اوزبیک‌نینگ تاریخ‌گه چیقیشی و ساویت سیاستی
یازووچی: دوکتور احمد جاوید تورک اوغلو
الفبا اوگوروچی: هاشم همدم
اون اوچ یوزنچی ییل‌نینگ بیرینچی یریمی‌ده مغوللر تمانیدن فتح ایتیلگن دشت قیپچاق، چنگیزخان‌نینگ اوغیللری اورته‌سیده ایتیلگن بولینمه‌ده بویوک اوغلی جوجی‌گه بیریلگن منطقه‌لر اولوسی اوزلریگه جوجی اسمینی آلدی و بوییرده 1242- ییل‌ده باتوخان زمانی‌ده ایدیل نهری اطرافیده‌گی سرای شهری مرکز صفتی‌ده آق اورده/ آلتین اورده خانلیگی قوریلدی.
جوجی اولوسی، اوزبیک‌خان (1313-1341) زمانی‌دن اعتبارن اوزبیک اولوسی دیب اتله باشله‌دی. آلتین اورده خانی توخته خان‌نینگ اولیمی‌دن سونگ تخت‌گه 14 یاشیده‌گی اوزبیک چیقدی. اوزبیک‌خان کیچیک یاشده تخت‌گه چیقگن بولسه هم اونینگ وقتیده آلتین اورده، آتی‌گه یاقیشگن بیر شکلده «آلتین دوری» یشه‌دی. اوزبیک‌خان دوریده بوتون اولکه اسلام‌لشتدی و تورک- اسلام دولتی آتینی آلدی. اوزبیک‌خان خلقی مسلمان بولگونچه جوجی اولوسی‌نینگ ییریگه اوزبیک اولوسینی آلدی. بو اسمنی بیرینچی بولیب قول‌له‌گن، 15- عصر جغرافیه‌چیسی حمدالله مصطفی قزوینی‌دیر. 1335- ییل‌ده ایلخان‌لیکلرگه قرشی آذربایجان سفریگه چیققن آلتین اورده اردوسی اوچون اوزبیکیان (اوزبیکلر)، جوجی اولوسی یعنی آلتین اورده دولتی اوچون هم مملکتِ اوزبیکی (اوزبیکلرنینگ مملکتی) افاده‌لرینی ایشلتگن قزوینی‌دن سونگ اوزبیک اسمی، اوزبیک‌خان‌نینگ قالدیرگن اثری سببلی سونگی اسلام یازووچیلری تمانیدن اوزبیک دیب اتلدی و جوجی اولوسی‌نینگ ییرینی آلدی.
جوجی اولوسی‌نینگ، اوزبیک اولوسی شکلی‌ده اتلمه‌سی و جوجی اولوسی ساحه‌سیده یشه‌گن خیل و اوروغلر اوزبیک اسمینی آلیشی تصادفی بولمه‌گنی دیک، بعضی تحقیقاتلرده ایتیلگنی دیک ماهیتی بیلینمه‌گن بیر معنی‌ده هم ایمس دیر. سوز موضوعی‌ده اسم توغریدن اوزبیک‌خان اسمی بیلن تیگیشلی بولیب قیسی بیران ایتنیک معنی بیلن بیرگه ایمس دیر. اوزبیک‌خان باشلیغ بولگنده آلتین اورده، اردو قومندانی نوگای‌نینگ قیلگن بوزغونچی‌لیک نتیجه‌سیده ایچ اوروشی‌گه سببلی و بونگه باغلیق جدی معنی‌ده حیثیتی ییرگه اوریلگن بیر دولت بولیب قالگن ایدی. او باشلیغ بولگنی‌ده نوگای (او. 1299) اولگن ایدی؛ آلتین اورده، باتو و بیرکه خانلر وقتی‌ده‌گی کوچی‌دن هم جوده اوزاق ایدی. شونینگدیک اوزبیک‌خان نینگ قیسقه مدتده اولکه ده بیرلیک برقرار ایتیشی، روس کنیزلیکلری، بالکان اولکه‌لری و بیزانس اوستیده دولت اوتوریته‌سینی ینگی‌دن قوریشی و اینیقسه اسلام دینینی ترقه‌لیشی اوچون قیلگن کوره‌شی نتیجه‌سیده آلتین اورده‌نینگ بیر تورک – اسلام دولتی شکلی‌گه کیلتیریشی بیلن اسمینی تاریخ‌گه یازدیردی.
