افغانستان‌لیک اوزبیک شاعرلریده فضولی‌نینگ تاثیری[1]
رضوان اوزتورک[2]
خلاصه
16- عصرده بغداد ده حیات کیچیرگن فضولی، فقط عثمانلی‌لر منطقه‌سیده ایمس، بالکانلردن هندوستانگچه یاییلگن بیر جغرافیاده تانیلگن شاعر دیر. اونینگ شهرتی اوز وقتی‌دن بیزگچه ییتیب کیلگن. تورکیه ده باسیلیب چیققن بیر قنچه قیناقلر/منبع‌لرگه فضولی‌نینگ تورکستان منطقه‌سیده‌گی تاثیری حقیده مخصوص افاده‌لربیلن بحث ایتیلگن. شاعرنینگ اوزبیک ادبیاتیده بولگن تاثیرینی هم تیکشیریب اوتگن بعضی بیر ایشلر بولگن. لیکن افغانستان اوزبیک ادبیاتی‌گه تاثیری و فضولی‌نینگ بو منطقه ده‌کی نفوذی بولیب اوتگن تدقیقاتلرگه کورینمه‌گن. فضولی، افغانستان اوزبیکلری اره‌سیده بو منطقه‌نینگ مشهور شاعرلریدن بیری صفتیده قبول بولگن و آتی اوشه شاعرلر بیلن بیرگه لیکته ذکر ایتیلگن.
بو تدقیقاتده، حاضرگی افغانستان اوزبیک شاعرلری‌نینگ فضولی‌نینگ غزللریگه یازگن نظیره و تخمیسلریدن اورنکلر بیریلگن دیر. اینیقسه فضولی‌نینگ، نوایی عزللریگه یازگن نظیره‌لری بعضی‌لرینی، منطقه شاعرلری‌نینگ اصیللریدن کوپراق قبول قیلگنلری و فضولی‌نینگ نوایی‌گه نظیره‌لرینی هم تمل شعر صفتیده استعمال بولگنی کورینگن. ینه بو تدقیقاتده، تورک تیلی‌نینگ لهجه‌لری اورته‌سیده‌کی اورتاق افاده‌لرده کوپراق توسیق و چیکلاو حالینی بیلگیلرده‌کی فرقلرده سوزنینگ بولگنی و سوز یسه‌لیش اورتاقلکلرنی یوقاری سطح ده ییچیلیشینی، فضولی اورنک صفتیده افاده ایتیلگن.
آچیق کلمه‌لر
فضولی، افغانستان‌لیک اوزبیک شاعرلری، نظیره، نوایی شیوه‌سی.
ABSTRACT
Fuzûlî who lived in Baghdad in the 16th century; not only in the field of Ottoman Empire, which became famous in the region stretching from the Balkans to India, is a poet. His fame has reached its time until today. In many sources published in Turkey has been mentioned in general terms influence of Fuzûlî Turkestan area. Some studies examine the effect of the poet has been partially on Uzbek literature. But the effect of Afghanistan Uzbek literature and studies evaluating its influence in this region of Fuzûlî has not been found. Fuzûlî, was regarded as one of thefamous poets of this region between Afghanistan’s Uzbek and has been mentioned with their names×.
In this study, are given examples of nazires and tahmis the current Afghan Uzbek poets wrote to Fuzûlî ghazals. In addition, it has been determined that used as a ground poem also nazires of Fuzûlî to Nevâî and ghazel the region’s poets more embraced some of wrote nazires of Fuzûlî to Nevai from originals. Also in this study, in intelligibility between the dialects of Turkish language is not barrier so much morphology, morphological differences in vocabulary and syntax can be overcome with the height of the partnership is expressed on Fuzûlî example.
KEY WORDS
Fuzûlî, Afghan Uzbek poets, nazires, Nevâî style,
- 16-عصر شاعری بولگن فضولی و تاثیراتلری
فضولی 16- عصرده حیات کیچیرگنی‌گه قره‌مسدن، اوزیدن سونگره‌کی ییللرده هم تاثیری دوام ایتگن مهم شاعرلردن بیری دیر. حیاتی بوییچه بعداد اطرافلریده یشه‌گن بلکه شهرنی حکمرانلر اورته‌سیده قرمه قرشی‌لیکلریگه کوره، عمری‌نینگ باشدن ایاغی 25 ییلی آق قویونلر دوریده، 26 ییلی صفویلر دوریده اوتگن. بعدادنینگ فتحی‌دن سونگ عثمانلی اداره‌سیده هم 22 ییل حیات کیچیرگن فضولی، 1566 ییلی عالمدن اوتگن (معاذی اوغلو 1997 ب: 225). فضولی‌نینگ اونی عثمانلی، صفوی، شیبانلی و بابرلی دولتلرینینگ جغرافیاسیگه، یعنی بالکانلردن هندوستانگچه اوزون بیر منطقه گه یاییلگن ایدی. فواد کوپرولو بو منطقه و فضولی تاثیرینی شونده‌ی معلوم قیلماقده: «خلاصه فضولی؛ تاشکینت‌دن قازان‌گه، قیریم‌دن بوسناگه و مجارستان ایچلریگه، بغداد دن قاهره‌گه، تبریزدن بخاراگه و دربندگه،استانبول‌دن ادریاتیک قیرغاغلریگه قدر بوتون تورک منطقه‌لریده عصرلرچه یشه‌دی. عراق، آذربایجان، ایران و جنوبی قفقازیه تورکلری‌نینگ فارس مدنیتی‌نینگ تحکیمی‌گه قره‌مسدن عصرلرچه تورک مدنیتینی قوریشلریده، تورک دنیاسی‌نینگ معنوی بیرلیگینی دوامی‌ده فضولی‌نینگ کوپ کتته تاثیری بولگن» (کوپرولو: 697). بو بولیمنی قره‌خان هم کوپرولوگه اوخشه‌گن شکلده بیان ایتماقده (قره‌خان 1996: 244).
