جنوبی تورکستان
محمد هاشم همدم تمانیدن کریلدن عرب الفباسیگه اۉگیریلیب نشر قیلیندی
۱. بۉلیم
تورکستانده ملي-آزادلیک کوره‌شی
روسيه نینگ شرققه حمله‌سی آلتین اۉرده پرچه‌لنیب، روس کنیا‌زلیکلری یگانه مرکزلشگن دولتگه بیرلشگن خوی عصرده‌یاق باشلندی. هجري 911 (مېلادي 1505) ییلده مسکو کنیا‌زلیگی آق اۉرده‌گه هجوم باشله‌دی. آق اۉرده خانی بو هجومنی قَیتریب، دشمننی مسکو کریملی‌گچه قوویب باردی. مذکور کتاب اوچون معلومات تۉپلب یورگنیمده قۉقان اۉلکه‌شناسلیک موزیمی خادملری شَیبانيلر دولتی اساسچیسی محمدشَیباني‌خان‌نینگ آق اۉرده خانی محمد امین‌خانگه اوشبو غلبه مناسبتی بیلن یوباریلگن مبارک‌نامه‌سیدن بیر پرچه تاپیب بېریشدی. بو شَیباني‌خان قلمیگه منسوب قوییده‌گی تۉرتلیک اېدی:
اسلام باشینگ‌گه تاجی-تاره‌ک بۉلسون،
یارینگ تون و کون تنگری تباره‌ک بۉلسون.
اۉروس کافرینی قیرمیشسن اۉغلوم،
سېنگه غازيلیک مبارک بۉلسون.
“شیبانی خان”
کېینچه‌لیک اېسه، اۉروسلرنینگ طالعی بلند کېلیب، بیر نېچه عصر مابینیده قازان، قریم، اېدیل بۉیلری، اۉرال، سیبیريه و اوزاق شرق، قزاق دشتلرینی اصطلاح قیلدیلر و اۉرته آسیا خانلیکلریگه جدّي خوف ساله باشله‌دیلر. قۉقان خانلیگینی باسیب آلیش 1853 ییلدن باشلندی. خلق وطن مدافعه‌سیگه کۉتریلدی. یاونینگ تهدیدی حتا بو دنیا ایشلریدن قۉل سیلته‌گن قلندرلرنی هم آیاققه تورغزدی. قلندرلر جهر ایتیب جنگگه کیرا‌َر اېکنلر. اۉشه پیتده‌گی مورخلر بو جهرلردن اَیریملرینی یازیب قالدیرگن اېکنلر. قۉقان اۉرمان خۉجه‌لیگینی منعویت ایشلری بۉییچه متصدیسی یحی‌خان دده‌بایوف شولردن بیر نېچه نمونه تاپیب کېلدی:
ایا دۉستلر، یورتیمیزگه رقیب کېلدی،
جنگگه کیرگیل، سېن جنتی بۉله‌ی دېسنگ.
قیلیچ-خنجر، مِیلتیغینی تقیب کېلدی،
جنگگه کیرگیل، سېن جنتی بۉله‌ی دېسنگ.
شهرلرنی، قلعه‌لرنی بیر-بیر آلدی،
آق مسجدو تورکستانگه یۉلین سالدی.
یۉللریده خرابه-یو لحد قالدی،
جنگگه کیرگیل، سېن جنتی بۉله‌ی دېسنگ.
سرایلرو کلبه‌لرنی ایله‌دی خاک،
بو ایشلرنی کۉزیم کۉریب، یوره‌گیم چاک.
اې یارانلر، گرچه بیلسنگ اۉزینگنی پاک،
جنگگه کیرگیل، سېن جنتی بۉله‌ی دېسنگ.
یادینگده توت، سېن خواه قری، خواهی سه‌بي،
حُب‌ّ الوطن مِن الاِیمان دېب‌دور نبی.
شهیدلر نینگ شفاعتین بېرگه‌ی ربّي،
جنگگه کیرگیل، سېن جنتی بۉله‌ی دېسنگ.
وطن اوچون جنگ قیلماق اولکن ثواب،
اغیار اۉقیگه اۉق ایله بېرگیل جواب.