15- عصرده آلتین اورده‌نینگ پرچه‌لنیشی و خانلیکلرنی تاریخ صحنه‌سیگه چیقیش جریانیده اوزبیک اسمی دولتنی غرب تمانلریده اورتهدن کیترکن، شیبانی‌لرنی تاثیری بیلن شرق دشت قیپچاق‌ده‌کی خیل و اوروغلرنینگ اورتاق آتی بولیب یشماقده دوام ایتدی و بو اسم محمدشیبانی بیلن ماوارءالنهرگه آلیب باریلیب بوگونگه قدر کیلدی. شرق دشت قیپچاق‌ده اوزبیک اسمینی سقلشده البته اوزبیک‌خان بیلن شیبانی خانه‌دانی اورته‌سیده قوریلگن یقین علاقه‌لرنی هم تاثیری بار. اوزبیک‌خان‌نینگ تخت‌گه چیقیش وقتیده یانیده تورگن شیبانی خانه‌دانی‌گه 1328 ییلی‌ده مبارک خواجه‌نینگ استقلال کوره‌شی نتیجه‌سیده اخیرگی بیریلگن گوک اورده خانه‌دانی‌گه عاید توپراقلرنینگ باشقریلیشینی بیر‌گنی، شیبانی حاکمیتینی شرق دشت قیپچاق‌گه حاکمیت قیلیشی، اوزبیک اسمی بیلن هم شیبانی اسمینی بیر بیریگه چمبرچسپ قیلگن ایدی.
تورکستان جغرافیاسی‌نینگ خانلیکلر دوره‌سی دییلگن وقتیده غرب منطقه‌سیده اوزبیک خانلیکلری دییلگن بخارا (1500)، خیوه (1512) و خوقان (1710) خانلیکلری قوریلدی. بو خانلیکلر اورته‌گه کیلیش دوریده آلتین اورده و چغتای خانلیگی اوستیده قوریلگن تیمور دولتی‌ده اورته‌گه کیلگن کیشیلر بیلن علاقه‌لی بوله آله‌دی. بیر تماندن بو ایکی دولت اوچون ایری ایری یوزه‌گه کیلگن قضیه‌نی قیره‌لری اوزبیکلر و سونگره‌گی قوریلگن اوزبیک خانلیکلری ایدی. چونکه اوزبیکلر تورکستان جغرافیاسی‌گه آلتین اورده‌نینگ حکوم سورگن دشت قیپچاق قسمی‌دن کیلیب تیمور دولتی‌نینگ حکوم سورگن جغرافیانینگ بیر قسمی‌گه حاکم بولدیلر.
1360 ییللردن اعتبارن آلتین اورده دولتی‌نینگ شرق طرفی «اوزبیکلر مملکتی»، اهالیسی هم «اوزبیکلر» دیب آتلندیریلدی. بو توپراقده آلدیندن بولگن تورک- مغول قبیله‌لری (بحرین، ارلات، بورگوت، تورمن، ایجان، قیتای، قرلوق، مجار، قیپچاق، قیات، قونغرات، قورلاوت، منگیت، نیمان، نیکوس، تنگوت، اویغور، مکریت، قوشچی، اوترچی، جَت، چیم‌بای، کینیگیس، اویشون، توبایی، تایمس، ایچکی، تومن مینگ، صباحتلی، شونقرلی، و ب.)
اره‌سیدن چیققن اوروشچی گروپلر کوپراق XIII یوزییلنی اخیریدن اعتبارن اوزبیکلر آتی بیلن اتله باشله‌دی. آلتین اورده دولتی‌نینگ چیگره‌لری ایچیده بو شکلده اورته‌گه کیلگن اوزبیکلر بیر قنچه‌دن سونگ تیمور دولتی‌نینگ چیگره‌لری ایچیده ییر آلگن قسمتلرگه کیته باشله دیلر.