عثمانلی ساحه‌سیده فضولی‌گه نظیره یازمه‌گن دیوان شاعری اله قچان یوق کبی دیر. دیوان شاعرلری اراسیده خلق‌گه اینگ کوپ اینانچ و اولوس تمانیدن اینگ کوپ سیویلگن شاعر فضولی دیر (معاذی اوغلو 1997a: 35). فضولی‌گه بویوک دیوان شاعرلریدن روحی، آتایی مثالی، موِیدی، ساعی، فضلی، دانیشی، نیلی قدیم، سید واحیبی، نبی فصیح، چلبی زاده، آثم انیس ده ده، نیازیی مصری، شیخ غالب، اسرار ده ده، عزت ملا عاکف، سرمد، سید نگاری، قونیه‌لی شمع، سانح، غلامی، نشأت و نارویسی جدید بیلن ینه یوزلرچه‌سی نظیره‌لر یازگنلر (حاجی امین اوغلو 2004: 29). دیوانی وباشقه اثرلری یوزلرچه مرته استنساح ایتیلگن. فضولی‌نینگ تورکچه دیوانی‌نینگ مخصوص کتاب‌لیکلردن تشقری- ییتمیش یازمه نسخه‌سی تثبیت ایتیلگن. تورکیه تشقریسی‌ده اینگ ایسکی یازمه‌لردن اوچ نسخه، لینینگراد آسیا موزیمی کتابلیگی‌ده دیر (معاذ اوغلو 1997a: 38). اثرلری استانبول، تبریز، تاشکینت، باکو، قاهره کبی کلتور موزیم‌لریده اخیرگی ییللرگه قدر اینگ کوپ مرته باسیلیب چیققن‌دیر. فضولی، تورک ادبیاتیده البته نوایی و نسیمی‌نینگ مشهور بولگنی قدر یوقاری درجه‌ده اوقیلگن و سیویلگن بیر شاعردیر (ایپیک‌تن 1996: 33).
- فضولی و نوایی شیوه‌سی ویا چغتای تورکچه‌سی
فضولی، عثمانلی شعرا تذکره‌لریده سلوکی فرقلی‌لیگی بیلن سره‌لنمیش. بونینگ اینگ حساس نقطه‌لریدن بیری «نوایی شیوه‌سی» تقلید قیلیش شکلی دیر. A. قره‌خان “فضولی، محیطی، حیاتی و شخصیتی” آتلی اثری‌نینگ اخیریده‌گی “وسیقه‌لر” بولیمی‌ده، شعرا تذکره‌لریده‌گی فضولی بیلن علاقه‌لی بیلگی‌لرنی اوزگرتیریش یازووی شکللرینی بیرگن دیر. بو تذکره‌لردن لطیفی تذکره‌سیده (1546) “نوایی شیوه‌سی‌گه یقین بیر طرزی دلفریبی و اسلوبی عجیبی بار دور” دییلیشی بیلن (قره‌خان 1989: 221)، بیانی تذکره‌سیده (1592) “نوایی بیلن تورکی مابینی‌ده بیر اسلوبی بدیع اختیار ایتمیش دور” دییلیشی بیلن (قره‌خان 1989: 236)، رضایی تذکره‌سیده (1609) “نظم فصاحت‌کارینی طرز نوایی‌ده بیر طرز نو آیین صفتیده قبول بولیمش دور” دییلیشی (قره‌خان 1989: 247) و صادقی تذکره‌سیده (1598) ده “تورکی مطلع‌لریدن بیر دیوان ترتیب بوله‌دی” دییلیب (قره‌خان 1989: 244) فضولی‌نینگ اسلوبی‌ده‌گی “نوایی شیوه‌سی” بو قبل موضوعلر اوشه 16- یوز ییلده و هر حالده اوزی‌نینگ یشه‌یاتگن وقتی‌ده تثبیت ایتیش یولیگه کیتگن ایکنلر.
عثمانلی محیطی‌ده نوایی‌نی توغریدن ویا غیر مستقیم تنطیر ایتگن شاعرلرنی سانی ییتمیش‌گه باره‌دی. بو شاعرلرنی ییللی سیکیزی 15-16 عصر شاعرلریدن بولیب اره‌لریده ییتمیش اوچ نظیره‌سی بیلن فضولی، اینگ کوپ نظیره یازگن شاعرلرنینگ باشیده کیله‌دی (چیتینداغ 2006: 41). فضولی نوایی‌نینگ شرق تورکچه‌سی بیلن کورستگن استادلیگی و موفقیتنی اوزی هم غرب تورکچه‌سی بیلن بجریشنی ایسته‌گن ایکن. بو نظیره‌لر فضولی‌نینگ شرق تورکچه‌سینی بیلگنی، نوایی و لطفی‌نینگ بوتون شعرلرینی اوقیگنی‌نی کورسته‌دی (معاذ اوغلو 1997ب: 236). خواه تاریخی زمان تذکره‌لریده بولسین، خواهی هم بوگونکی تدقیقاتچیلرنینگ تثبیتی‌ده بولسین، فضولی‌نینگ شعرلریده نوایی‌نینگ تاثیری‌نینگ بولگنی آچیقچه کورینیب تورگن دیر.
