بیردهشتلی تاریخی واقعه دن تورت بدیعی تصویر
کاظم امینی
سرپل «بوغایی»سیده یوزبیرگن فاجعه گه بغیشله ب
( اوزبیک معاصر ادبیاتیده تاریخ بیلن بدیعی ادبیات رابطه سی)
شمسی هجری 1343ییل(میلادی1954ییلی) اَوغانستان شمال ولایتلریده کته بیرواقعه صادربولدی.اوشبوواقعه ظاهرشاه حاکمیتی دوریده بوتون شمال وشمالشرقده استقامت قیلووچی اوزبیک –تورکمن لرنینگ مستبدفاشیستیک توزومگه نسبتاًقوزغه تیب،اولکه سطحیده اوشه زمانگه کتّه اعتراضلرگه سبب بولدی.اوشبودهشتلی واقعه طفیلی جوزجان،فاریاب،بلخ،سمنگان،قندوز،بدخشان،تخاروباشقه ولایتلرده کته اعتراض وناراضلیک حرکتلریولگه قوییلیب،اوزاق مدتلردوام تاپدی. اوشبواَینچلی واقعه درحقیقت «اسحاقزایی» اوروغیگه منسوب کوچمنچی(ناقلین) اوغان خانلری واسطه سیده ،جوزجان ولایتیگه قره شلی(سرپل) تومنیده صادربولگن واقعه ایدی. بو دهشتلی واقعه (محمد اکر م وکمال الدین اسحاقزایی)واسطه سیده «سرپل »تومنی نینگ« بوغایی» دیگن قیشلاغده عملگه اشدی.
اصل واقعه حقیده قوییده گیچه:«…1965 میلادی، 1343هجری ییل، 22 د لو آیی، جمعه کونی، سرپل شهری نینگ بوغاوی “بوغا یی” قشلاغیده، اوز ایکین زارلری اوستیده، ناقلین خانلری ـ اسحاقزیلر تامانیدن وحشیلرچه آتیلگندن کیین، تیریکله یین کتته النگه ده کویدیریب اولدیریلگن آلتی ته دهقان فاجعه سی مناسبتی بیلن یازیلگن ایدی. تأسف بیلن ایتیش کیره ک که شعرنینگ یازیلیشی و فاجعه نینگ تاریخی، “یورک سرلری” شعرلریم توپلمیده نا توغری شکلده 1954 میلادی و 1332 هجری ییل دیب نشر ایتیلگن. ایریم عایله لری و صورتلری عنوانده بیریلگن مرحوم شهید لر قوییده گیلردن عبارت ایدی.
1- مرحوم محمد قل، 2- مرحوم ملاشریف، 3- مرحوم احمد، 4- مرحوم یادگار، 5- مرحوم غلام قادر، 6- مرحوم عبدالواحد. بولردن تشقری توققیز دهقان قتتیق یره لنگن ایدی.
بو دهشتلی واقعه دن قوزغالگن جنوبی تورکستان اهالیسی ییغیلشیب دولتگه قرشی عصیانلر باشله دیلر شو(اون کیشی) نی کوییب – یانگن کول لرینی(بیر قاپ) گه تشلب (شورا- پارلمان) گه ییباردیلر. مرحوم شهید لرواولرنینگ ایریم عایله لری صورتلری، اوشه زمانده محترم ژورنالیست غلام نبی خاطرنینگ شخصی جریده سی “پیام امروز” نینگ 1344 ییل 21 حمل سانیده نشر بولگن ایدی.
***
رحمتلی محمدامین اوچقون(1310-1303) اتاقلی ژورنالیست،شاعرویازووچی؛او،اوزبیک خلقی مدنی- فرهنگی حیاتیده ایلک بارجرقیره ب پارله گن«یولدوز»هفته لیگی نینگ اساسچی همده باش محرری.او،عمری نینگ اساسی قسمینی بدرغه لیکده اوتقزیب،تورکیه نینگ استانبول شهریده وفات ایتیب،اوشه ییرده توپراققه تاپشیریلگن.اوشبوواقعه یوزبیرگن ییللرده،شاعریمیزاَوغانستانده بولیب،اوشبواَینچلی واقعه اونگه کَته تاثیرات کورگیزگن.اوشبومناسبت گه بغیشله نیب اونینگ«سرپل ده اتش»ناملی شعری موجود:
سرپلده آتش
سرپل ده طغیـان سرپل ده آتش،
کیم کویدیریلـدی(سکیزته دهقان)،
بیر نیچه قانخور انسان سرکش،
ایلگیده بولـــدی بـو ظـلم و طغیان.
***
ناگه قوتیرگن قانخور «سپَی لر»
نان ییب همیشه دهقان قولـیدن،
اوشبو سپیلرـ «اسحق زی» لر،
اسمین توتیشگه عارایتکه ی انسان.
***
بیرمینگ و اوچ یوز قرق اوچ ییلینده،
سرپل ده بـولــدی اوشـبو جنـایت،
افغانســتان نینگ خـلقـین تیلــیـنده،
نفرتلــــه قالگی بو قــانلی داستان
***
اوشــبو جنایت تاریخ ده قــالـگـی،
انسان ایشینی تــاریـخ اونـوتمـس
تورکستان اهلی بیرکون اوچ آلگی،
کیـــلگای محقَّق بیر ینگــی دوران.
***
افغـانســتان نینگ دولـت بنــــاسی،
فاشیست بیر قوم بیرله قـوریلـــگن،
ظــلم و سـتم نینگ بـو دوراساسی،
کــیم خـلق لرنی قیلگان پریشان.