آزادلیک نینگ توغ-بیراغین قیلگیل تواب،
جنگگه کیرگیل، سېن جنتی بۉله‌ی دېسنگ.
سېن اۉزینگنی اېل-یورتگه چین فرزند دېسنگ،
یورت قۉریشگه تیارمن هرچند دېسنگ.
خواجه اسرار سۉزینی گر پند دېسنگ،
جنگگه کیرگیل، سېن جنتی بۉله‌ی دېسنگ.
بیراق، حربي ایشده، تخنیک‌ده، قورال-یراغده اروپا مملکتلریدن انچه آرقه‌ده بۉلگن، دشمنگه قرشی بیرلشه آلمه‌گن خانلیکلر روسيه امپراتورلیگی ضربه‌سیگه تاب بېرالمه‌ی، اولرنینگ اسارتیگه توشیب قالدیلر. یوقاریده‌گی جهر متنی‌نینگ مؤلفی، دوکچی اېشان‌نینگ صفداشی خواجه اسرار خلیفه خلقنی ملي-آزادلیک کوره‌شیگه چارلر اېکنلر، خانلیکلرنینگ یېنگیلیشی سببلرینی هم کۉرسه‌تیب اۉته‌دیلر:
ایا دۉستلر، سۉزیم تینگلب، فکر قیلینگ،
سیزگه عرضیم ایتیب ندا قیلدیم منا.
گر سۉزلریم معقول بۉلسه ذکر قیلینگ،
حق ایشیگه جانیم فدا قیلدیم منا.
وا دریغا، تورکستانیم مغلوب بۉلدی،
حکمالر یورت قورالمه‌ی تسلیم بۉلدی.
بول سبقلر برچه‌میزگه تعلیم بۉلدی،
بول تعلیمدن سیزنی آگاه قیلدیم منا.
خان-امیرلر باشی بیرده قاووشمه‌دی،
یاوگه قرشی بیر انجمن قوریشمه‌دی.
دانالرنینگ سۉزلریگه کیریشمه‌دی،
شول باعث‌دین اېلدین اجره‌ب قالدیم منا.
حکمالر اېل دردیدن فارغ بۉلدی،
معرفت‌دین اوزاق کېتیب جاهل بۉلدی.
یۉل کۉرسه‌تگن الر اوچون باطل بۉلدی،
عاقبتده یاو ایلکیگه توشدیم منا.
یا الحذر، یورتیمیزنی اۉروس آلدی،
جسمیمیزگه، روحیمیزگه کیشن سالدی.
دیده قیلیب، کۉزلریمیز یاشدین قالدی،
یره‌تگندن مدد تیله‌ب قالدیم منا.
آبی-دیده قیلگن بیلن معوا تاپمه‌دیم،
بلانی دف اېترگه دعوا تاپمه‌دیم.
تېک تورماقنی اۉزیم‌گه روا تاپمه‌دیم.
معرکه‌ی میدان بۉلیب چیقدیم منا.
وطن اوچون شهید بۉلماق قوتلوغ اۉلیم،
کوره‌شماقدین اۉزگه هېچ بیر یۉقدیر یۉلیم.
آزادلیک‌نینگ یراغینی توتدی قۉلیم،
شهادتنی تقدیریم‌گه کۉردیم منا.
اۉزلرینی شېر بیلگن اېرلر، یارانلر،
نجات یۉلین تاپمه‌گن گمراه-سرسانلر.
قۉلینگگه یراق آل، دۉستلر، یارانلر،
حُرلیک اوچون جنگگه دعوت اېتدیم منا.