- فضولی‌ده کوریلگن نوایی تاثیریدن فضولی توغریلیگی
فضولی‌نینگ علی‌شیر نوایی‌دن تاثیرلنگنی و اونگه نظیره‌لر یازگنی شعرلری‌نینگ کوپ آزیده چغتای تورکچه‌سی‌نینگ شکل کورینیشی‌ده ویژه‌گیلیکلرینی کوریش ممکن دیر. مثلا علی‌شیر نوایی‌نینگ غرایب‌السیغر اثریده یازیلگن قوییده‌گی “ایمس” ردیفلی غزلیگه، عینی ردیفلی بیر نظیره یازگن. “ایمس” اتمه‌سی فقط شرق و شمال تورکچه‌لریده کورینگن حالت بیلدیریچی کلمه‌لردن دیر. نوایی‌نینگ بو “-بیش ایمس” ردیفلی اساس غزلی، فقط فضولی تمانیدن تنظیر ایتیلگن دیر (چیتینداغ 2006: 111-112):
نوایی:
دهر سودیدین طمعه اوزکیم، زیانی بیش ایمس
عمرنی توتکیل غنیمت کیم، زمانی بیش ایمس
اوی بنا ایلب عجب‌تور ایلنی مهمان ایله‌مک،
اولکی بو اوی ایچره بیش کون مهمانی بیش ایمس
فضولی:
دهر بیر منزل خلایق قعربانی بیش ایمس
سوز کمو افسانه ایل افسانه خانی بیش ایمس
یوقاریده‌کی مطلع بیت فضولی‌ده‌کی نوایی تاثیرینی هیچ بیر ترددودگه یول قویمه‌سلیگینی کورسه‌تیب تورگن. بلکه بشقه غزللرینی تنظیریده شاعرنینگ کوپراق آزاد و اوز شعر قدرتینی هم اوزگون شکلیده کورستالگن اورنکلرگه اوچره‌ته دی. نوایی‌نینگ “-لردین سورینگ” ردیفلی غزلیگه یازگن نظیره بولردن عبارت دیر:
نوایی:
عشق سیرین هجر اسیری ناتوانلردین سورونگ
عیش ایله عشرت طریقین کامرانلردین سورونگ
نوایی بیلن فضولی اره‌سیده‌گی یقین اوخشش‌لیک، عینی شاعر کلامیدن چیقگن انلمده کیله‌دی. شعرلرینی بیر بیریگه بو قدر اوخششی‌گه ردیف‌نینگ تاثیری یوکسک درجه‌ده بار. اره‌ده‌کی فرق فقط وزن دیر. عینی شعرنینگ ردیفینی فضولی “سور” شکلیده اوزگرتیریب اوزیگه خاص حالتیگه کیلتیره‌رکن، معالی‌نینگ (او. 1535) یازگن شعریده ایسه، نوایی‌نینگ “سورونگ” ردیفلی خوددی قولّه‌نیلگن یولیگه کیتیلگن:
نوایی:
شفاء وصل قدرینی هجر بیلن بیمار بولگندن سور
زلال شوق ذوقنی تشنه‌ی دیدار بولگندن سور
زلفی غمینی دیده خون‌آبدن سورونگ
اوزون دونون عذابینی بی‌خوابدن سورونگ (چیتینداغ 2006: 192)
افاده ده‌کی ردیفدن کیلیب چیققن موضوع مخاطب فرقلی‌لیگی، یعنی بیری‌نینگ “سور، باشقه‌سینی “سورونگ” ردیفلی بولیشی اوندن سونگ یازیلگن نظیره‌لرده‌کی تاثیراتلر اساسی گپی اورته گه چیقیشی‌ده ییچووچی بوله‌دی. بو تاثیر آلتیده قالیش میلانی فضولی‌نینگ هیچ کیتمه‌گنی، نوایی‌نینگ ایسه عمرینی اوتکزگن افغانستان منطقه‌سیده بولگینچه کوپ کته بیر فرق بولماقده دیر.
