حکایه‌منی اېشیتماقچی می‌سیز؟
مې‌نینگ آتیم البېرونی
یازووچی: سُعاد تورگوت
فارسچه ترجمه: استاد رحیم ابراهیم
اۉزبېکچه ترجمه: هاشم همدم
مې‌نینگ آتیم البېرونی
حکایه‌منی اېشیتماقچی می‌سیز؟
مېن، میلادی ۹۷۳- ییلی، (بوییل میلادی ۲۰۱۹ دیر) خوارزم‌ده توغیلگن من.
قیشلاغی‌میز آسمانیده، یولدوزلر جَرقیره‌ب- نور ساچیب تورگن کۉرینردی. بیرارپیت، یولدوزلر بیلن ساعت‌لرچه گپیریب اۉلتیره‌ردیک.
آنم، اۉتین ساتیب رۉزغاریمیزنی اۉتکزردی. مېن آنم‌نینگ تېرگن اۉتینلرینی (یاغاچلرنی) کېسردیم. اۉتینلرنی اره‌له‌گینچه، دایم اره‌لنگن یاغاچلر حلقه‌سینی سَنَردیم. بو ایشیم بیلن یاغاچلر قنچه یاش کۉریب، یشه‌گنینی بیلماقچی بۉلردیم.
بو ایش، مې‌نینگ اېنگ بویوک اۉیینچاغیم بۉلگن اېدی.
اۉقیش و اۉرگنیش‌نی سېوگن بیر باله اېدیم. مې‌نینگ بو عادتیم‌نی مدرسه‌لرده درس بېره‌دیگنلر هم بیلگن اېدی. شو اوچون جوده کیچیک اېدیم، مدرسه‌گه آلیندیم.
کائنات و طبیعت حقیده ایلک اۉرگن‌گنلریمنی، بیزدن آلدینکی فیلسوفلر کتابلرینی اۉقیشیم بیلن قۉلگه کېلتیردیم.
شو مدتده، کائنات و کوک(آسمان) حقیده قیدرو-تدقیق قیلردیم و بو حقده بیلگی بېره‌دیگن کتابلرنی جوده هم سېوردیم.
بجرگن تدقیقاتیم برکتی‌دن، کۉپلب بیلگی‌لر قۉلگه کیریتدیم. اۉتلر(گیاه‌لر) حقیده قۉلگه کیریتگن بیلیمیم بیلن کیچیک سېوگی‌لی حیوانلرنی مداوا قیلردیم.
مېنی اۉزیگه تارته‌دیگن بشقه نرسه‌لردن ینه بیری، یولدوزلر و سیاره‌لر اېدی. بو توغریلرده هم تدقیقات قیلدیم. یاشیم حلی ۱۸ گه یېتمه‌گن اېدی، بو توغریده کتاب یازدیم.
کتابلریمنی مېن‌دن سۉنگ کېله‌دیگنلر، بیلیم و بیلگنلریمنی اۉرگنیشلری نیتی‌ده یازگندیم. شو اوچون باشقه تیللرنی هم اۉرگندیم. کۉپلب زحمت چېکتیم و باشقه‌لرگه فایده بېره‌دیگن کتابلر یازدیم.
دېمَک، سیز مې‌نینگ حکایه‌منی اۉقیرکن، بو معنی‌ده دیر که مېن تلاشلی و یوتوغ‌گه اېریشگن بیری اېکن من. مگر شونده‌ی اېمس می؟
داروتانیش تۉغریسی‌ده هم تدقیق قیلدیم.
نېچه تور دارو توزه‌تدیم. بو دارولر بیلن غزنه امپراتوری سلطان محمودنینگ کۉزلرینی مداوا قیلدیم.
کۉزلری یخشی بۉلگنی‌ده سلطان محمود سېویندی. مېنی “دربار علامه‌سی” دېدی. و مېن آرتیق، تانیلگن بیلیم‌دان بیر کیشی بۉلگن اېدیم.
سلطان محمودنینگ اۉغلی سلطان مسعود درباریده بجرگن ایشلریمنی اېشیتمه‌گن قالمه‌دی. اېندی هر یېرده تانیلگن و سېویلگن بیر بیلیم‌دان بۉلگن اېدیم. سلطان مسعودنینگ مېنگه قرشی صمیمیت‌لی محبتی و یاردمی سایه‌سیده، ینگی بیر نرسه توزه‌تیشیمنی ایستردیم. اخیرده، کۉپلب تلاش‌دن سۉنگ اونی توزه‌تیشده موفق بۉلدیم و بیر اسطرلاب(بوگون اونی تلسکوپ دېیدیلر) توزه‌تدیم. بو اوسکونه بیلن اېنگ اوزاقده‌گی یولدوزلر حقیده تدقیق و اۉرگنیش امکانیتی یره‌تیلدی.
