‘زخم شرم‌آور’ تاریخ بریتانیا در هند؛ صدمین سالگرد کشتار امریتسار
حق نشر عکسAFPشنبه، ۱۳ آوریل (۲۴ فروردین)، یکصدمین سالگرد کشتاری است که در هند به دست نیروهای بریتانیایی انجام شد و اثرش تا همین امروز در روابط دو کشور از بین نرفته است؛ کشتار “باغ جلیان‌والا” در شهر امریتسار.
بعد از گذشت ۱۰۰ سال از این کشتار، نه تنها بر سر چگونگی این رخداد و جزئیاتش اختلاف نظر وجود دارد، بلکه هنوز رهبران دو کشور نیز در چگونگی مواجهه با این اتفاق تاریخی، توافقی ندارند.
هندی‌ها معتقدند که بریتانیا باید بابت این اتفاق عذرخواهی کند و حتی برخی از سیاستمداران این کشور می‌گویند که بریتانیا موظف است به دلیل این کشتار غرامت بپردازد. بریتانیا، اگرچه در سالهای اخیر رویکرد متفاوتی در قبال کشتار جلیان‌والا باغ اتخاذ کرده، اما همچنان از عذرخواهی رسمی خبری نیست.
برخی معتقدند این کشتار یکی از عواملی بود که به جنبش استقلال‌خواهی هندی‌ها شدت بخشید و در نهایت موجب شد تا این کشور از سلطه استعماری بریتانیا رهایی یابد. در عین حال برخی نیز می‌گویند که برعکس، به دلیل همین کشتار، جلوی یک شورش فراگیر گرفته شد و استقلال هند عقب افتاد.
در این روز چه اتفاقی افتاده است؟
کشتار در جلیان‌والا باغ که در زبان انگلیسی به “کشتار امریستار” معروف است، نتیجه وقایعی است که پیش از این روز آغاز شده بودند و ابعادی فراتر از حکومت استعماری بریتانیا بر هند داشتند.
در آن زمان، کمتر از یک سال بود که جنگ جهانی اول به پایان رسیده بود؛ جنگی که هندی‌ها در پیروزی نیروهای متفقین نقش بازی کرده بودند. تعداد سربازان هندی که در حمایت از بریتانیا وارد جنگ شدند، بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود.
در این زمان که ایده‌های ملی‌گرایانه به سرعت در دنیا طرفدارانی پیدا می‌کرد، هندی‌ها نیز با گروهها و احزابی تازه تاسیس تلاش می‌کردند تا به دورانی که از سوی برخی از نخبگان ضداستعمار، “بردگی انگلیس” توصیف می‌شد، پایان دهند.
حق نشر عکسGETTY IMAGESضمن اینکه برخورد امپراتوری بریتانیا با تعدادی دیگر از مستعمرات مانند استرالیا، کانادا، نیوزیلند و آفریقای جنوبی، برای نخبگان هندی پرسش‌برانگیز بود. سفیدپوست‌های محلی در این مستعمرات، یکی پس از دیگری صاحب یک واحد سیاسی خودمختار شده بودند و در مسیر استقلال گام بر می‌داشتند. اما در هند نه تنها خبری از این خودمختاری نبود، بلکه چشم‌اندازی هم برای پایان سلطه بریتانیا به چشم نمی‌خورد.
آنچه بعد از جنگ عملا به سوخت مورد نیاز برای محبوبیت ایده‌های استقلال‌طلبانه هند تبدیل شد، سخت‌گیری بیشتری بود که بریتانیا برای کنترل بر هند اعمال کرد. در واقع برای هندی‌ها بعد از جنگ نه تنها از آزادی بیشتر خبری نبود، بلکه برعکس قانونی اعمال شد که در آنها بازداشت و محاکمه هندی‌ها آسانتر می‌شد؛ قانونی که هندی‌ها آن را “نه دلیل، نه وکیل، نه اپیل (درخواست تجدیدنظر)” می‌خواندند.
در این زمان، ایالت مهم پنجاب به یکی از مراکز فعالیت‌های سیاسی هندی‌ها تبدیل شده بود و در این ایالت، کنگره‌ای محلی در شهر امریتسار تشکیل می‌شد. وجود این کنگره و بالا گرفتن بحث‌های استقلال‌طلبانه، فضایی از امیدواری برای وقوع انقلابی سراسری را به وجود آورد.