اوزبیکلرنی ماواراءالنهر منطقه‌سیگه کیلیشلری بیلن بیرگه ذکی ولیدی توغان شو افاده‌لرنی قوللنماقده دیر: “ماواراءالنهر ده قوتلی تیمورلر و سونگره شیبان اوغیللر ی حکومتی‌نینگ قورولگنی، غربده هم استانبولنی فتحی و قریم‌نینگ قوتلنگنی‌ده XV عصری اخیریده باشله‌گن( ایدیل حوزه‌سینی) و جوجی اولوسی مرکزلرینی بوشتمیش دیر. بو وضعیت اون آلتینچی عصرده کوپراق کوچلی‌راق دوام ایتدی. ماواراءالنهرگه کیتگن اوزبیکلر ایسکی ییرلری بولگن سیردریا حوزه‌سی و آمودریا دلتاسیگه کوپراق بیر قنچه اوزبیک، منگیت و نوگای اوروغلری کیلیب جایلشدی.”بو جریان اخیریده اوزبیکلر تمانیدن تورکستان جغرافیاسی‌ده اوچ خانلیک قوریلدی.
خارزم‌ده‌گی خیوه خانلیگی‌ده اول شیبانی سونگره قونغراتلر، خوقانده‌کی خانلیک‌ده مینگلر، بخاراده‌کی خانلیک‌ده ایسه نوبتده شیبانی، استرخان و منگیتلر دولتلری اداره ایتدیلر. دشت قیپچاق‌دن کیلگن بو کوچمنچی اوزبیکلر یوکسک بیر مدنی حیات‌ده صاحب بولیب ییرلشگن تورکی عنصرلر تاثیریده قالیب آز مدتده بویوک معنوی حیاتگه اوتدیلر. سیاسی کوچ قوللریده بولگنی فرقلی جایلشیش عنصرلرینی تورکچه سوزله‌شیشلری، اوزبیک آتی بیلن تورکچه سوزلشگن بیر ایتنیک شکلینی اورتگه چیقیشی‌گه صاحب بولدی. XVIII عصرنی اخیریده بو قسمت‌ده ییرلشگن اوزبیکلر یشه‌گن بیر ساحه‌گه اوزگردی. شونینگدیک بیرقنچه توغمه تورک بویلرینی قوشیلیشی بیلن تشکیل ایتیلگن و بوگونکی اوزبیکستان، قیرغیزستان، تاجیکستان، تورکمنستان، قزاقستان، افغانستان چیگره‌لریده یشه‌گن اوزبیکلر اورته‌گه چیقدی. بو اوزبیکلر اوزلرینی 1924 ییلیگه قدر اوزبیک دیب قبول قیلمه‌گنلر، تورک و یا طایفه‌لرینی (برلاس، ارلات، منگیت، نریمان و ب.) اسمینی قوللنگنلر.
مدرن تویغوسی بیلن اوزبیکلرنی ملت بولیب یوزه‌گه چیقیشی و ساویت سیاستی
چار رژیمینی تصفیه ایتگن 1917 شوبات/ فبروری انقلابی سیکیز آی دوام ایتدی. بو مدتنی فرقلی وصفی، امید، ایرکین‌لیک و دیموکراسی قیدیریشلری‌نینگ آغیر باسقیچی ایدی. بو دورده شهزاده جورجی لووPrens Lvov باش وزیرلیگی‌ده‌کی وقتینچه‌لیک حکومت اوروش مجادله‌سینی دوام ایتدیریشگه مجبور قالدی. حاضیران/ اپریل‌ده کیرینکسی اونینگ ییریگه باش وزیر بولگن بولسه هم، مرکزی حکومت اتوریته‌سینی سقله آلمه‌دی. ایکیم/ نوامبر 1917 ده لینین‌نینگ لیدر ایتگن بلشیویکلر حکومتی بیلن اوتکزدی. بلشیویکلر، حقارتلی(برست-لیتوفسک عهدنامه‌سی)onur kırıcı Brest-Litovsk شرطنامه‌سینی (مارچ 1918) امضاله‌دیلر و روسیه‌نینگ اونملی کینگ توپراقلرینی محور دولتلرگه قویباریب اوروشگه نقطه قویدیلر. ایکیم/ نوامبر انقلابی بیلن بیرلیکته ایرکین‌لیک و یره‌شیش بیر حال ییرینی بیرینچی‌دن مُرکّب‌لیگی، اوندن سونگره چیکلاولرگه یول آچدی.