مې‌نینگ طبابت و باشقه بۉلیم‌لرده ایشلریمنی آلقیشلش اوچون سلطان مسعود بیر فیل آغیرلیگی‌ده آلتین – کوموش و قیمتلی نرسه‌لر بغیشله‌دی. اما مېن بو ساوغه‌نی آلمه‌دیم، نې‌گه که بونچه نرسه‌نی آلسه اېدیم، مېنی بیلیم یۉلیدن اده‌شتیره‌ردی.
چرچه‌مسدن تدقیقاتیمنی دوام بېردیم. ریاضی‌ده فورموللر کشف قیلدیم. مذکور فورموللر بیلن بوتون یېرنی اۉلچه‌یالدیم. یېرنینگ اۉز چېبره‌سیده ایله‌نیشینی اثباتله‌دیم. بو موضوع‌نی بیرینچی بۉلیب، ایلک مراتبه تاپگن بیلیم‌دان، مېن اېدیم.
دېنگیز قیرغاغلریده هم تدقیقات قیلدیم. انتی‌گرال حساباتی‌دن استفاده قیلدیم. دېنگیزلر نریاغیده دیار بۉلگنینی هم تاپدیم. بو موضوع‌نی کتابلریم‌ده هم یازدیم. ییللر و ییللر سۉنگ که مېن دنیانی ترک اېتگن اېدیم؛ کریستوف کولم، سیز امیریکه قطعه‌سی دېگن دیارگه کېتدی. مېن کریستوف کولم‌دن چمه‌سی ۵۰۰ ییل آلدین بو دیارنی تاپگندیم که دېنگیزلرنینگ نریاغیده دیار بار اېدی.
کۉکلر، یېر، دېنگیزلر، اۉتلر، ریاضیات، جیومتری، جغرافیا، تاریخ، فلسفه و باشقه بیلیم‌لر حقیده کتابلر یازدیم. حیرتلنه‌سیز. هر حالده، مېن ۱۸۰ عنوان کتاب یازدیم. تاریخ‌ده مې‌نینگ یشه‌گن وقتیمنی مینگلی بیلیمی(بیرونی‌نینگ مینگ ییل‌لیگی) دېیدیلر.
بوگونلر هم مې‌نینگ یازگن کتابلریم منبع عنوانی‌ده استفاده بۉله‌دی. دنیانینگ فرقلی مملکت‌لریدن ایریم بیلیم‌دانلر بیر یېرگه تۉپله‌نیب، مېن و کتابلریم حقیده سمینارلر آله‌دیلر. مملکت‌لر مې‌نینگ اسمیم‌ده پُستی تکت‌لر باستیرگن. میلادی ۱۹۷۴ ده یونسکو ۲۵ تیلده چاپ اېتیله‌دیگن مجله‌سیده مېنی تانیتگن. مذکور مجله مقواسی‌ده خیالی تصویریم بیلن شونده‌ی یازگن اېکن:
«بېرونی، دنیا نابغه‌سی، یولدوزشناس، گیاه‌شناس، داروشناس، زمین‌شناس، شاعر، فیلسوف، جغرافیادان و انسانیت عاشقی دیر، کیم کونی‌میزدن ۱۰۰۰ییل آلدین اۉرته آسیا (تورکستان- “ه”) ده یشه‌گن دېب قید قیلیندیم.»
بوکه اۉرته آسیا-تورکستان‌ده یشه‌گن اېدیم و دنیاگه فایده اېتکزگن اېدیم، جوده قوانگندیم و اونگه فخر قیلردیم.
مېن البېرونی من و بو هم مې‌نینگ حکایه‌م!
شو حاضر سېن‌دن ایکی ایسته‌گیم بار:
بیرینچیسی بوکی، مې‌نینگ حکایه‌م و یوتوغلریمنی اۉرتاقلرینگه هم پایلش. التماس! شونینگدېک، اولر هم مېنی تانیدیلر و هم بویوک ایشلرنی بجریشده قیزیقیب، تیارگرلیک کۉریشده جسارت تاپه‌دیلر.
ایکینچی ایسته‌گیم، سېن اۉز ایستکلرینگ و کېله‌جکده نیمه بۉلماقچی‌سن، باشقه‌لرگه یاز!
—
[مقبره‌م‌نینگ جوده اویتلی بیر حالده؛ غزنه‌لیکلر باشکېنتی غزنه شهریده بۉلگن‌لیگی‌نینگ ایتیشیمنی اونوتدیم. مزاریم‌ده نی تاشی بار، نی هم گنبدی و نی هم عَلَمی. مېنگه اۉخشه‌گن بیلیم‌دانلرنینگ بارلیگی‌دن غزنه‌نی “اسلام مدنیتی باشکېنتی دېب اته‌دیلر.]
منبع‌لر: استاد رحیم ابراهیم فېس‌بوک آدرسی Rahim Ibrahim ۲۴.۰۵.۲۰۱۹
سُعاد تورگوت. بن بیرونی، دیگ بیر یاینچیلیغی، استانبول، 2012.
