نوایی، اوزبیک‌نینگ قهرمان روحی
انسانیت چوقیسیگه ایریشگن، صداقت صاحبی، ادبیات آسمانیده تینگ سیز انسان، عالی جناب حکمدار و شرق رنسانسی نینگ حامیسی امیرالکلام میرنظام الدین علی‌شیرنوایی بوتون حیاتیده (یاشلیک پیتیده گی انسانلر یشمی، غربتده تحصیل دوریده گی مشقتلر، سیاستده فداکارلیک و نا عدالتلیکلر، حکمدارلیک پیتیده اونگه قرشی شیطانی بوزغونچلر و موافق انسانی توزغینچلرنی هیچ بیر نطقه سیدن غفلت قیلمسدن) روی بیرگن واقعه و حادثه لرنی اخلاص و صداقت بیلن عکس ایتتیرگن بیرینچی قلم اربابی سنله دی.
ای نوایی، عمر اوتر ایلدیک، اوزینگنی شاد توت،
ایلگه ییتمک ممکن ایرمستور چو سورت کورگوزوب.
*****
جهاندین کورکی کیملر کام آلیبدور،
بو ایسکی دَیرکیملردن قالیبدور.
*****
الرخود کیتدیلر گرکیچ، اگر بات،
ولی قالدی الردین دهر ارا آت.
یوقاریده گی بیت لرنینگ هر بیریده بیر عالم معنی، مفهوم، اتمه و توشینچه بار. نوایی حضرتلری نینگ یازگن اثرلرینی اوقیگن هر بیر اوزبیک، تولیق سواد و پیشیق بیلیم ایگه سی بوله آله دی ولی او ذات نینگ اثرلرینی اوقیمه گن هر بیر دانشمند و بیلیمدان نینگ حیاتیده کمچیلیک حس ایتیلیب و اثرلری و یشم طرزیده خلل بولیشی امکانیتدن اوزاق ایمس دیسم خطا قیلمه گن بولرمن.
اوشنده یکه بیله میز نوایی حضرتلری نینگ یاشلیک پیتلریده یازگن شعرلری آدملر آره سیده تیللردن تیللرگه داستان بولیب، انسانلرنی اوز بیلیم و فراستلری تأثیری آستیده آلیب، حتی بویوک اعترافلر و اولوغ احتراملرگه روپه ره بولگنلر.
او جمله دن نوایی حضرتلری نینگ یوکسک قابلیتینی په یقه گن عالی جناب استاذ و زمانداشلری بولمیش مولانا لطفی هروی نینگ تورکی و فارسی ده یازیلگن ۱۰-۱۲ مینگ بیت شعرلرینی او ذات نینگ:
«عارضین یاپگچ، کوزومدن ساچیلور هر لحظه یاش،
بویله کیم، پیدا بولور یولدوز، نهان بولگچ قویاش» مطلع‌لی غزللریگه المشتیریشگه حاضر بوله دیلر.
شونده ی ایکن، بیز نوایی حضرتلری نینگ کیم بیلن تقاسله آله میز و جهان ادبیاتیده کیمنی نوایی گه تینگ و نوایی نی کیمگه تینگ توتاله میز.
یازووچی –شاعر و تیلشناس عالی جناب استاذیمیز جناب سیدمحمدعالم لبیب نینگ نوایی حضرتلری حقیده یازگن علمی مقاله لریده (عالملریمیز، علیشیر نوایی‌نی هومر، دانته، نظامی، سعدی، شکسپیر، بالزاک، تولستوی و تاگور کبی بویوک صنعتچیلر بیلن عین مقامده کۉره‌دیلر. مېنینگ فکریمچه، نوایی اۉز صنعتی‌نینگ درجه سی، ملی ادبیات‌نینگ رواجلنیشیده بۉلگن خدمتلری و کۉپ سانده تألیف اېتگن اثرلری بیلن فقط-گینه شکسپیر، بالزاک و لېو تولستوی بیلن مقایسه اېتیله آله‌دی و اولر بیلن بیر قطارده توره‌دی. باشقه تاماندن، او کۉپ سانلی اثرلر یره‌تیشدن تشقری، تیمور اولادلری سلطنتی دوریده بیر اولوغ دولت اربابی صفتیده جمعیت و ملّت حیاتیده‌گی بویوک تأثیرینی هم کۉزده توتسک، او (هم صنعتکار هم دولت اربابی صفتیده) دنیاده مثل‌سیز دیر.) دیب قید ایتیلگن. بونگه اساسن، بیز امیرالکلام میرنظام الدین علیشیر نوایی نی ادبیات ساحه سیده هیچ کیمگه تینگ توته آلمه یمیز. لیکن اوزبیک نینگ علمدار و عملدارلری جمله دن بابامیزصاحبقران امیر تیمور کورگان حضرتلری نینگ جهانگشالیک و سردم دارلیک ساحه سیده، جسارت و غرور ساحه سیده، بیدارلیک و هوشیارلیک ساحه‌سیده اوزبیک نینگ قهرمان‌لیک هیکلی بولگن لیکلریگه تن آلگن بیر تقدیرده، نوایی حضرتلری نینگ ایسه اوزبیک نینگ قهرمان‌لیک روحی دیب تن آلیشیمیز عدالت یوزه سیدن بولیب و اولوغ ذات نینگ شأنیگه برابر کیله دی.