شرطنامه‌نینگ امضاله‌نیشیدن آز بیر مدت اوتگچ، روسیه‌ده ایچ اوروش باشله‌دی (1918-21).
خارجی قوتلر دخالت قیلسه هم بو اوروشدن ساویت رژیمی غالب چیقدی. اوکراین، بیلاروس، آذربایجان، ارمنستان و گورجستان ایرکین‌لیکلرینی اعلان ایتسه‌لر هم، 1921 ده قیزیل اوردو تمانیدن تکراردن اطاعت‌گه آلیندی. 1922 ده ساویت سوسیالیست جمهوریتلر پدراتیفینی اعلان ایتدی.
تورکستان هم ساویت قیزیل اردوسی‌نینگ هجوملری و حکومتنی مصادره‌لریگه و اوندن سونگ بلشیویکلر تمانیدن یولگه قویلگن ریفوریملرگه قرشی باسمه‌چی عصیانی (1918-31) دیب ایتیلگن بیر عصیان حرکتی اورته‌گه چیقدی. اوزبیک، تورکمن، تاجیک و قیرغیز گروپلریدن طرفدار ییغیشتیریلگن بو قیام، 4 شوبات/فبروری 1918 ده روس قیزیل اوردوسی خوقاندنی اوچ کون قملگه آلگندن سونگ، شهرقلعه دیوارلریدین ایچکری کیریب 14 مینگ کیشینی اولدیریشلری و شهرنینگ ایلگری کیلگنلرینی قاچیشلری بیلن باشله‌دی. ساویت حکومتی‌نینگ خیوه و بخارانی قوشیشی‌دن سونگ، او ییرده هم باسمه‌چیلیک باشله‌دی. ساویت کنترولی تاشکینت شهری بیلن چیگره‌لشگن ایدی. قیشلاقلر و قصبه‌لر عصیانچیلرگه موافقت بیلدیره‌ردی. 1921 ییلی عثمانلی اولکه‌سیدن ایریلگن و قفقازیه و مسکوده بیر تیم کوروشمه‌لریدن سونگ تورکستانگه کیلگن انور پاشا، باسمه‌چی حرکتینی مدرن بیر شکلده تشکیل قیلیش‌گه اوروندی. حرکتنی رهبرلری، عنعنوی باشقروچیلر (قورباشیلر، ملا‌لر، ایشانلر)؛ خلقنی خوش قرشی‌لشلری‌نینگ کسپ ایتگن قراقچیلر؛ خان، بای و قبیله رییس‌لری؛ ایسکی جدیدچیلر و تورک ضابطلری ایدی. باسمه‌چیلر، کوردیناسیونلر و مرکزی وقمندان‌لیکدن محروم بیر توده اوروشنی دوام ایتدیلر. کیچکینه گروپلر اره‌سیده‌گی دشمن‌لیکلر، طرفدن قیتگنلر، زمان زمان بلشیویکلرگه متحد بولگنی کبی وضعیتلری ضعیف‌لشیب کیتدی. ساویت رژیمی حرکتنی باستیریش‌گه قادر بولماق اوچون 1922 ده واقع ماللرینی اعاده ایتدی. عرفی و شرعی محکمه‌لرینی تکرار کوچ‌گه کیریشی‌گه، قرآن مکتب‌لرینی قیته‌دن آچیلیشی‌گه رخصت بیردی و شونینگدیک باسمه‌چیلرگه نسبتن خلق حمایه‌سینی تضعیف ایتیشی‌گه موفق بولدی.
