تاریخ یپراغ‌لریده،
تورکستان/قته‌غن، قچان و کیم وقتی‌ده افغانستان‌گه قوشیلدی؟
(قته‌غن، تورک/اۉزبېک اوروغی.)
م ۱۸ و ۱۹-عصرلرده قوندوز (کوندوز/گوندوز) واقعه‌لری منبع‌لرگه انیق یازیلمه‌گن و بوتوغری‌ده انیق بیلگی‌لری بۉلگن اۉرتاقلر یاردم بېرسه ممنون بۉله‌میز.
۱۹-عصرده‌گی قوندوز حاکملری
تیلماج: 👤هاشم همدم
قوندوزنینگ م ۱۹-عصرده‌گی احوالی ایکی اۉنملی نرسه‌گه باغله‌نیب قالگن اېدی: بیری اۉزبېک/ تورکلرنینگ قته‌غن زمین‌گه حاکم‌لیگی و ایکینچی‌سی اېسه قوندوزنینگ حاصل‌خیز یېرلریگه اوغان/افغان لرنینگ حاکم بۉلیشی اوچون هجوم‌لری و بویېرلر عایداتینی قۉلگه کېلتیریش نیتی‌ده بۉلگنلر.
قته‌غن، اۉزبېک تورکلری‌نینگ بیر قبیله‌سی دیرکه اشترخانی‌لر زمانیده آمو دریاسی‌نینگ ایکی تمانی و حصار مرکزیده یشر اېدیلر. م ۱۸-عصر اۉرته‌لریده قته‌غن حاکملری بیلن بخارا پادشاه‌سی اۉرته‌سیده تاپیلگن قره‌مه قرشی‌لیکلرگه، بخارا تمانیدن قته‌غن مرکزی بۉلگن حصارگه حربی هجوم قیلیندی. بخارانینگ حربی دخالتی نتیجه‌سیده قته‌غنلر اۉز مرکزلرینی ترک قیلیب، آمودریاسی‌نینگ یوقاری تمانی حضرت امام‌گه کۉچیب اۉتدیلر و کېینچه‌لیک تالقان، روستاق و قوندوزده حاکمیت قیله باشله‌دیلر.
منطقه‌ده قته‌غنلرنینگ اوزون زمان حاکمیت قیلگنی اوچون منطقه آتی هم قته‌غن دېب اته‌لدی و م ۲۰-عصر باشلریگه قدر، منطقه قته‌غن ولایتی یا عالی حاکم‌لیگی دېب اته‌لردی. (حاضرهم یشاوچیلر اۉرته‌سیده، تورکستان قته‌غنی دېب اته‌له‌دی.تیلماج). قته‌غن‌لیکلرنینگ مدنیت میراث‌لریدن بیری هنوز هم قته‌غن سازی/موسیقه‌سی و اۉیینی/اۉقیشی دېب اته‌لگن موسیقه و رقص مشهور و دوام اېتماقده دیر.
نادر افشار تمانیدن بلخ باسیب آلینگنی‌دن کېین قوندوز هم نادر افشارگه اطاعت کۉرستدی، اما عمل‌ده مستقل اېدی. شونینگدېک، نادر افشار اۉلیمی‌دن سۉنگ قوندوز درانی‌لرگه مطیع؟ اېدی. اما درانی‌لر اردوسیده اۉزبېک قومندانلری یوکسک حصه آلگن اېدی و هندنی فتحی‌ده اۉزبېک قومندانلری‌نینگ اۉنملی حصه‌سی بۉلگن. مذکور قومندانلردن بیری قوت‌بېگ (یا قبادبېگ) اېدی. تېمورشاه درانی‌نینگ قشونی م ۱۷۸۱ده دیره غازی‌خان فتحی‌ده قوت‌بېگ یوکسک حصه آلگن اېدی.