در نهایت فضای متشنج امریتسار به درگیری انجامید و بریتانیایی‌ها به سوی هندی‌ها آتش گشودند و ۱۵ هندی کشته شدند. مرگ این گروه خشم عده‌ای را برانگیخت و آنها نیز به خون‌خواهی، پنج غیرنظامی بریتانیایی را کشتند. با قطع تلگراف، ارتباط شهر با بیرون قطع شد و یک ژنرال بریتانیایی به نام “ریجینالد دایر” برای حل و فصل ماجرا از دهلی به شهر اعزام شد.
حق نشر عکسGETTY IMAGESدر روز ۱۱ آوریل سال ۱۹۱۹، ژنرال دایر با ۴۷۵ نفر از نیروهای نظامی بریتانیایی و ۷۱۰ تن از سربازان هندی وارد شهر شد. او به محض ورود حکومت نظامی اعلام کرد. اما رهبران محلی از مردم خواستند تا در جلیان‌والا باغ جمع شوند.
جلیان‌والا باغ، بزرگترین پارک محصور شهر محسوب می‌شد و هر سال مراسمی مذهبی نیز در آن برگزار می‌شد. بدین ترتیب، همزمانی مراسم مذهبی و فضای سیاسی پرتنش شهر، موقعیتی ایجاد کرد تا هزاران نفر در باغ جمع شوند. ظاهرا مردم آمده بودند تا هم مراسم را تماشا کنند و هم بر خواسته‌های سیاسی پای بفشارند و حکومت نظامی را زیر سئوال ببرند. بر اساس منابع هندی تعداد حاضرین در باغ بین ۱۵ تا ۲۰ هزار نفر بوده است.
ژنرال دایر اما واکنشی برخلاف تصور همه انجام داد. او به همراه سربازانش وارد باغ شد و در کمتر از ۳۰ ثانیه، بدون هشدار قبلی فرمان آتش صادر کرد. در باغی که پر بود از غیرنظامیان، کشتاری سریع و کم سابقه رخ داد که بر سر تعداد قربانیانش هرگز توافقی به دست نیامد. بر اساس مدارک رسمی بریتانیا، در این کشتار ۳۷۹ نفر کشته شدند که ۳۳۷ نفرشان مرد و ۴۱ نفرشان زن بودند. یکی از قربانیان نیز یک نوزاد بود که هفت هفته عمر داشت.
هندی‌ها می‌گویند که تعداد قربانیان بیش از هزار نفر است.
خبر این کشتار هم بسیاری را در هند غم‌زده و شوکه کرد و هم واکنش‌های متناقضی را در قلب امپراتوری در لندن به دنبال داشت. یکی از معروف‌ترین واکنش‌ها متعلق به وینستون چرچیل، چهره برجسته سیاست بریتانیاست که در آن زمان وزیر جنگ بود. او به شکل غیرعلنی آنچه رخ داد را کشتار وحشتناک توصیف کرد. ادوین مانتی‌گیو، وزیر هند در کابینه بریتانیا نیز این اتفاق را در آن دوران، “تروریسم” خواند.
در نهایت به دلیل اعتراضها ژنرال دایر مجبور شد تا از ارتش استعفا کند. اما همچنان برخی نیز در بریتانیا از او دفاع کردند و حتی معتقد بودند که اقدام این نظامی بریتانیایی، از وقوع انقلابی در هند جلوگیری کرده و امپراتوری را نجات داده است. وقتی که ژنرال دایر از ارتش کناره گرفت، یک روزنامه بریتانیایی به نام “مورنینگ پست” صندوقی برای حمایت از او تشکیل داد و موفق شد در آن زمان، ۲۶ هزار پوند جمع‌‌آوری کند؛ معادل یک ثروت یک میلیون پوندی در حال حاضر.
در مقابل هر یک از بازماندگان قربانیان آن روز، ۵۰۰ روپیه (معادل ۱۷۶ دلار امروز) دریافت کردند.
حق نشر عکسGETTY IMAGESموضع بریتانیا در قبال این کشتار چیست؟
به رغم روایت‌های ضد و نقیضی که در زمینه رقابت‌های سیاسی درون بریتانیا نقل می‌شد، کشتار جلیان‌والا باغ از همان ابتدا برای هند و جنبش استقلال‌طلبی‌اش اهمیتی ویژه داشت و بر روی فعالانی مانند مهاتما گاندی و هوادارانش اثر قابل‌توجهی گذاشت.