تاریخي ادبیاتلرنی کۉزدن کېچیرسنگیز، روسيه امپراتورلیگی قۉقان خانلیگینی آسان‌گینه قۉلگه کیریتگنده‌ی تأثرات پیدا بۉله‌دی. یۉق، خانلیک آسانلیکچه تسلیم بۉلگن اېمس، اۉز قدرتی، صلاحیتی، درجه‌سیده جنگ قیلگن، قرشیلیک کۉرسه‌تگن. تأسف‌کی، یوقاریده تأکیدله‌گنیمیزدېک، کوچلر، حربي صلاحیت، قوراللنیش تخنیکه‌سی جهتیدن تامانلر تېنگ اېمس اېدی. شونده‌ی بۉلسه‌ده، بو آزادلیک کوره‌شی‌نینگ اۉز قهرمانلری یېتیشیب چیقدی. اولر زمانوي اۉت آچر قوراللرگه اېگه بۉلگن دشمنگه قرشی اۉق-یای، قیلیچ و پلته میلتیق بیلن جنگ قیلیب، قهرمانلیک نمونه‌لرینی کۉرسه‌تدیلر. اولرنینگ ایچیده اېنگ فداکاری، سۉزسیز، الیم‌قولی مینگ‌باشی (محمد یونوس تاییب‌نینگ اثریده «الیقولی» شکلیده کېله‌دی) اېدی. او وطن مدافعه‌سینی تشکیل اېته آلدی، دشمنگه نسبتاً مُراضات‌سیزلیگی بیلن مشهور بۉلدی. تاییب اۉزی‌نینگ «الیقولی امیر لشکر جنگ‌نامه‌سی» اثریده بو حقده شونده‌ی یازه‌دی: «امیر لشکر شونده‌ی دېدیلر: — اگر بو مصالحه‌نی قیلسه‌ک (صلح توزسه‌ک — م.خ) همه آدملر امیر لشکر و شغاوول دېگن ایکّی ملعون اۉز آرایشی و عیش-عشرتلرینی کۉزلب، بو قدَر مسلمانلرنی آلاوگه تشلب صلح توزدیلر. اگر بولر غیرت و هِمت قیلسه‌لر، همه‌میز غزاوتگه آتله‌نیب، بول طرفی اۉرونبورغ، اول طرفی سیبیرياغه‌چه آله‌ر اېردوک دېب، تیریک بارمیز اۉزیمیزغه و اۉلغه‌نیمیزدن سۉنگره فرزند و نبیره‌لریمیزغه لعنتینی یوبارسه‌لر کېره‌ک.»
شونینگدېک، دشمنگه قرشی قناعت‌شاه آته‌لیق، یاقوب‌بېک (کېینچه‌لیک شرقي تورکستان حکمداری)، آته‌بېک نایب، شېرعلی مینگ‌باشی، نیازعلی‌بای، جامه‌دار تۉقسابه، محمد الی، ملا ایسحق (پۉلادخان)، عیسی اولیا، عبدالرحمن آفتابه‌چی، عبدالله بېک و باشقه سرکرده‌لر فداکارانه جنگ قیلدیلر. قۉقان خانلیگی‌نینگ مشهور دولت اربابلریدن بۉلمیش شاهی قۉش‌بېگی‌نینگ نبیره‌سی، شادی مینگ‌باشی‌نینگ جیه‌نی محمد علی آق‌مسجید قلعه‌سی داروغه‌سی (کامېندانتی) اېدی. 1856 ییلده روسلر شهرنی قمل قیلگن پیتده او اۉز قۉل آستیده‌گی سربازلری بیلن بیر نېچه کون اۉق-داریسی توگه‌گونیچه قهرمانانه جنگ قیلگن. روسلر اونی سربازلری بیلن قلعه ایچیده پورتله‌تیب یوبارگنلر.
روسيه‌‌نینگ مۉلجلی، اروپا مملکتلری، خصوصاً بویوک بریتانیا تامانیدن کوتیلیشی ممکن بۉلگن ناراضیلیکنی اعتبارگه آلگن حالده، اۉرته آسیا خانلیکلرینی بۉیسوندیرگچ، اولرنی یریم مستملکه نفوذیده اوشلب توریش اېدی. بیراق قۉقان خانلیگی فقرالری تامانیدن کۉرسه‌تیلگن قتّيق قرشیلیک، اونی یریم مستملکه حالیده توتیب توریش ممکن اېمس‌لیگینی عیان قیلیب قۉیدی. روسيه حکومتی شو بهانه‌ده خانلیکنی توگه‌تیب، اونینگ حدودینی تورکستان جنرال-گوبېرناتورلیگی ترکیبی‌گه قۉشیب آلدی، الی، ملي-آزادلیک حرکتینی اېندیلیکده «عصیانچی‌لیک»، «قراقچی‌لیک» طرزیده بهالب، اونی باستیریش اوچون «حقوقي» اساسگه اېگه بۉلدی.