نوایی‌نینگ “سورونگ” ردیفلی شعریگه ینه “سورونگ” ردیفلی نظیره یازگنلر نوایی‌نینگ شعری‌نینگ تاثیریده، “سور” ردیفلی نظیره یازگنلر ایسه فضولی‌نینگ شعری‌نینگ تاثیریده قالگنلر. مثلا، سعید یعقوب طالع‌نینگ (د. تخار 1953) نوایی تاثیریده بولگنینی، غزلی‌نینگ ردیفیدن بیلدیرماق ممکن:
اولکه داشلر سیز بوگون فصل بهاراندن سورنگ
عیش و نوش وقتی ایرور، سیری گلستاندن سورنگ (امینی 2007a:137-138)
اندخویلی عبدالله قوربان‌اوغلو کمال عبدالله تاشقین، 1949 ییلیده مهاجر بولیب کیتگن سعودی عربستانده یازگن نظیره‌ده ایسه، فضولی‌نینگ تاثیرینی کوریش ممکن. او، فضولی‌نینگ غزلیگه یازگن نظیره‌نینگ بیت‌لریده غربت الملرینی، عذابلرینی شونینگدیک تیلگه کیلتیره‌دی:
وطن قدرینی بیزدیک بی‌وطن افکار اولندن سور
عذاب غربت ایچره جانیدن بیزار اولندن سور
بوزوب اوز آشیانین یاندیریب نار ِ جهالت‌له
بیزینگدیک دربدر هر جایگه بارسه خار اولندن سور
توگیلگن یورت‌نینگ نعمتلریدن بحره ور بولمه‌ی
توگنمس محنت و درد و بلاگه یار اولندن سور (آرال 2010: 28)
ینه 1980 ییلی‌دن بیری عایله‌سی بیلن بیرگه استانبول‌ده یشه‌گن حبیب‌الله همنوا چغتای (د. مزارشریف 1937)، “محمد فضولی‌نینگ بو بیت‌لریگه اکتفا” دیگن فضولی‌نینگ یوقاریده بیریلگن “اولندن سور” ردیفلی غزللری‌نینگ مطلع بیتینی شعرنینگ باشیده بیرگن. شاعرنی، فضولی بیلن توغریدن باغلنگن “بابروار” عنوانلیک نظیره شعری شونده‌ی دوام ایته‌دی:
فضولی‌دور غمی دنیا اونگه دوچار اولندن سور
صحت‌نینگ قیمتینی مین کبی بیمار اولندن سور
حیاتین تاتینی باید چیقرماق اوشبو عالم‌ده
بو ذوقینگ سیرینی بیر واقف اسرار اولندن سور
بهار و سیر ِ گلشن هیچ راحت بیرمسه دل‌گه
حضورسیز قلب‌لر احوالینی افگار اولندن سور
محیطِ رحمتِ حققه ییتیشمک بولسه مقصودینگ
کونگولدن ایسته‌گن بول تشنه‌ء دیدار اولندن سور
چقیردیم ناله قیلدیم هم یولیده خاک ِ پا اولدیم
وفانینگ اویقوسینی مین کبی اقرار اولندن سور
وطن دیب ییغله‌گنلرگه میسر بولمه‌گی راحت
بو غربت کلفتینی دایما بیدار اولندن سور
وطن یاریم ایدی ایریلدیم اوندن اونگه باغلی‌من
جدالیک‌دن اگر سورسنگ مینیم‌دیک زار اولندن سور
گوزه‌ل کابلنی یادی “همنوا”گه باغ ِ بابردیک
بو شهرینگ وصفینی هر نیسه بابروار اولندن سور (چغتای 2006: 128)
کمال عبدالله تاشقین‌نی و حبیب‌الله همنوا چغتاینی فضولی‌نینگ غزلیگه اویغون شکلده “سور” ردیفینی قولّه‌نیب نظیره یازیشلرینی کوره‌میز. فضولی‌نینگ اوزیدن تاثیرله‌نیش کبی نوایی دیک بیر سوز سلطانی‌نینگ اولکه‌سیده فضولی‌نینگ نظیره‌سیگه نظیره یازیلیشی، اونینگ شعر قدرتینی و آزادلیگینی کورسه‌تیشی جوده اونملی دیر.
- افغانستانلی اوزبیک شاعرلریده فضولی تاثیری
فضولی‌نینگ اینیقسه اوزبیکستان اوزبیک اوزبیک ادبیاتیده اونملی بیر ییری بولگنی کورینیب تورگن. 1968 ده تاشکینت‌ده باسیلیب چیقگن ایکی جلدلیک “فضولی” آتلی کتابنی کیریشینی یازگن خالد رسولی، فضولی حقیده “اونینگ اثرلری استنثاح ایتیلیب، قیته ایشلب چیقاریلیب قول یازمه‌سی شکلیده قولدن قولگه اوتیب کیلدی و 400 ییل بوییچه ییتیشگن حال حاضر هم بوتون اوزبیک شاعرلری‌نینگ استادی و یقین یولداشی بولدی. فضولی‌نینگ شعرلری عصرلر بویویچه اوزبیک خلقی تماندن سیویلیب اوقیلگن و تصنیف ایتیلیب کویلنماقده دیر. اوزبیک خلقی آتشین کلام شاعر فضولی‌گه اوز شاعرلریدن بیری دیک قبول ایتیب اونگه حرمت قیلینه‌دی” افاده‌لرینی قوللنه‌دیلر (تولقون 1998: 479)
خالد رسولی‌نینگ بو تثبیتی، افغانستان اوزبیکلری اورته‌سیده هم بولگنینی تصدیق ایته‌دی. لیکن بوگونکی افغانستان اوزبیک شاعرلری‌نینگ بیلمه‌گنلیکلری و بو بولیمنی هنوز باکره قالیشی منطقه‌ده‌کی فضولی تاثیری انیق راق اورته گه آچیب بیریلمه‌گن پرده‌سی بولگن. شونینگدیک تولقون‌نینگ “اوزبیک ادبیاتیده فضولی تاثیرلری” عنوانلی مقاله‌سیده (تولقون 1998: 479-503) حاضرگی اوزبیکستان اوزبیک ادبیاتی‌دن سعید احمد واصیلی (او. 1925)، ایرکین واحد، جمیل کمال، تولن نظام، محمد لطیف پرتو (ت. 1906) ده ده خان حسن دیک شاعرلرنی فضولی‌گه یازگن نظیره‌لری و تخمیسلرگه ییر بیریلگن حالده؛ بوگونکی افغانستانلی اوزبیک شاعرلریگه عاید هیچ بیر اورنکنی بولمه‌گنی هم بونی معلوم قیله‌دی. ینه “20عصر افغانستان اوزبیک ادبیاتی” (عبدالله‌یف 2003) “بوگونکی افغانستان اوزبیک شاعرلری” (اوزتورک 2014) دیک منطقه ادبیاتی‌گه مولجللنگن نشریاتلرده هم بیراز هم نشریاتلرنی ترتیبی‌گه کوره- موضوعگه تیگیشلی معلومات یوق.