به همین دلیل آنها به محض اینکه موفق شدند کشور مستقل هند را تشکیل بدهند، از همان ابتدا هر سال مراسمی به یاد قربانیان برگزار کردند و حتی محل این کشتار نیز حفاظت شد، در حدی که تا همین امروز، آثار گلوله‌هایی که ۱۰۰ سال پیش شلیک شده بر دیوارهای جلیان‌والا باغ دیده می‌شوند.
درخواست عذرخواهی رسمی بریتانیا اما موضوعی است که آرام آرام در میان مورخین و بعدتر سیاستمداران هندی مطرح شد.
حق نشر عکسGETTY IMAGESمهم‌ترین واکنش رسمی بریتانیا که می‌تواند نقطه عطف برخورد دولت این کشور با کشتار جلیان‌والا باغ تلقی شود، سفر ملکه فعلی این کشور به محل کشتار بود. ملکه الیزابت به همراه همسرش در سال ۱۹۹۷ میلادی از این مکان دیدار کرد.
در این دیدار اگرچه از عذرخواهی خبری نبود، اما ملکه بریتانیا آنچه رخ داد را به عنوان واقعه‌ای “ناگوار و غم‌انگیز” به رسمیت شناخت و گفت نگارش دوباره تاریخ ممکن نیست. وی در عین حال گفت که باید از وقایع غم‌انگیز تاریخ درس گرفت.
آنچه ملکه الیزابت در سال ۹۷ بیان کرد، برای سالهای بسیار نزدیکترین واکنش بریتانیا برای پذیرش مسئولیت این کشتار تلقی می‌شد. تا اینکه در سال ۲۰۱۳، دیوید کمرون، نخست‌وزیر وقت بریتانیا نیز به محل این کشتار سفر کرد.
آقای کمرون اولین رئیس دولت بریتانیا بود که این کار را انجام داد و در مراسم رسمی یادبود قربانیان کشتار جلیان‌والا باغ شرکت کرد. او بر روی یادبود این کشتار، گل گذاشت و آنچه را که رخ داده “به شدت شرم‌آور” توصیف کرد. اما او نیز از عذرخواهی شانه خالی کرد.
حق نشر عکسGETTY IMAGESدر آستانه یکصدمین سالگرد این کشتار، فشارها از سوی فعالین هندی بر سر لزوم عذرخواهی بریتانیا بالاگرفت. اما در نهایت این فشارها هم به نتیجه نرسید و در عوض ترزا می، نخست‌وزیر بریتانیا که همزمان با بحران سیاسی خروج کشورش از اتحادیه اروپا دست و پنجه نرم می‌کند، بار دیگر این کشتار را شرم آور خواند.
خانم می در یکی از جلسات پارلمان بریتانیا در یک سخنرانی که به نظر می‌رسید با دقت تک‌تک کلماتش انتخاب شده گفت: “ما به دلیل آنچه رخ داد و رنجی که به وجود آورد، عمیقا متاسفیم. تراژدی جلیان‌والا باغ، یک زخم شرم‌آور در تاریخ (اقدامات) بریتانیا در هند است.”
اما در مقابل، جرمی کوربین، رهبر مخالفان در پارلمان خواستار “یک عذرخواهی قاطع، شفاف و کامل” شد؛ موضعی که دولت فعلی بریتانیا تمایلی به پذیرش آن ندارد.
یکی از دلایل اصلی مخالفان عذرخواهی دولت بریتانیا، یکصد سال بعد از وقوع این کشتار، موضعی است که دولت این کشور در زمان وقوع کشتار اتخاذ کرده است. مخالفان عذرخواهی مانند دیوید کمرون می‌گویند که در آن زمان، دولت بریتانیا این کشتار را تایید نکرده و برعکس، در همان زمان این کشتار توسط بریتانیایی‌ها رسما محکوم شده است. به همین دلیل در حال حاضر دیگر به عذرخواهی نیازی نیست.
رابطه بریتانیا و هند، به رغم سالها استعمار و ناملایمات ناشی از آن، همواره رابطه‌ای ویژه بوده چرا که دوران طولانی استعمار موجب شده تا دو کشور به اشتراکات فرهنگی و سیاسی برسند. اما این بدان معنا نیست که گذشته استعماری به کلی فراموش شده است.
از آنچه که تاریکی‌های استمعار بریتانیا در هند توصیف می‌شود، کشتار امریتسار یکی از شاخص‌ترین رخدادهایی است که به واسطه تحولات قبل و بعد از آن اهمیتی بیش از باقی کشتارها و ناملایمات آن دوران یافته است و عمق بحث‌ها در دو کشور نشان می‌دهد که هنوز زخم آن درمان نشده است.