شونده‌ی بۉلسه‌ده، ملي-آزادلیک حرکتی تاخته‌مه‌دی. بو حرکت، اینیقسه، روسيه حکومتی‌نینگ «ینگی قۉشیب آلینگن یېرلرنی اۉزلشتیریش» دستوری اساسیده همده حکومت‌گه ته‌یه‌نچ صفتی‌ده واديگه کزه‌کلر و موژیکلرنی کۉچیریب کېلیب، اېنگ اونومدار یېرلرگه جایلشتیریلیشیدن سۉنگ ینه‌ده اوج آلدی. بو کوره‌شگه «دوکچی اېشان» دېگن نام بیلن مشهور بۉلگن محمد علی خلیفه، خواجه اسرار خلیفه، درویش‌خان، یېتیم‌خان، قمچی‌بېک عالِم‌بېک اۉغلی، «قاره‌ساچ اېشان» لقبلی محمد قاسم اولیا، شاکرجان، ازلر اېشان و باشقه‌لر رهبرلیک قیلدیلر. خواجه اسرار خلیفه ملي-آزادلیک کوره‌شینی موافقلشتیریش، مرکزلشتیریشگه حرکت قیلگن بۉلسه‌ده، اَیریم یۉلباشچیلرنینگ آرتیقچه غروری، آنگ‌سیزلیگی بونگه یۉل بېرمه‌دی. عاقبتده بو علیحده-علیحده کۉتریلگن قۉزغه‌لانلرنینگ تېز فرصتده باستیریلیشی‌گه آلیب کېلدی. بیراق تاخته‌تیب قۉیه آلمه‌دی. ترقاق حرکتلر اۉچیب-یانیب، نهایت، 1916 ییلگی عامه‌وي خلق قۉزغه‌لانیگه اوله‌نیب کېتدی.
ساویتلر دوریده «باسمه‌چیلیک حرکتی» دېب نام آلگن ملي-آزادلیک حرکتی سردارلری: کتّه و کیچیک اېرگش، رحمانقول، اسلام پالوان، محمدامین‌بېک، شېرمحمدبېک، خال‌خۉجه و باشقه‌لر بو کوره‌ش‌نینگ 1916 ییلگچه بۉلگن باسقیچی داش قازانیده پیشیب یېتیلدیلر و میدانگه توشدیلر. اولرنینگ اکثریتی «اۉغری»، «تالانچی»، و شونگه اۉخشه‌ش توقی لعنت بیلن عیبله‌نیب، حبس‌گه آلیندیلر و سیبیريه‌گه سورگون قیلیندیلر. اولر روس ایشچیسی پېتراودن اېمس، بلکه حیاتدن، بیر-بیرلریدن سبق آلیب، 1917 ییل فبروری انقلابی مناسبتی بیلن وطن‌گه قَیتیب، کوره‌شنی دوام اېتتیردیلر.
جنوبی تورکستان
تورکستانده ملی-آزادلیک کوره‌شی
۲. بۉلیم
تورکستان مختاریتی
1917 ییل فبروری انقلابیدن سۉنگ حاکمیت تېپه‌سیگه کېلگن وقتلی حکومت روسيه‌‌نینگ روس بۉلمه‌گن خلق و مملکت‌لریگه کتّه حقوقلر بېرگن بۉلدی. چېکّه اۉلکه‌لرده جانله‌نیش یوز بېردی. تورلی ملي تشکیلات، اویوشمه، فرقه‌لر تشکیل تاپه باشله‌دی. «شورایی علما»، «شورایی اسلاميه»، «اتحاد و ترقي»، توران عدم مرکزيت فرقه‌سی (فدرا‌لچیلر فرقه‌سی)، یاش بخارالیکلر، یاش خیوه‌لیکلر همده بلشویکلر تأثیریده‌گی «مسلمان مېحنت‌کشلری سایوزی» شولر جمله‌سیدندیر.