مقاومت (قرشی‌لیک) کوپراق تاغلی منطقه‌لر بیلن چیگره‌داش ایدی. حرکت رهبرلریدن بیر قسمی افغانستان‌گه قاچیب اوتدیلر.
1925 دن اعتبارن، منطقه‌ده ساویت‌لشتیرمه ریجه‌لر ترتیبی آلیندی. 1927 ده تشکیلات امکاناتی آزه‌یتیریلدی. عرفی و شرعی محکمه‌لر ایشیگی یاپیلدی. 1927 ده باشله تیلگن هم‌جمعیت چیلیک شیوه‌سی بیلن بیرگه باسمه‌چیلیک ینه تحرک‌که توشدی. 1930 ده مسجدلر و قرآن مکتبلری ایشیگی بوتونله‌ی یاپیلدی، دین آدملری قولگه آلیندی. 1931 ده تاجیکستانده‌کی استقامت سیندیریلدی و حرکت رهبرلریدن ابراهیم لقی قولگه آلیندی.
تورکستانده‌کی مقاومت هم سیندیریلگندن سونگ، ساویت اداره‌سیگه قرشی قیاملرگه نقطه قویلدی.
1924 ده ملیت‌لر کمیساری استالین‌نینگ بویروغی بیلن تورکستان ساویت سوسیالیست جمهوریتی تورت ایتنیک جمهوریت‌گه بولیندی. ساویتلرنینگ سیاستی‌گه کوره، بیرینچی‌دن ایتنیک ملی کیم‌لیکلر یره‌تیله‌دی، اوندن سونگ اولر ینگی ساویت انسانی کیم‌لیگی (homo sovieticus) ایچیده ایریتیله دی. دین حقیده ساویت اداره‌سی‌نینگ هنوز ضعیف بولگنی بیرینچی مرحله‌سیده محلی مسلمانلرنینگ حمایه‌سینی آلماق اوچون بعضی تذویرلر بیریلدی، فقط 1927 ییلی‌نینگ اخیرلریدن اعتبارن دین ترتیب‌سیزلیک پروپاگندلری باشله‌دی. بو فعالیتلر نتیجه‌سیده مدرسه‌لر، دین مرکزلری موزیملرگه اوزگرتیریلدی، جامع مسجدلر سانی تیزلیکده آزه‌یدی، اوقاف ماللری مصادره قیلینیب اونملی بیر درآمد دن محروم قیلیندی. 1917 ده 25000 جامع مسجد سانی 1942 ده 1700 گه توشدی.
ساویتلر بیرلیگی‌ده دین‌نینگ نسبتن آزاد بولیشی 1917-1927 ییللری، بلشیویکلرنینگ دین مسأله لریگه قرشی نظرده توتگن حقیقی وضعیتنی اصلا عکس ایتیریلمه‌گن تکتیک ماهیتی‌ده‌کی وقتینچه‌لیک یان باسیش حالی‌دن بشقه بیر نرسه ایمس ایدی. 1923 ییلی‌ده بولیب اوتگن کمونیست حزبی‌نینگ کنگره‌سیده، دین آنتی دسیسه‌لر اوچون تمایللر قبول ایتیلیب قرار نامه‌گه کیریتیلدی. بو تور دسیسه‌لر، حزب تشکیلاتلری رهبرلیگی‌ده، مکتب‌لر و اوقیتیش اویلرده بولردی. بو ایشلر جریانیده اینانچلی لرنینگ دینی تویغولرینی تحقیر ایتیلمه‌سی مخصوص شکلده تاکیدلشیلردی. 1924 ییلی‌ده دین‌گه بولگن کنترول باسقیچلری مقصدیده بعضی زوروانلیک قیلیندی. قانون بوییچه، مسجدلرنی استفاده قیلیش اوچون ییگیرمه کیشینی بیر ییرگه کیلتیریب بیر شرطنامه‌گه امضا قیلیشلری کیره‌ک ایدی. بلشویکلر مسجدلردن مالیه آلردیلر. بو مکانلر کورینیشیچه بیر تجارت خانه‌گه اوخشر ایدی، «اوییرلرده بیر گروپ کیشیلر بیر اره‌گه کیلیب؛ خواهی معنوی بولسین بیر موشت امکانات قولگه کیلتیریش اوچون تلاش قیلردیلر، او حالده دولت‌گه مالیه بیریشلری کیره‌ک ایدی» دیدیلر.
