک لیریک اثرلری بیلن هم مشهوردیر. اونینگ حیاتی و ادبي فعالیتی ماوراءالنهرده سیاسي حیات نهایت مرکّبلشگن فیودال گروه‌لرنینگ باش‌باشداق‌لیک حرکتلری اوجی‌گه چیققن و تېموريلر دولتی‌نینگ انقراضی دوام اېته‌یاتگن بیر دورگه تۉغری کېلگن اېدی. بونده‌ی مرکّب‌لیکلر انعکاسینی «بابرنامه»ده کۉرگن بۉلسه‌ک، اولرنینگ شاعر روحیتی‌ده قنده‌ی عکس اېتگنی اونینگ شعرلریده نمایان بۉله‌دی. ماوراءالنهرنی بیرلشتیریش‌گه اورینیشلری نتیجه بېرمه‌گچ، بابر روحاً قیینه‌لگن، عملدارلرنینگ خیانتلری تاثیریده امیدسیزلیککه توشگن کېزلرده‌گی کیفیتی شعرلریده عکس اېتگن. کېینچه‌لیک اۉز یورتینی ترک اېتیب، افغانستان و هندوستان‌گه یوز توتگنده بابر شعريتی‌ده وطن تویغوسی، وطن ساغینچی، اونگه قَیتیش امیدی موج اوره باشله‌دی.
طالع یۉقی جانیمغه بلالیغ بۉلدی،
هر ایشنیکیم ایله‌دیم – خطالیغ بۉلدی،
اۉز یېرین قۉییب هند ساری یوزلندیم،
یا رب، نېته‌یین، نې یوز قرالیغ بۉلدی.
شو بیلن بیرگه بابر لیریکه‌سیده شعريت‌نینگ اساسي مضمونی بۉلگن انساني فضیلتلر، یار وصلی، اونینگ گۉزه‌للیگی، اونگه چېک‌سیز محبت و هجران عذابی، اَیریلیغ الملری و وصال قووانچلری نهایت گۉزه‌ل و ماهرانه افاده اېتیلگن.
خزان یپراغی ینگلیغ گُل یوزونگ حجریده سرغردیم،
کۉروب رحم ایله‌گیل، اې لاله‌روخ، بو چهره‌ی زردیم.
سېن اې گُل، قۉیمه‌دینگ سرکش‌لیگینگنی سرودېک هرگز،
ایاغاینگگه توشوب برگی خزاندېک مونچه یالواردیم.
بابر اۉز لیریک شعرلریده هر دایم آدملرنی یخشی‌لیککه، عدالت، انسان‌پرورلیککه، یوکسک انساني تویغولرنی قدرلش‌گه چقیردی:
هر کیم‌که وفا قیلسه، وفا تاپقوسیدور،
هر کیم‌که جفا قیلسه، جفا تاپقوسیدور.
یخشی کیشی کۉرمه‌غه‌ی یامانلیغ هرگز،
هر کیم‌که یمان بۉلسه، جزا تاپقوسیدور.
بابر لیریک شعرلری و تاریخي «بابرنامه»سیدن تشقری اسلام قانون‌شناسلیگی و باشقه ساحه‌لرده هم اثرلر یره‌تگن. 1522 ییلده اۉغلی همایون‌گه اته‌ب یازگن. «موبیین» ناملی اثریده اۉشه زمان سالیق تیزیمینی، سالیق ییغیش‌نینگ قانون-قاعده‌لرینی، شریعت بۉییچه کیم‌دن قنچه سالیق آلینیشی و باشقه مسأله‌لرنی نظم‌ده ایضاحلب بېرگن. «خط بابري» دېب اته‌لگن رساله‌سیده عرب الفباسینی تورکي تیللر، خصوصاً اۉزبېک تیلی نقطه‌ی نظریدن بیرمونچه سادّه‌لشتیریب بېریش‌گه حرکت قیلگن. او، تجربه صفتی‌ده «خط بابري» الفباسی‌ده قرآن کریمنی کۉچیرگن. بابرنینگ عروض وزنی و قافیه مسأله‌لریگه بغیشلنگن. «مفصل» ناملی اثری هم بۉلگن‌لیگی معلوم، بیراق بو اثر بیزگچه یېتیب کېلمه‌گن.
بابر اۉزی‌نینگ معلوم و مشهور اثرلری بیلن تاریخ نویس ادیب، لیریک شاعر و اجتماعی مسأله‌لر یېچیمی‌گه اۉز حصه‌سینی قۉشگن عالم صفتی‌ده خلقیمیز معنوی مدنیتی تاریخی‌ده مناسب ا‌ۉرین اېگلله‌یدی.
«معنویت یولدوزلری» (عبدالله قادري نامیده‌گی خلق میراثی نشریاتی، تاشکېنت، 1999) کتابی‌دن آلیندی.