قوت‌خان‌بېگ‌نینگ رشادتی نتیجه‌سیده تېمورشاه ناریننی (بوگونکی نهرین یا نارین هم اۉزبېک تورکلری‌نینگ بیر اوروغی دیر.) آلدی. اوندن کېین، منطقه‌ده قوت‌خان‌نینگ نفوذی یوکسله باشله‌دی. م ۱۷۹۲ ده قوت‌خان‌نینگ وفاتی‌دن سۉنگ، قوندوز و اونینگ چېبره‌سی بدخشانگه قۉشیلدی و ذکر اېتیلگن حاکم‌لر قیسقه مدتلی بۉلیب، کۉپ دوام قیله آلمه‌گنلر. ایریم منبع‌لرده، حاکم‌لر اسملری فرقلی یازیلگن. ممکن منطقه‌لرده‌گی کیشی‌لر اسملری فرقلی بۉلگن.
م ۱۸۱۵ ده محمدمرادبېگ قدرت‌گه کېلدی.
مرادبېگ ایلک عملی‌ده قوندوز استقلالینی اعلان قیلدی و کېینچه‌لیک رستاق، غۉری، قوندوز و بغلاننی تصرف قیلدی. بدخشان میری‌نینگ تالقانگه قیلگن هجومینی آرقه‌گه اوردی و فیض‌آبادنی باسیب آلدی و بدخشاننی اۉزیگه بۉیین اېگدیردی. م ۱۸۱۸ ده تاش‌قۉرغاننی اطاعت‌گه اویغاتدی و بلخ‌نی باسیب آلدی.
اما بخارانینگ بلخ‌گه حربی کوچلری مداخله‌سی نتیجه‌سیده مرادبېگ بلخ‌دن چیقدی ولی کنترولی‌ده بۉلگن باشقه منطقه‌لر اونگه قالدی. امری آستیده بۉلگن منطقه‌لرنی مرادبېگ اۉز ایناغه‌لریگه بۉلیب بېردی ولی بوتون منطقه اصلی کنترولی اونینگ قۉلیده اېدی. م ۱۸۴۲ ده محمد مرادبېگ وفات اېتدی و اۉرنیده اۉغلی سلطان مراد اۉلتیردی. مرادبېگ حیاتده‌لیگی وقتی‌ده قته‌غنلرنی میمنه مینگی‌لریگه تېنگ بیر کوچ دېب اته‌لردی و باشقه عباره‌گه کۉره، هندوکوش تاغلری اېته‌گیده میمنه‌لیک اۉزبېک مینگی‌لری بیلن قوندوز قته‌غن اۉزبېکلری کوچ نقطهء نظریدن تېنگ اېدی.
م ۱۸۵۹ ده قوندوز قته‌غن حاکملری ارا اتفاق‌سیزلیکلر نتیجه‌سیده، قوندوز اعظم‌خان کوچلری تمانیدن باسیب آلیندی. اما تالقان اطرافی‌ده میر آتالیق اۉز کوره‌شینی دوام بېردی. شیرعلی‌خان‌نینگ قدرت‌گه کېلیشی بیلن امیردوست محمدخان اۉغلری ارا قره‌مه قرشی‌لیک و اتفاق‌سیزلیکلر توشیشی نتیجه‌سیده قوندوز ینه قته‌غن حاکملری قۉلیگه توشدی. گرچه اۉشنده هم خان‌آباد ده افغان‌لر نماینده‌سی بار اېدی. افغان نماینده‌سی محمد اعظم‌خان و عبدالرحمن‌خان وقتی‌گه قدر دوام اېتدی. نتیجه‌ده قوندوز عبدالرحمن‌خان وقتی‌ده افغانستان‌گه قوشیلدی و اوندن سۉنگ ولایت اداری ایشلری ماموریتی اوچون حاکم‌لر کابلدن کېلردی.
……………
جنرال حفیظ‌‌الله نظری صحیفه‌سیدن کۉچیریب ترجمه قیلیندی.