1925 ییلی‌دن اعتبارن ساویت دولتی بوتون دینلرگه قرشی سیستملی بیر کمپاین باشلتدی.
اینیقسه باسیم یولی بیلن دوام ایتیلگن بو کمپاین‌ده، دین‌نینگ انسانلرینی دنیانی توغری کوریشلریگه توسیق چیقه‌دیگن بیر کوز پرده‌سی بولگن‌لیکلری، اسلام دینی‌نینگ تجارت و سرمایوی بیر صنف‌نینگ دینی بولگنی ادعا قیلینگن ایدی. 1928 دن سونگ دین‌گه قرشی هم خشونتلی بیر فعالیت‌گه کیریلدی؛ دین‌نینگ بوتونلی اورتهدن ایلتیلیشی اوچون باشده ساویت امنیت تشکیلاتی (GPU) بوله توریب، بوتون دولت اداره‌لری و حزبلر قوریمی سفربر ایتیلدی. دین آدملری سیستماتیک بیر شکلده تعقیب ایتیلدی. 1929-30 ییللریده «مدنی حقلردن محروم قالگنلر» لیستی‌ده قید ایتیلگن بیر قنچه دین آدمی اورال و سایبریا ییغین مرکزلریگه سورگونگه یوباریلدیلر. بو لیست‌ده کیریتیلمه‌گن بعضی بیر قیشلاق ملا اماملری‌نینگ ییر-جایلری و ماللریگه کوز تیکیلیب عایله‌سی بیلن بیرگه لیکتده سورگون بولدیلر. بی‌خدالر اویوشمه‌لری‌نینگ سانی آرتیریلدی. لیکن ایکینچی دنیا اوروشی‌نینگ باشله‌نیشی بیلن حکومت مسلمانلرگه قرشی یومشاق سیاست آلیب باره باشله‌دی. مسلمان عسکرلرنی اردوگه آلینیشی آسانلشتیریلگنی اوچون 1941 ده عُفا بوینکسک Ufa, Buynaksk (داغستان‌ده)، باکو و تاشکینت شهرلریده تورت مفتی‌لیک (دینی اداره) آچیلدی. بو حالده هم مسلمانلرنی بیر پارچه کونگلینی آلماق همده دین ایشلرینی دولت کنترولی‌ده آلماق مقصدی ایدی؛ چونکه مفتی‌لیکلر حکومت و KGB تمانیدن مدیریت قیلینردی.
ساویتلرنینگ تیل سیاستی دایره‌سیده، تورک جماعه‌لری 1928-40 اره‌سیده لاتین الفباسی‌گه، بو تاریخ دن سونگره ایسه کیریل الفباسی‌گه اوتکزیلدیلر.
الفبالریگه اوزگریش کیلتیریلیشی تورکستان خلقینی بولکلشتیریش سیاستی بیر بولیمی ایدی.
ساویت تیلچیلری کیریلگه اوتگینچه تورک تیللریگه قیله آلگینلریچه فرقلی الفبالر استندردینی کورسه‌تیشده غم‌خورلیک کورستگنلر. الفبا اوزگریشلیگی‌نینگ ایکینچی بویوک وظیفه‌سی، آلدینکی یازیلرنی منبع بولیشی‌گه توسیق چیقیش ایدی.
