نویسنده: جنرال متقاعد سراج الدین قیتمس
امیر کبیر نظام الدین میر علی شیر نوایی فانی
امیر علی شیر نوایی شخصیت بی بدیل، عالم و از جمله علما و نوابغ زمان خود به شمار میرفت.او تنها شاعر و ادیب نبود،همچنان یک سیاستمدار نستوه و دانشمندی بود که در تمام عرصه ها اعم از سیاسی، اجتماعی وفرهنگی میراث بزرگ وفراموش ناشدنی را در سطح منطقه و جهان از خود بجا کذاشته است .
امیرعلی شیر نوایی در دانش پروری و حمایت از شاعران، علما، عرفا، هنروران، صنعتگران و پیشه وران انسانی بی همتایی است که بیش از سی و دو اثر از وی به یادگار مانده است.
ولی درزادگاه خود یعنی افغانستان امروزی چنانکه در خور شآن و مقام والای علمی و ادبی اوست، به طور شاید و باید شناخته نشده و در باره اش کمتر کتابی به چاپ رسیده است.
در حالیکه در مورد شخصیت علمی ،سیاسی ،و اجتماعی این دانشمند شناخته شده جهانی کتب و مقالات بی شماری به زبان های مختلف در کشور های مختلف به نشر رسیده.
نظام الدین علی شیر نوایی شاعر توانا ،امیر روشن ضمیر و ادیب نکته سنج در ۱۷ رمضان ۸۴۴ ه،ق مطابق به ۹ فبروری ۱۴۴۱ میلادی در دهکده همت آباد شهر هرات در خانواده غیاث الدین کیچکینه حاکم شهر سبزوار هرات به دنیا آمد . موصوف از آوان کودکی به شعر وشاعری و ادبیات علاقه بخصوصی داشته و در موسیقی نیز مسلط بوده و به زبان های تورکی و دری شعر می سرود و نسبت تسلط وی در دو زبان شعری ویرا ( ذواللسانین ) لقب دادند.
امیر علی شیرنوایی در زمان خود یکی از دانشمندان و متفکران بزرگ مشرق زمین و دنیای تورک زبان بود؛ که بزبان تورکی نوایی و در زبان دری فانی تخلص میکرد.
نوایی در سال ۱۴۷۲میلادی به دربار تیموریان دعوت میشود تا وزارت را بپذیرد و از این زمان، وارد کار های دولتی می گردد بطوریکه به اندک مدتی با دانش و تدبیر عالی خویش،هم کار های دولتی و کشوری را سرو سامان میدهد و هم توجه خاص مردم را به خود جلب می کند و در راه امنیت و آزادی مردم کار های شایسته ی را به انجام میرساند .
امیر علی شیر نوایی مرد جامع الصفات و چند بعدی بوده است که جنبه های مختلف شخصیت آن چه در زمان حیات چه در زمان بعد وفات وی مورد توجه و بحث قرار گرفته است .
این شخصیت بزرگ تاریخ قرن نهم خراسان به مثابه رجل سیاسی ،مشاور سلطان،فرمانده لشکر،شاعر،نویسنده،متفکر ، موسیقیدان، مربی هنر مندان ومروج انواع هنرهای زیبا و تزینی که هر یک از هنر های مزبورمقتضی داشتن اطلاعات کافی میباشد ،در تاریخ شناخته میسشود.
عشق و محبت، احساس و اندیشه پاک نوایی را به علم وعرفان هرگز نمیتوان جدا از روحیه و وخواستهای اجتماعی و فلسفی اش دانست .او در پرداختن به محبت و زیبایی بسیار صمیمی و صادق بوده است و چون اشعارش تراویده از روح صداقت و بی آلایشی است دقیقآ بر دل خواننده می نشیند .
در حقیقت نوایی انسان بزرگی بوده است؛ که با داشتن یک جهان بینی والا، مستحق واقعی قرار گرفتن در ردیف مردان برگزیدۀ تاریخ میباشد، که تمام ایام زندگانی خویش را با شادی وغم مردم ومیهن خویش مرتبط نموده است.
حضرت امیر علی شیرنوایی شخصیت مبتکر و خلاقِی بود؛ که بنا به گفته نویسندگان ومورخین ( در اوایل کار سلطان حسین بایقرا به خدمت او در آمد ودر سال ۸۷۵ ه ـ ق به منصب امارت دیوان اعلی ، و پوشیدن کلاه نوروزی مفتخر گردید.
مقام و مرتبت حضرت نوایی در چنان بلندی های قرار داشت که سلطان حسین بایقرا در تمام امور باوی مشوره و مصلحت میکرد و بدون رآی او در هیچ کاری اقدام نمی کرد ، تا آنکه سلطان در اثر رآی زرین و تدبیر این شخصیت فاضل بر تمامی نقاط خراسان ، ماور النهر و کشور فارس تسلط کامل پیدا کرد.