فضولی، افغانستانده شعرلری اوقیلگن، بیلینگن و قبول قیلینگن بیر شاعر دیر. کوپینچه افغانستانلی شاعر اونی، مشهور چغتای شاعرلری اره‌سیده قبول قیلگنلر. یزدان‌قل امینی اندخویی، فضولی‌نینگ اثرلرینی اوقیمیش؛ ماریا سرور، شراف‌الدین شرف، حفیظی جوزجانی دیک شاعرلر هم اونی شعرلریدن تاثیرلگن ایمیشلر. بو ایتکیله‌نیش، فقط حاضرده ایمس، ایسکی زمانلرده منطقه شاعرلریگه بو تاثیراتلر کورینگن. 19-عصرده منطقه‌نینگ اونملی خاتین شاعرلریدن بولگن نادره بیگیم هم (1792-1842) فضولی‌دن تاثیرلنگن و اونی استاد صفتیده کورگنلردن بیری دیر. “نادره” و “مکنونه” تخلصلری بیلن شعرلر یازگن نادره بیگیم‌نی “فراق‌نامه” ناملی شعری، سیلنگن مضمونلرگه کوره فضولی‌نینگ تاثیرینی انیق کورستماقده. فضولی لیلاسی اوچون کوزیاشی توکرکن، نادره هم ایرته راق قولدن بیرگن ایری اوچون کوزیاشی توکر (قیزیلتونچ 2012:742). اون بندلیک فراق‌نامه‌نینگ هر بندی‌نینگ اخیریده‌کی ﺌﻗﺮات بیتده بو تاثیر کوپ آچیق دیر.
نادره:
هیچ کیم یا رب، جهانده یاریدن ایریلمه‌سون
جاندین آرتیق مهربان دلداریدن ایریلمه‌سون (یارقین 1989: 204-209)
فضولی:
مینینگ دیک هیچ کیم زار و پریشان بولمه‌سون یارب
اسیر ِ درد ِ عشق و داغ ِ هجران بولمه‌سون یارب (گلپینارلی 1961:20)
فضولی‌نینگ یوقاریده‌کی شعریدن بیر بشقه تاثیراتنی هم، قاضی محمد اکرم مروری (ت. اندخوی 1960) “پاکیزه تویغو” آتی بیلن باسیلیب چیقگن شعر کتابیده دوج کیلماقده‌میز:
هیچ کیمسه مینگه اوخشب زار و نالان اولمه‌سون
بنده گه محتاج بولیب اصلا پریشان اولمه‌سون (مرور 2011:47)
ینه سیف‌الدین نوری‌نینگ (ت. سرپل 1951) “پریشان اولوس” باش شعریده هم عنی شعر تاثیرینی کوریش ممکن دیر. اونینگ شعریده “پریشان بولسون” دیب ناملنگن “هیچ کیم” موضوعی ییریده “ایل اولوس” موضوعنی کیلتیریلیب سوسیالیست بیر یانده‌شینی نمایشگه قویگن.
ایل اولوس موندن بویان یا رب پریشان بولمه‌سین
غم یوتیب محنت چیکیب سرسان و نالان بولمه‌سین (امینی 2007ب: 240)
سعید اسدالله بشاش (ت. فاریاب 1960) هم فضولی‌نینگ عینی مطلع‌لیک شعریدن تاثیرلنگن ایکن. 1982 ییلی شهید ایتیلگن بشاش‌نی شعری‌نینگ بیرینچی بیتی قوییده‌کیچه (گداز 1991: 363):
آدمی‌زاد باله‌سی سیندیک پریشان بولمه‌سون
عشق ارا بیر بی‌وفاگه کونگلی توشگن بولمه‌سون
حفیظی جوزجانی‌نینگ (ت. شبرغان 1943) محبت‌نامه آتلی دیوانی‌ده ییرلشگن بیر شعریده هم فضولی‌نینگ عینی شعری‌نینگ تاثیرینی تثبیت ایتاله‌میز. قافیه هم فعلی‌گه ایلنتیریلگن دیر. شعرنینگ بیرینچی بیتی قوییده‌کیچه:
هیچ عاشق مین کبی عشقیده شیدالنمه‌سون
یا که مجنون دیک بولیب ایل ایچره رسوالنمه‌سون (جوزجانی 2012:224)
علی‌شیر نوایی‌نینگ عثمانلی شعریگه تاثیری بولگنی اعترافی‌ده حجملی بیر ایش قیلگنی چیتینداغ، نوایی‌نینگ
سین سیزین ای عمر بیر ساعت منگه جان بولمه‌سون
سین بول و بس توبی و فردوس و رضوان بولمه‌سون
مطلع‌لیک شعریگه نظیره صفتیده فضولی‌نینگ “اولمه‌سین” ردیفلی غزلینی یازگنی و بو غزلنی فقط فضولی تمانیدن تنظیر ایتیلگنی معلوم قیلینگن:
فضولی:
جمع کونگلوم دور جوریدن پریشان اولمه‌سین
چرخ فرمانینگ‌له گیزماقدن پشیمان اولمه‌سین (چیتینداغ 2006: 193).