شو ییل یاز آیلریده دولت دُمه‌سیگه سیلاو آلدیدن نامزادلر کۉرسه‌تیش اوچون رۉیخطلر توزیلدی، بلشویکلر تأثیریده‌گی نامزادلر 4-رۉیخط‌گه، مستقل‌لیک طرفدارلری اېسه 8-رۉیخط‌گه قید اېتیلدیلر. رۉیخطلر توزیلگچ، سیلاوچیلر بیلن اوچره‌شوولر بۉلیب اۉتدی. قۉقان جامع مسجدیده بۉلیب اۉتگن اوچره‌شووده هر ایکّی رۉیخط طرفدارلری اۉرته‌سیده‌گی مناظره قان تۉکیلیش بیلن یکونلندی. شو کوندن اعتباراً خلق آغزیده بلشویکلر طرفدارلری «تۉرتینچیلر»، مستقل‌لیک طرفدارلری اېسه «سکّیزینچی» دېب نام آلدیلر. قسمت و وقت تۉلقینلری «سکّیزینچی» دېگن نامنی آقیزیب کېتدی، بیراق، «تۉرتینچی» دېگن نام اولکن خرسنگدېک دریا اۉزنیده، یعنی آدملر خاطره‌سیده حلی-حلی سقله‌نیب قالگن.
تورکستاننی مستقل، جوده بۉلمه‌گنده مختاریتلی دولتگه ایلنتیریش فکری xx عصر باشلریده‌یاق جدیدلر و معرفت‌پرورلرنینگ “گپ” ضیافتلریده اساسي موضوع‌گه ایلنگن اېدی. بیراق، پادشاه آخرنکه‌سی (سیاسي پولیس‌سی) دن چۉچیب، بو فکرلرنی کاغذگه توشیرمه‌گن اېدیلر. فبروری انقلابیدن سۉنگ بو حقده جدّي باش قاتیره باشله‌دیلر. «تورک عدمی مرکزيت (فدرا‌لچیلر) فرقه‌سی‌نینگ مرام‌نامه (دستور)ایده بۉله‌جک مختاریتلی حکومت نینگ توزیلیشی، فعالیتی انیق بېلگیلب بېریلدی. بو دستور زمانه‌سی‌نینگ اېنگ خلقچیل، دېموکرا‌تیک دستورلریدن بیری اېکن‌لیگی تدقیقاتچیلر تامانیدن اعتراف اېتیلدی. دستورنی توزیشده قۉقاندن کمال‌الدین قاضی رحمان‌بېردی اۉغلی، عابدجان محمود اۉغلی، اندیجاندن ملا نورالدین اعلم، میرزا عبدالقادربېک، ایسکابیلدن میرعادل میرزا احمد اۉغلی، تاشکېنت‌دن منور قاری عبدالرشید اۉغلی، سمرقنددن ملا محمودخۉجه بېهبودي و باشقه کۉزگه کۉرینگن جدیدلر اشتراک اېتدیلر. مسکو بیلن علاقه‌دار سوداگرلر و جدیدلر مختاریتلی حکومت توزیش باره‌سیده مؤقت حکومت‌نینگ فکرینی آلیشگه حرکت قیلدیلر. اولرنینگ حکومت‌ده‌گی تنیشلری بو مسأله‌نی یقین آره‌ده اۉتکزیلیشی کوتیله‌یاتگن، روسيه تقدیرینی حل اېتیشگه وکالتی بۉلگن تأسیس مجلسی‌گه قۉییشنی مصلحت بېردیلر. اگر تأسیس مجلسی بۉلیب اۉتسه، روسيه اروپانینگ ایلغار مملکتلری ایزیدن باریب، اولرنینگ اداره اصولینی قبول قیلر، «پرولتاریات دیکتاتورلیکسی» حقیده سۉز بۉلیشی ممکن اېمس اېدی. بونی توشونیب یېتگن لېنین باشلیق بلشویکلر و sotsival revoliutsiyachilar (ساتسیه‌ل رېوالیوتسيه‌چیلر) (اېسېرلر) فرقه‌لری تأسیس ییغیلیشی چقیریلگونچه حاکمیتنی قۉلگه آلیشگه حرکت باشله‌دیلر و 1917 ییل 25 اکتوبر (7 نوامبر)ده بونگه اېریشدیلر هم. ایشچی-دهقان حکومتی‌نینگ اېنگ دستلبکی یوریدیک حجتلری صلح و یېر حقیده‌گی دېکرېتلر اېدی. بیر نېچه کون اۉتیب، 15 نوامبرده اېسه روسيه خلق کمیسارلر ساوېتی رئیسی لېنین و ملتلر ایشلری بۉییچه خلق کمیساری استالین امضا چېکّن «روسيه خلقلری حقوقلری دېکلراسیونسی» اعلان قیلیندی. اونده جمله‌دن، شونده‌ی سطرلر بار:
- «خلق کمیسارلری ساوېتی روسيه ملتلری حقیده‌گی مسأله بۉییچه اۉز فعالیتیگه قوییده‌گیلرنی اساس قیلیب آلیشگه قرار قیلدی:
- روسيه خلقلری‌نینگ اجره‌لیب چیقیش و مستقل دولت تشکیل اېتیشی‌گچه بۉلگن اۉز تقدیرینی اۉزی بېلگیلش حقوقی.