ینگی نسللرگه رخصت بیریلگن ایسکی متنلرگه قول تاپردیلر. تیل سیاستی، عینی زمانده خلقلر یره‌تیش جریانینی هم بیر بولیمی ایدی. بونینگ اوچون ینگی لهجه‌لرنی، الفبالرنی، تاریخی یازیشلرنی ایجاد ایتیشلری کیره‌ک ایدی. عرب الفباسی تورکچه ده‌کی سیسلی حرفلرنی قوندیریش اوچون ییترسیز پیتده بیرلیکده، بو الفبانینگ لهجه فرقلرینی سیر سقلش کبی بیر فایده‌سی بار ایدی. بو یول بیلن ضیالی‌لر باشقه تورک لهجه‌لرینی اینگ یخشی قوله‌ی اورگنه بیلردیلر. الفبا تورک جماعه‌لرینی روس تاثیریدن هم اوزاق توتردیلر.
ساویت تیل سیاستی‌نینگ اینگ بویوک مقصدی لهجه‌لشتیریش (اوزبیک، قزاق، قیرغیز، تورکمن و باشقه) ایدی. ینگی اولوس‌لرنی یره‌تمک اوچون، لهجه‌لر اره‌سیده‌گی فرقلرنی یوکسک درجه‌ده کوتاریش سیاستی تعقیب ایتیلدی.
فرقلر یره‌تمک اوچون، بیرینچی‌دن قیپچاقچه گه یقین بیر اوزبیک تیلی اوستیگه اوریندیلر. اوندن سونگ استالین‌نینگ امری بیلن فارسچه تاثیریده بولگن تاشکینت لهجه‌سی تملی قویلدی. چونکه بو لهجه، هم تورکمنستان و تورکیه تورکچه سیگه (اوغوز لهجه‌سیگه) همده قزاق و قیرغیز (قیپچاق) لهجه‌لریگه اوزاق بیر شکل ایدی. عینی زمانده، فارسچه‌نینگ تاثیری بیلن سیس یقین‌لیگینی یوقاتگن یلغوز لهجه ایدی.
استالین وقتیده عملگه آشیریلگن اوزبیک‌لشتیرمه (قزاق‌لشتیرمه، قیرغیزلشتیرمه و تورکمن‌لشتیرمه) سیاستینی تورکستانده‌کی تورک بیرلیگینی اورتهدن ایلتیب پارچه‌لش باشقروویگه موفق بولگن ایدی. 1930-38 ییللریده سیاسی باسیملر نهایی حدیگه ایتیب باردی؛ بیر قنچه ضیالی کیچه‌لر اویلریدن آلینیب کیتیلدی؛ بولردن بیر قنچه‌سی‌نینگ عاقبتی نیمه بولگنی قنچه وقتدن سونگره معلوم قیلیندی. اوزبیکستان‌ده حزب رهبرلری فیض‌الله خواجه و اکمل اکرم‌اوف، تانیلگن یازووچیلردن تورک‌چی عبدالرووف فطرت، عبدالحمیدسلیمان چولپان و باشقه قنچه ضیالی‌لر قولگه آلیندی، اوقگه بیریلدی و یا سورگون قیلیندیلر.
نتیجه‌ده تورک قبیله‌لری و تورک تیلی فرقلی ملیتلرگه و فرقلی لهجه‌لرگه ایریلیب مستقل بیر توزوک سیستمه‌سیگه اوتیش اوچون ایشله‌دیلر. بو سیاست‌نینگ قسمی شکلده موفقیتلری بولسه هم هنوز هم تورک‌لیک و تورکستان طلب‌لیک توشینچه‌سی کوچلی منطقه و قبیله‌لر بارلیگینی کورسته‌دی.
افغانستان اوزبیکلری می یا افغانستان تورکلری؟
اخیر پیتلرده ینگی بیر تارتیشمه موضوع‌میز بار. افغانستان‌ده یشه‌گن و اوزبیک تیلی‌ده سوزله‌یدیگن جمیعت کیم‌لیگی تورک می یا اوزبیک می؟ کورینیب تورگنی‌دیک افغانستانلی اوزبیکلر اینیقسه کیم‌لیک اوله‌راق تورکلیگی کورینیب تورگن و اوزلرینی تورک دیب کورگن انسانلر دیرلر.