بلکه ایکی سلبی‌لیکدن بیر ایجابی معنی‌سی بولگنی کورینگن حالده بها بیرماقچی بولسک، نوایی‌نینگ غزلی بیلن فضولی‌نینگ غزلی‌نینگ توشینیش و تویغو بیرلیگی‌نینگ بولمه‌گنی کورینه‌دی. نوایی‌ده سلبی و شرطلی بیر ایستک بار ایکن، فضولی‌ده ایسه ایجابی و کیسین ایستک کورینیب تورگن. قافیه جهتدن بیر اوخشش و یا قسماٌ تاثیرلنمه موضوعی بولسه هم، فضولی “اولمه‌سین” ردیفلی شعریده اوزینی خاص بیر افاده شیوه‌سینی نظرده توتگن دیر. بو ردیفلی شعر یازگن و یوقاریده شعرلریدن اورنک بیریلگن افغانستانلی شاعرلرنی تاثیرلنیش منبعسی‌نینگ نوایی ایمس، فضولی بولگنینی توشینیش توغری کیله‌دی.
افغانستان‌لیک اوزبیک شاعرلرینی فضولی‌دن تاثیرلنگن‌لیکلرینی کیره‌ک بولسه اوز اثرلریدن اشاره قیلیب، کیره‌ک بولسه هم منبع‌لرده‌کی قید و تصدیق ایتیلگنلردن اورگنماقده‌میز. یوقاریده اورنکلرینی بیرگنیمیز شکلده اونینگ شعرلریگه نظیره‌لرنی یازیلگنینی کورماقده‌میز. فضولی‌نینگ شعرلریگه یازیلگن نظیره‌لر ویا اوخشه‌گن شعرلر، اوندن تاثیرلنگن‌لیکلر بیر محقق کوزی بیلن قره‌گنده آسانلیک بیلن فرق ایتیله آله‌دی. بو وضع فضولی‌نینگ اسلوبی‌نینگ اوزیگه خاص بولگنی‌گه تیگیشلی دیر. لیکن بعضی شعرلر بیران وقت آچیقچه و یا ایما بیلن فضولی‌نینگ شعریگه نظیره و یا تخمیس یازیش‌نینگ بیر مهارت و فخر منبعسی بولگنینی بیلدیرگن بوله‌دیلر. بو وضعیت طبیعی شکلده، عینی زمانده اولرنینگ فضولی‌گه بیرگن حرمتلری و احتراملری هم عکس ایتتیریله‌دی. قوییده اورنکینی بیره‌دیگنیمیز فضولی‌نینگ “یازمیشلر” ردیفلی غزلیگه (گولپینارلی 1961: 60) مولانا عبدالرشید جوهری‌نینگ (شبرغان، 1930-1999) یازگن “فضولی غزلیگه تخمیس” عنوانلی بیش‌لیگی بونینگ بیر اورنکی دیر:
فضولی غزلیگه تخمیس
مینِ بیچاره‌نینگ آتین خط ِ ادباره یازمیشلر
که ایرکین‌لیک خطین احکامینی اغیاره یازمیشلر
دوایی نوشّه‌ی دردیمنی اول دلداره یازمیشلر
ازل کاتبلری عشّاق بختین قاره یازمیشلر
بو مضمون بیرله خط اول صفحهء رُخساره یازمیشلر
جفاجولر ایلی‌دین نالیشیمنی کوکدن آشیردوم
بشر اهلی جهانده کورمه‌گن ظلم و ستم کوردوم
سینی کورگن زمان بی خودلیگیمدن طرفه آه اوردوم
هواس ِ حقّ ِ پاکینگ شرحینی، تحقیق ایتیب مردوم
غبار بیرله بیاز ِ دیده‌ی خونباره یازمیشلر
ساچینگ وصفینی شرح ایله ماقده شرم ایتر سنبل
گل ِ رُخسارینی کورگنده شیدا بولگوسی بلبل
نسیم ِ صبح‌دَم آشوفته زلفینگ تاریدن کاکول
گلستان ِ سر ِ کویینگ صفاتین باب باب ای گل
خط ِ ریحان بیلن جدول چیکیب گلزاره یازمیشلر
نگاریم عشقی بولدی باشیم اوزره طرفه شورانگیز
سینی کورگنده دنیا منتیدین ایله‌دیم پرهیز
غم و درد و فراقینگدن باشیم‌گه روز ِ رستاخیز
کیریب می‌خانه گه کیلسنگ تکلّم، جان بیرور شک‌سیز
مصوّرلر نی صورت کیم در و دیواره یازمیشلر
نی تیل بیرلن بیان ایتدی سینی گب گبلرینگ وصفین
ایتالمس بلبل و طوطی شکر دیک لبلرینگ وصفین
که سنبل تاری بیلمس کاکولی اسره‌بلرینگ وصفین
ایکی سطر ایله‌یوب اول ایکی می‌گون لبلرینگ وصفین