- برچه ملي و ملي-دیني امتیازلر و چېکلنیشلرنی من اېتیش حقوقی…»
انقلاب (تۉنتریش) رهبرلری، جهان افکار عامه‌سی اعتبارینی چلغیتیش مقصدیده اوشبو بیان‌نامه‌نی اعلان قیلیب قۉییب، اونینگ اساسیده ملتلرنینگ اجره‌لیب چیقیب کېتیشیدن قۉرقیب، بیر نېچه کون اۉتگچ اجره‌لمس‌لیکنی سۉرب «روسيه و شرق‌نینگ برچه مسلمان محنت‌کشلریگه مراجعت‌نامه»سینی اعلان قیلیشگه شاشیلدیلر. اولر شو طریقه مراجعت قیله‌دیلر:
روس ایشچیلری‌نینگ یگانه آرزو-امیدی تینچ‌لیک (صلح) حقیده‌گی بیتیم توزیلگنیدن سۉنگ بوتون دنیاده‌گی محکوم ملتلرگه یاردم بېریش و اولرنی حُریتگه اېریشتیریشدن عبارت‌دور…
روسيه مسلمانلری: والگه تاتارلری، قیرغیزلر، سیبیر و تورکستان سرتلری، ککاووز تورکلری و تاتارلری، چیچینلر، شمالي ککاووز خلقلری همده روس پادشاه‌لری، ظالملری تامانیدن بوتون مسجدلری و منبرلری بوزیلیب تشلنگن، دین و عرف عادتلری آیاق آستی قیلینگن خلق و ملتلر، بیز سیزلرگه مراجعت قیله‌میز. سیزلرنینگ دینینگیز، عرف-عادتلرینگیز، ملي و مدني مؤسسه‌لرینگیز بوندن بویان هر قنده‌ی تجاوزدن حمایه قیلینه‌دی. اۉز ملي حیاتینگیزنی تام معناده ایمین-اېرکین تشکیل اېتیشینگیز ممکن، بو سیزنینگ حق-حقوقینگیزدیر. شونی بیلینگکی، سیزلر نینگ و بوتون روسيه‌ده یشه‌یدیگن ملتلرنینگ حق-حقوقلرینی انقلاب و شۉرالر حمایه و مدافعه قیله‌دی. بو انقلاب و اونینگ حکومتیگه یاردم اېتینگیز. دۉستلر! بیز کۉترگن بیراغیمیز بیلن هر بیر محکوم ملتگه حُریت آلیب کېله‌میز. مسلمانلر! بیز سیزلردن مادّي و معنوي یاردم کوتیب قاله‌میز».