جناب استادیمیز محمدعالم لبیب علمی مقاله لری باشقه بیر جاییده نوایی حضرتلری بیلن سلطان حسین بایقرا اورته سیده بولگن مناسبتلرگه بونده ی اشاره قیلگنلر. (بیر جمله بیلن افاده قیلیش کېره‌ک بۉلسه، علیشیر تۉغریدن تۉغری تېموریلر سرایی محیطیده یېتیشیب اولغه‌یگن. او اۉزی‌نینگ بیرگه یشب اولغه‌یگن اۉرتاغی، مشهور شاعر و دولت اربابی حسین بایقرا بیلن بیر مکتبده اۉقیدی. بو ایکّی بویوک انسان‌نینگ دوستلیکلری عمرلری‌نینگ سۉنگگیگه قدر دوام اېتدی. حسین بایقرا، نوایی‌نینگ دولت اربابی بۉلیب یېتیشماغی و سرایده خدمت قیلیشی اوچون امکان یره‌تگن بیر شخص صفتیده اونی هردایم حمایه قیلگن.)
شونینگدیک شهنشاه ظهیرالدین محمدبابرنی ایسه بو ایکی اصل نینگ میراثداری و نسللرگه ایتکزیش ایلچیسی و کویچیسی دیسک خطا قیلمه گن بوله میز.
هرچند حضرت نوایی بیلن شهنشاه ظهیرالدین محمدبابر اوچره شیب، بیر-بیرینی کورالمه گنلر ولی ینه هم بابر حضرتلری نینگ او ذاتگه اخلاصلری یوکسک بولیب، دیدارلری مشتاقیلیگی اونینگ بابرنامه اثریده تولیق شکلده یاریتیلگن.
نوایی حضرتلری نینگ انسان پرورلیک و مدنیت سیورلیکلری عالمنی قمرب آلگن لیگی زمانلریده و اوندن سونگ یازیلگن هر بیر اثرده اعتراف بیلن قید ایتیلگن و نوایی حضرتلری نینگ شو قیره لری ایسه شاه سلطان حسین بایقرانینگ قلبیده حکم سوریشی هم بولر ارا قنچه لب بولیب اوتگن مجلس لر و مصلحت قیلیشلرده سلطان حسین بایقرانینگ یالباریشلری اوزی اعتراف کوزگوسی دیر.
بونگه علاوه نوایی حضرتلری سلطان حسین بایقرا بیلن اونیب-اوسگنی و مکتب دوریده او ذات نینگ خاروق العاده استعدادلرینی باشقه هرکیم دن کوره تیموریلر سلاله سی نینگ دوامچیسی و عدالتلی شاه سلطان حسین بایقراگه انیق و آیدین لیگی حیاتلری سونگیگه قدر بیر-بیرگه حرمت و دولت دارلیک ایشلری بوییچه نوایی حضرتلریدن دایمی شکلده مصلحت آلیش و حکومتگه شریک قالیشلری، اوزی راوی و گواهلیک بیره دی.
اولرنینگ بیر مکتبده درس اوقیگنلری باره سیده ظهیرالدین محمد بابرهم اوز بابرنامه سیده بونده ی قید ایته دی: «علیشیر وحسین بایقرا کیچیکلیکده هم مکتب ایکندور». «بابرنامه»،233-یبت.
نوایی حضرتلری نینگ ایلگه بار صداقتی و تیلنی سیویشلری باره سیده یازگن شعرلریدن هلی هم کوپلب سیاسی و اجتماعی مجلس لر و محفللرده ترنم قیلینب ییغینلرگه کوچ بیرووچی روح عنوانیده قول‌له نیله دی.
مینگه قیلسنگ مینگ جفا، بیرقتله فریاد ایله مم،
ایلگه قیلسنگ بیر جفا، مینگ قتله فریاد ایلرم.
*****
ایلگه ناوک اوردی، مین اولدیم، ایرور بو طرفه کیم،
جانیم ایتگن ریش ایل بغریگه کیرگن خار ایمیش.
شونینگدیک جوزجان بیلیم یورتی اوقیتووچیسی همده تیل شناس استادیمیز جناب نورالله آلتای گه کوره، نوایی حضرتلری نینگ ایکی ایشی باشقه هر بیر ایشلریدن کوره کوچلی راق و منگو قالیشلری سببچیسی بولگن:
۱- اوزبیک تیلی (تورکی کلاسیک تیلی) نی زمانوی قیلیش و اکادمیکلشتیریش اوچون اثر یازیشلری.
۲- بیرینچی بولیب اوزبیک تیلیده خمسه یازیشلری.
دانشمندلریمیزگه او ذات نینگ بو ایکی حرکتی اوند آلدین هیچ بیر یازووچی و شاعرلر تمانیدن ریجه لنمه گن حرکت بولگن. مثال صفتیده، نوایی گه زمانداش و استاد بولگن مولانا لطفی هروی بیلن نوایی و آتایی، گدایی بیلن نوایی نینگ یازیش قاعده لری و تیل شناسلیک نقطه نظریدن ییر بیلن آسمانچه فرق بولگن. یعنی لطفی، آتایی و گدایی لر محلی لهجه و اکادمیکلشمه گن تیلده شعر یازگن بولسه لر-ده، نوایی حضرتلری ایسه اکادمیک و معیارگه برابر بولگن بیر شیوه ده اوز خلاقیتلری بیلن شو ساحه نی اولغه یتیریب و شو ساحه ده شعر و نثر یازیب دوام بیره دیلر.
امیرالکلام میرنظام الدین علیشیر نوایی حقیده و حیاتی نینگ ایریم قیره لریده توخته لیب اوتیش و اشاره قیلیش نیتیده بولگن بیر حالده مقاله بیلن ایمس، بلکیم کتابلر یازیشده بیل باغلب، عزم و جزم قیلیش کیره ک.
یازووچی: محمدهاشم همدم
مقاله 2018 ده حضرت نوایی‌نینگ 577-ییلی توغیلگن کونی مناسبتی بیلن یازیلگن ایدی.