گوزه‌للر هر بیرین بیر چشم ِ گوهر باره یازمیشلر
کیچه کوندوز فراقیدن چیقر کوکسیم‌دین آهی سرد
حزن اورگن گلستان دیک غمینگدین بولدی رنگیم زرد
محبت‌سیز کیشی بولگه‌ی جهانده “جوهری” نامرد
یازیشده وامق و فرهاد و مجنون وصفین اهلی درد
“فضولی” آتینی کوردیم سر ِ تومراره یازمیشلر (امینی 2007a: 71-72)
بو منطقه ده یشه گن و اثر یرتگن اونملی شخصیتلر اره‌سیده، بو منطقه ده یشمه‌گن و منطقه گه هیچ کیلمه‌گن فضولی‌نینگ هم ییر آلیشی اونینگ شاعرلیک قدرتی‌نینگ تقدیر ایتیلیش نقطهء نظردن توجه گه آلینه‌دی. بو اعزازلنیشنی، قوییده یازیلگن بیت‌لردن نمونه شکلده وکیل‌زاده یورتداش اندخویی، محمد شریف، مبشیر خطیب‌زاده، محمدابراهیم تینمس و حفیظ جوزجانی کبی بیر قنچه شاعرده کوریش ممکن دیر:
وکیل‌زاده:
فضولی کیم آتایی کیم نظامی کیم ینه خسرو
امیری دیر سخن طرزیده کیمسه خوش کلام ایرمس (وکیل‌زاده 2002: 101)
محمد شریف:
فرقت و بابر، نوایی شعریدور دُرّ و گهر
نادره، مشرب، فضولی سوزلری بال و شکر (امینی 2006: 177)
خطیب‌زاده:
یاد ایته‌ی سلطان حسین بیرله نوایی دورینی
هم فضولی و نمنگانی سخندان تورکلر (امینی 2006: 126)
ابراهیم تنمس:
نوایی معرفت گلزارینی شاداب یشتگن
فضولی و مقیمی ایل ارا شهرت قازانگن دور (اوزتورک 2014:306)
جوزجانی:
نوایی مین، فضولی مین، مقیمی مین، آتایی مین
امیری مین، حفیظی مین، مشرب ِ دیوانه مین (جوزجانی 2012: 200)
افغانستانده اوزبیک شاعرلری تمانیدن فضولی‌نینگ فقط غزللری‌نینگ اوقیب اورگنیشینی، “بنگ و باده” کبی بشقه اثرلرنینگ هم شعرلریده تلمیح لرده کورینیشیگه قدر تانیلگنی فرق ایتیلماقده دیر. یشه‌گن اینگ مشهور شاعرلردن بیری دیب قبول ایتیلگن متین اندخویی‌نینگ قوییده‌کی بیتی هم بونی اثبات ایتووچی‌سی دیر:
دل فضولی سوزلری آوازین ایشیتگچ مست اولور
“باده” بیرله “بنگی” دن کیفی خُمستان بیزده بار (اندخویی 2001: 210)
- نتیجه
فضولی، باشده عثمانلی بولیشی بیلن صفاوی، شیبانلی و بابری تورک دولتلرینینگ ساحه‌لریده هم تانیلگن و شهرتی 16- عصردن بوگونگه قدر منگولیک بیلن کیلگن. شاعرنی بو ساحه‌لرده اعزازلنیشی‌نینگ ایلک سببی، شعرلریده عثمانلی ساحه‌سی نینگ ینگی دوری، صفاوی ساحه‌سینی تیل ویژه‌گی لیکلری‌نینگ هم بیلگنی دیر.
ایکینچی سببی ایسه، فضولی‌نینگ چغتای ساحه‌سی شعرینی و چغتایچه ویژه‌گی لیکلرینی هم بیلگنی دیر. شونینگدیک زمانی‌نینگ شعرا تذکره‌لریده شاعرنی “نوایی شیوه‌سی” نی ایسلتگن فرقلی بیر اسلوبی بولگنی معلوم قیلینگن. اینیقسه فضولی‌نینگ لطفی، نوایی کبی منطقه شاعرلرینی اوقیگنی و اولرنینگ شعرلریدن تاثیرلنگنی محققلرنینگ اورتاق نطقه‌لردن دیر. بلکه شاعر بو تاثیراتلرینی اثرلریده کورسه‌تیشی بیلن بیرلیکته یازگنلریگه اوز شعری قدرتینی و مهارتینی عکس ایتیریب منحصر به فردلیگینی سقله‌گن. بو توغریلیک، “نوایی شیوه‌سی” دن ایزلر قالدیریش‌نینگ ینگی باسقیچی، بیر “فضولی مکتبی”نینگ یره‌تیشیگه زمین یره‌تمیش.