بو حجتلرگه ایشانگنلر هم بۉلدی، ایشانمه‌گنلر هم کۉپراق بۉلدی. بیراق، قانون کوچیگه اېگه بۉلگن بو حجتدن فایده‌لنیب قالیش کېره‌ک. بونده‌ی امکانیت کېین ینه بۉله‌دیمی-یۉقمی؟ بو مسأله‌گه آیدینلیک کیریتیش اوچون «شۉرای علما» فرقه‌سی پېشقدملریدن بۉلمیش شاه احمیداوف پېتراگردگه یوباریله‌دی. او «مسلمانلر اۉز مستقل دولتینی توزیشی ممکن» دېگن خبر تاپیب کېله‌دی. 12 نوامبرده تاشکېنت‌ده بۉلیب اۉتگن تورلی مسلمان گروهلری‌نینگ بیرلشگن مصلحت قورولتایی شو اساسده «حاکمیت‌نینگ عسکر، ایشچی و دهقان دېپوتاتلری ساویت قۉلیگه اۉتیشی مناسبتی بیلن تورکستان اۉلکه مسلمانلری سېزدی بوتون تورکستان نینگ 98 فایزینی تشکیل قیلووچی 10 میلیون جان مسلمانلر روسيه انقلابی وعده اېتگن آزادلیک، تېنگ‌لیک و برادرلیک اساسیده ملي-مدني اۉز تقدیرینی اۉزی بېلگیلش حقوقیگه اېگه دېب تاپه‌دی» مضمونیده قرار چیقردی. شو طریقه تورکستانده مختاریتلی حکومت تأسیس اېتیش حرکتی باشلنه‌دی.
بیراق، مرکزي اجرائیه کمیته‌سیده، حکومتده بیرارته محلي ملت وکیلی بۉلمه‌گن. تاشکېنت‌ده بلشویکلر نینگ تأثیری کوچلی اېدی. شو طفیلی اېرک‌سېور کوچلرنینگ نگاهی قۉقانگه، بیر وقتلر خانلیک پایتختی بۉلیب تورگن، 300 دن آرتیق مسجد، اېلّیککه یقین مدرسه، آلتیته مرکزي بازار، اۉنلب ترماق بازارلری، اۉتّیزدن زیاد صناعت کارخانه‌سی، 11 بانک، اۉنلب سودا اویلری، شرکتلرگه اېگه بۉلگن، ادبیات، صنعتده محیط و مکتبلر یره‌تگن یېتمیش بېش مینگ اهالیگه اېگه خۉقندی لطیف تامان اینتیلدی.
1917 ییل 26 نوامبرده قۉقان‌نینگ پخته بیرژه‌سی بناسیده (اېسکی تیاتر بناسی اۉرنیده) 4-اۉلکه مسلمانلری فوق العاده سېزدی بۉلیب اۉتدی. سېزدده پایتختی قۉقان بۉلگن تورکستان مختاریتلی حکومتی تشکیل تاپگنلیگی اعلان قیلیندی. مختاریت باشقرووی اۉرگانی تورکستان خلق باشقرووی (54 کیشی)، تورکستان وقتلی کېنگشی (32 کیشی) و حکومتدن عبارت اېدی.
حکومت رئیس‌لیگیگه «الش اۉرده» فرقه‌سی‌نینگ رهبری، مهندس محمدجان تینیش‌باېوف سَیلندی. کۉپ اۉتمه‌ی، حکومت ایچیده‌گی اَیریم کېلیشماوچیلیکلر طفیلی تینیش‌باېوف استعفا بېره‌دی و اونینگ اۉرنینی حقوق‌شناس مصطفی چۉقَی اېگه‌لله‌یدی. چار حکومتی‌نینگ افسری شامیل‌بېک اونینگ اۉرین‌باسری، اسلام شاه احمد اۉغلی عدلیه وزیری، پاتېلیه‌خاو – آزیق-طعام وزیری، عبیدلله‌خۉجه – حربي وزیر، چنیش‌ېوف– باش قوماندان، سعید ناصر میرجلیل اۉغلی – خزینه‌چی اېتیب سَیلندیلر. مختار جمهوریت‌نینگ ینگی حکومتی عاموي سفربرلیک اعلان قیلیب، ملي اردو توزیشگه کیریشدی. حکومت ترکیبی‌ده‌گی 54 کیشی‌دن 36 نفری یېرلی توب اهالی وکیللری، قالگنلری اروپالیکلر اېدی. دېمک، چینه‌کم بین‌الملل حکومت توزیلدی، محلي خلق وکیللری و.