حتی محلی کیم‌لیکلری ممکن حدگه کوره رواجی و تورکلیگی آنادولینی اوزیگه خاص بیر کیم‌لیک صفتی‌ده درک ایتیش‌ده قزاقستان، قیرغیزستان کبی اولکه‌لرنینگ عکسی حالی‌گه اورته آسیاده اوزلرینی تورک دیب تانیتووچی آز سانده بیر جمیعت اره‌سیده افغانستان‌نینگ اوزبیکچه ده سوزلشگن خلقی دییه آله‌میز.
بو یقین‌لیک افغانستان اوزبیکلرینی افغانستان‌ده یشه‌گن باشقه تورک‌سویلی هم‌جمیعتلر جمله‌دن تورکمن، قیرغیز، قیزیلباش، ایماق حتی تورکلر بیلن قرینداش دیب تانیلگن هزاره‌لر بیلن علاقه‌لرینی، بیردم‌لیک تویغولرینی کوچلنتیرگنی کبی، تورکیه و تورک دنیاسیده‌کی خیلمه خیل اولکه‌لر بیلن هم ساغلام علاقه‌لر قوریشلریگه ضامن بوله‌دی.
شونینگدیک جاری حال، افغانستان مرکزی حکومتی‌نینگ ینگی سیاستی بیلن تهدید آلتینده کیرگن بیر وضعیت دیر. مناسب کیلاسیک بیر اصول نظرده توتیلگن حالده بیرلیکته استفاده قیلیشدن وازکیچمه‌گن بو سیاست خلق‌لرنی کیچیک ایتنیک خیللرگه تیانتیریب بولیشنی و اولرنینگ ضعیف‌لشتیریش مقصدیده‌لر.
ایسله‌تیب اوتیش مقصدیده ساویتلر بیرلیگی هم بیر زمانلر اره‌لریده اونم‌سیز فرقلر کورینگن جمیعتلردن علهیده اولوسلر یره‌تیشینی بجریشده موفق بولگن ایدی. ایندی ساویت‌نینگ تورکستان‌ده کتته درجه‌ده آلیب اوتگن بو بویوک سیاستینی کیچیک بیرتقلیدی جنوبی تورکستان هم دیب ناملنگن افغانستان شمالی‌ده تطبیق ایتیلیشی‌گه حرکت قیلینگنینی کورماقده‌میز. افغانستان مرکزی حکومتی تورکلر اره‌سیده‌گی تویغولی علاقه‌لرنی ضعیف‌لشتیریش مقصدیده اوزبیکلرنی تورکمنلردن و یا باشقه تورک‌سوی اولوسلردن ایری بیر هویت‌گه صاحب بولگنینی اسرار بیلن ایتیب تورگن بیر پروپاگندنی یولگه قویگن.
بو پروپاگندنینگ موفق بولگن حالیده افغانستان اوزبیکلرینی قیسی بیر وضعیت کوته‌دی؟ هرنرسه‌دن آلدین اوزبیکلرگه باشقه قرینداش خلقلر اره‌سیده ایشانچ‌سیزلیک یره‌تیشی، افغانستان اوزبیکلری‌نینگ بوتون تورک دنیاسیگه ایمس فقط اوزبیکستان‌گه یقین بولگن بیر خلق کبی سیزیش ممکن‌لیگی‌گه یول آچه‌دی. افغانستان اوزبیکلری بو سیاستنی قبول قیلیب «اوزبیک‌لیک» دعواسی آرقه‌سیدن چاپیشلری نتیجه‌سیده تورکیه و تورک دنیاسی بیلن علاقه‌لری ضعیف بولگنی کبی افغانستان سیاستی‌ده‌کی اتفاقلرنی و آغیرلیکلرینی هم قولدن بیریشلری ممکن. افغانستان مرکزی اقتداری‌نینگ پلانلری هم شونده‌ی بیر مقصده دیر. افغانستان اوزبیکلری بو اوچون بیر عصر آلدینگی ساویت تورکستانی‌ده یشه‌گن معمالردن درس آلیشلری کیره‌ک.