غرب تورکچه‌سی بیلن اثر یره‌تگن یوزلرچه شاعر چغتای ساحه‌سیده ایتکیسی کوپ آز بولگنی، اولرنینگ بو اوزگونلیگینی سقلشلریدن کیلیب چیقیشی ممکن بولسه کیره‌ک. عثمانلی ساحه‌سیده چغتایچه شعر ایتگن شاعرلر حتی بو منطقه ده قبول ایتیلمه میشلر و حتی نامعلوم بولیشی بیزگه شونی هم کورستماقده دیر. شعرنی بیلیشی، علاوتن تویغو و توشینچه‌نینگ سیزیش لهجه فرق‌لیکلری بویوک بیچیم‌ده تاثیرلی بولالمه‌گن. فضولی اورنگی کوز آلدیده آلینگنی‌ده، بونی اوتمیشلرده بولگنی دیک بوگونده هم عملگه آشیریلیشی تویله‌دی. توشینیش اوچون فقط شکل بیلگی‌سی بیلن علاقه‌لی بولمه‌گنی، ینه تیلگه عاید عنصرلرنی ییریگه کوره، ازانچه تاثیرلی بولگنی اورگه‌نیلگن.
بو توشینچه و تاثیر بوگون افغانستانده یشه‌گن اوزبیک شاعرلری اورته‌سیده موجود دیر. منطقه شاعرلری شعرلریده اونم بیریب و قبول قیلگنلری نوایی، بابر، مشرب، فرقت، مقیمی، آتایی و امیری کبی شاعرلر بیلن بیرلیکته فضولی هم ذکر ایتیلماقده دیر. ینه بیر قنچه شاعر، اونی غزللریگه نظیره‌لر و تخمیسلر یازیشگه دوام ایتماقده‌لر. حتی بو نظیره‌لرده بعضن نوایی‌نینگ غزلیگه نظیره یازیش ییریگه، فضولی‌نینگ نوایی‌نینگ غزلیگه یازیلگن نظیره‌لرگه نظیره یازیش صورتی بیلن اونگه نی قدر اعتبار ایتگنلرینی و اوندن قه‌ی درجه ده تاثیرلرینی هم کورستگنلر.
منبع‌لر
عبدالله‌یف ابوسعید (2003). 20 عصر افغانستان اوزبیک ادبیاتی، تاشکینت.
اندخویی متین (2001). باغ لاله پوش، دیوان ِ اشعار ِ محمدامین متین اندخویی، پشاور.
آرال عزیزالله (2010). ساغینچ-اوزبیک قلم ایگه‌لری، کابل.
جوزجانی حفیظی (2012). حفیظی جوزجانی‌نینگ محبت‌نامه دیوانی، (hzl. M. Zamani vd.)، کابل.
چغتای حبیب‌الله همنوا (2006). بیدلستان-5 (نظم و نثر) سیچمه‌لر-منتهبات، گلدسته-6 (نظم-نثر)، استانبول.
چیتینداغ یوسف (2006). علی‌شیر نوایی‌نینگ عثمانلی شعریگه تاثیری، انقره: کلتور و توریزیم وزیرلیگی یای.
امینی کاظم محمد (2006). رنگین کمان شعر، ج. 2، مزارشریف.
امینی کاظم محمد (2007a). افغانستانده‌گی اوزبیک شاعرلری، کابل.
امینی کاظم محمد (2007b). تذکرهء شعرای جوزجانان، کابل.
گلپینارلی عبدالباقی (1961). فضولی دیوانی، 2.بس.، انقره، انقلاب کتاب اوی.
گداز محمداسلم، ب‌د، (1991). رنگین کمان شعر، تذکرهء از سخنوران ِ فاریاب، فاریاب.
حاجی امین اوغلی نجم‌الدین (2004). فضولی، استانبول: جونک یای.، 3. بس.
ایپیک‌تن خالق (1996). فضلوی حیاتی صنعتی اثرلری، انقره: آقچای یای.
قره‌خان عبدالقدیر (1989). فضولی، محیطی، حیاتی و شخصیتی، انقره: کلتور وزیرلیگی یای.
قیزیلتونچ رجایی (2012). “چغتای ادبیاتیده خاتین شاعرلر”، تورکیش ستودیس، س. 7/2: 731-758.
ماذی اوغلو حصیبه (1997a). “فضولی‌نینگ حیاتی، ادبی شخصیتی و اثرلری”، فضولی حقیده مقاله‌لر، انقره: ت‌د‌ک یای.: 9-61.
ماذی اوغلو حصیبه (1997b). “فضولی و تورک دنیاسی”، فضولی حقیده مقاله‌لر، انقره: ت‌د‌ک یای.: 225-247،
مرور قدی محمد اکرام (2011). پاکیزه تویغو، کابل.
اوزتورک رضوان (2014). بوگونکی افغانستان اوزبیک شاعرلری، قونیه: پلت یای.
تولقون صلاح‌الدین (1998). “اوزبیک ادبیاتیده فضولی تاثیری”، İÜ ادبیات فاکولته‌سی تورک تیلی و ادبیاتی درگیسی، استانبول، س. XXVIII:. 479-503.
وکیل‌زاده غلام‌سخی (2002). کونگیل نواسی، پشاور.
یارقین شفیقه (1989). نادره و شعرهای او، کابل، مطبعه دولتی.
[1] Bu yazının Türkiye Türkçesi ile yayınlanmış şekli için bk: http://sutad.selcuk.edu.tr /sutad/article/view/664/651
[2] Dr. Öğrt. Üyesi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, A.K. Eğitim Fakültesi, ridvanozturk1961@gmail.com