ای.لېنین نینگ کۉرگزمه‌لریگه قطعي عمل قیلیب، اۉز تقدیرلرینی اۉزلری بېلگیلشگه کیریشدیلر. 26 دسمبرده قۉقانده بۉلیب اۉتگن مسلمان ایشچی و عسکر وکیللری‌نینگ ای فوق العاده سېزدی، بلشویکلر نینگ قتّيق قرشیلیک کۉرسه‌تیشلریگه قره‌مه‌ی، قۉقان مختار حکومتینی یاقله‌دی و و.ای.لې نینگه قوییده‌گی متنده‌گی تلگرام‌نی جۉنتدی:
«تورکستان مسلمانلری ایشچی و عسکر دېپوتاتلری ای فوق العاده سېزدی قبول قیلگن قرارنی سیزگه معلوم قیلیب، تورکستاننی هلاکت یاقه‌سیگه کېلتیریب قۉیووچی ترتیب‌سیزلیک، قۉش حاکمیت‌چیلیک‌نینگ آلدینی آلیش مقصدیده اۉلکه‌ده حاکمیتنی وقتلی تورکستان مختار حکومتیگه تاپشیریش تۉغریسی‌ده تورکستان خلق کمیسارلری ساوېتی‌گه روسيه دېموکرا‌تیک جمهوریتی‌نینگ عالي حاکمیتی نامیدن کۉرستمه بېریشینگیزنی سۉره‌یمیز».
مختاریتلی حکومت «اېل بیراغی» گزېته‌سینی نشر اېته‌دی، مالیه ایشینی موافقلشتیریش اوچون 30 میلیون سۉملیک زیام چیقره‌دی، اۉز ملي اردوسینی یره‌تیشگه کیریشه‌دی، خلق پولیسینی تشکیل اېته‌دی. پولیس باشلیغی لوازمیگه اېرگش قۉرباشی تعیینلنه‌دی. شو ا‌ۉرینده اېرگش قۉرباشی نامی بیلن باغلیق بیر مسأله‌گه مناسبت بیلدیریب اۉتیشیمیزگه تۉغری کېله‌دی: تاریخدن معلومکی، تینچ‌لیک، آزادلیک حرکتی جبهه‌سیده اېرگش ناملی ایکّی شخص فعالیت کۉرسه‌تگن. اولرنینگ هر ایکّیسی هم قۉقان‌نینگ بَچقیر دېپره‌سیدن. بیری کتّه اېرگش، ایکّینچیسی کیچیک اېرگش دېگن نام بیلن مشهور. بیزگه تنیشیش نصیب اېتگن برچه منبعلرده پولیس باشلیغی لوازمیگه کتّه اېرگش تعیینلن‌گنلیگی تأکیدلنگن حالده، تورک ژورنالیستی علی بادامچی قلمیگه عاید «1917—1934 ییللرده تورکستانده ملي-استقلال حرکتلری و انور پاشا» اثریده، حکومت اعلان قیلینگندن بیر نېچه کون کېین قۉقان قۉرباشیسی کیچکینه اېرگش‌بېک اجرائیه کمیته‌سی‌نینگ قراری بیلن پایتخت «قۉقان» ژاندارمی قوماندانی و پولیس مدیری اېتیب تعیینلنه‌دی»، دېگن یازوونی اوچره‌ته‌میز. بو معلوماتنی اوچره‌تگچ، منبعلرنی ینه بیر باره کۉزدن کېچیریب چیقیش‌گه تۉغری کېلدی. و نهایت، محلي منبعلرگه سویه‌نیب، علی بادامچی بیر آز ینگلیشگن دېب حسابله‌یمن، همده آته‌م محمد سعید شونینگدېک، بوگونده یوز یاشنی قرشیله‌گن جۉره‌خان تۉره آته‌لر نینگ گواهلیک بېریشلریگه قره‌گنده هم یوقاریده‌گی فکریمیز نینگ تۉغریلی‌گیگه ینه بیر بار امین بۉله‌میز.
منبع:
Saviya.uz منبع: سایتی
گزیته عکسی: Jawid Türkoğlu
کریلدن عرب الفباسیگه اۉگیریلیب نشر قیلیندی