روی همین ملحوظ هر گاه در منابع معتبر چون حبیب السیر، روضته الصفا،و تذکره دولتشاه مراجعه شود از وی به القاب ( رکن السلطنه، اعتماد الملک والدوله، مقرب الحضرت السطانی و……یاد شده است )
سلطنت سی و هشت ساله سلطان حسین بایقرا بنا به تدبیر ، لیاقت اداری و عدالت امیر علی شیر نوایی برای رشد و پرورش جهانداری سالم ، دوره خوبی پنداشته شده است .
حضرت نوایی کاملآ معتقد بود که در عرصه حکومتداری و جهانداری با زور و جبر و تشدد حکومت کردن امکان پذیر نیست، مگر کسانیکه به مردم خیر و نفع رسانند ،پیوسته سر فراز و کامگارند. او انصاف و عدالت را پایه های اساسی سیاست میشمارد و باورمند بود که در زمین سیاست جز عدالت و انصاف هیچ تخمی رشد نمی کند و به بار نمی نیشند .
بنابرین جهاندار پخته و آزموده کسی است که بذر انصاف بیفشاند .همین نظریات جامع نوایی بود که دولت شاه سمرقندی مولف کتاب ( تذکره الشعرا ) و معاصر نوایی از کار کرد های عالی او چنین تعریف دارد: ( امیر کبیر نوایی حامی دین و دولت و پشت و پناه شرع و ملت است .خسرو روزگار از نصایح مفید واصحاب مناصب وارباب مراتب از صحبت شریفش مشکور و راضی …)
امیر علی شیرنوایی صرف در حوزه سیاست و فرهنگ فعالیت هاو کارکرد هایش محدود نبوده نوایی در عرصه امور اجتماعی ،کار های عام المنفعه و خیریه نیز بسیار کار های چشمگیر را انجام داده بود .
امیر علی شیر نوایی تا اخر عمر در هرات زیست .در زمان وزارتش به انجام یک سلسله کار های اجتماعی و سودمند و ثمر بخش نایل آمد و در بین مردم از شهرت خاصی بر خوردار گشت ( وی صاحب اراضی وسیعی بود عاید روزانه آن از این مدرک به هفتادو دو هزار دینار میرسید. چون اقامتگاه اش مرجع رجوع علما ،شعرا وهنروران بود و از اطراف و اکناف عالم به حضورش می آمدند، بخشی از دارایی خویش را خرچ رفع ضرورتها وتشویق ایشان وباقی مانده را به خاطر اعمار پل ها ،رباط ها نهر ها مساجد و موسسات خیریه به مصرف میرسانید.
حضرت نوایی مدت سی سال در این راه خدمت کردو ۳۷۰ باب خیریه ساخت که هنوز هم آثار آن در افغانستان، ایران ، اوزبیکستان، تاجیکستان، تورکمنستان وغیره مناطق پدیدار است .
میر خواند مولف روضته الصفا که کتاب معروفش به حمایه مالی نوایی به انجام رسیده است در اثراش از نوایی چنین به نیکوی یاد میکند .
الهی تا بود افلاک وانجم مبادا نام نیکش در جهان گم
بتایید الهی باد منصور به تدبیرش ممالک گشته معمور
دعای صبح خیزانش قرین باد سعادت یار و دولت همنیشن باد
امیرعلی شیر نوایی از بزرگترین خدمتگزاران ادبیات تورکی در طول تاریخ است که ضمن خدمات بر جسته اش در صحنه های سیاسی ، اجتماعی ، و خدمات ارزنده اش در عرصه ادبیات و هنر قابل توصیف است.او با درایت و کاردانی وافرش توانست ،رفاه ، آسایش ، امنیت ومعنویت را در بحرانی ترین دوران تاریخ به ملت اش هدیه دهد حضرت نوایی با ساختن ده ها مسجد ،مدرسه ، پل ، جاده ، کاروانسرا و غیره در جهت امنیت و آسایش ملت گام بر داشت و با سرو سامان دادن به اوضاع کشوری و لشکری رفاه مردمش را تآمین کرده و با ارج نهادن بر شخصیت و هویت عالمان و هنرمندان،سبب شکوفایی علم وهنر گردیده؛ در نتیجه درقلمرو تیموریان طی مدت کوتاه علم و هنر پیشرفت شایانی نایل و نظام الدین امیر علی شیر نوایی افتخار بس بزرگ را در کشورش ، منطقه و جهان کمایی نمود .
منبع .
مجموعه مقالات
سمپوزیم بین المللی امیر الکلام علی شیر نوایی به مناسبت پنج صدو هفتادوپنج مین سال روز میلاد نوایی .