***
هوشیار اولینگلرای اولکه داشـلر،
فـرصتنی قؤلدن بیرماک خطا دور،
برلشسین ایندی همـتلی یاشـــــلر،
قیلسون اولوس نینگ دردیگه درمان.
***
ایسکی بنـــالر آخــر بـوزولـــگی،
جبرزمان نینگ دوربــویله حکمی،
خوشبخت توپلام بیشک توزولگی،
حققه یتوشکــای هر تورلیک انسان.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
محمد امین اوچقون
قندوز، نوایی وات
***
رحمتلی ایرگش اوچقون(1309-1389) اوزی نینگ(عیدی- هییتلیک) سرلوحه لی اوزبیکچه قصیده سی ارقه لی بوندن ییللیک ییل آلدین شوواقعه دن جانلی تصویر یره تیب بیره دی. بو قصیده چققه سیاسی مضمونگه ایگه بولیب . 1343. ییلی ظاهر خان دوریده بیرینچی آنه یاسا(قانون اساسی) تصویب بولگنیدن کیین ، ایتیلب چیت ایللردن ظاهرخان گه تارتیق قیلینه دی. یوقاریده ذکر ایتیلگن تاریخی واقعه انه شو قصیده آرقه لی آچیق اوز افاده سینی تاپگن ، اوشبو قصیده دن بیرخیل بیتلر :
بیره مینگ بولسین مبارک ای مسلمان بچه غر!
اوی ایچینگینی تانگری قیسلین شاد وخندان بچه غر!
حق ،عدالت،حریت دیب الداتیلدینگ دایما!
نیرده حق؟نیرده عدالت؟ نیرده انسان بچه غر؟
ایسکی قانون اساسی ینگی سیدن فرق سیز
سحر بازدیک ایسک لرنی ینگی قیلغان بچه غر!
(اون شبرغانلیک) یاقیلدی تیپ- تیریک کیم سوره غای؟
قیسی قاضی؟ قیسی مفتی؟ قیسی دیوان بچه غر؟
شکل دولت شاهی مشروطه لیکن شرط یوق!
مطلقیت تختیده مشروطه سلطان بچه غر!
شاه حاکم،شاه مختار، عیر مسوول مقتدر
مالک ملک امم،ای رب افغان بچه غر!
ینگی قانون اساسی ایسکی سیدن فرقسیز
لیک اول سردار عالی سن پپوسخان بچه غر!
حق بیریلمس،حق الیغای،حق اوچون اولمک کیره ک
هم شهید،هم غازی دورحققه قاووشغان بچه غر!
{افغانستانده گی اوزبیک شاعرلری26-28بیتلر}
رحمتلی ایرگش اوچقون ینه بیرشعریده شودهشتلی واقعه دن جانلی بیر تصویر یره تیب بیره دی:
ای یورت اباد عدالت بار دیر دیگن
اباد وطن می مشرقی می لغمان می ؟
شبرغانده ایر کک خاتون ، اون اوزبیک
اولدیریلیب یاقیلغانی ، یلغان می ؟
قان ییغلاشیب اندخوی ، شبرغان ، سرپل
یو باردیلار قورولتای گه بیر قاپ کول
حق بیرینی تاپیشمای ای غافل قل!
بو عصر فضامی ؟ یا ظاهر خان می ؟
شبرغانده ایکی کافر یوقالدی
بیر سوریک گناه سیز تول یتیم قالدی
معصوم لرنی قیریب کیم رشوت آلدی ؟
اصل قاتل ملت می ، قوماندان می ؟
قندوز،خان اباد ، حضرت امام ده
توکیلگن قان توکیلمادی ویتنام ده
آی بیک ، تاشقورغان ، تالقان ، بغلانده
بوغیلگان لر اوزبیک ، تورک می ، اوغان می؟
(رحمتلی نفیرفاریابی نینگ اوزقلمیگه یازیلگن شخصی یادداشتلریدن کوچیریب آلینگن)
(دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی) اوغانستان معاصر اوزبیک ادبیاتی تاریخیده اوز ایجادیاتی بیلن سلماقلی حصه قوشگن شاعر- ایجاد کار. اوشبو اتاقلی ایجادکارهم شو دهشتلی تاریخی واقعه نی بیر غزل ارقه لی قوییده گیچه تصویر لب بیره دی یره تیلگن اوشبو بدیعی تصویرلرهر بیری ایجادکارلرنینگ بدیعی قابلیتی، تیل خصوصیتی وشوواقعه گه کوز قرشی نقطه نظریدن اهمیتگه ایگه بولیب ،اوزبیک شعریتی سونگی بیر عصر مابینیده ملی مضمونلرنینگ اوزیگه پرورش بیریب کیلگنیدن دلالت قیله دی:
خلق دردی!
ییغله سم ایککی کوزیمدن اقیزیب مین یاشلر
سووبولیب آققه ی چیدالمسدن بو تاغ وتاشلر
قانگه تولدی کونگلیم ایل نینگ آغیر احوالین کوریب
چونکه تقدیری بیلن اوینر نیچه اوباشلر
تا «بوغایی» اوستیده یاغدی مصیبت یاغمیری
ظلم اوتی بیرلن توشتی سرپل ولولاش لر
غفلت اویقو سیدن اویغانینگ وطنداشلر کیلینگ!
قویدیلر مقصد ساری آلغه قدم یولداشلر
کیم ایدیک تاریخده بیرکون،نی بولدیک عاقبت ؟
ای ستم استیده قالگن بینوا قرداشلر
تیکله گین قدینگنی، سیندیرعیش وعشرت کاسه سین
اوزگه لر ایلگی نینگ استیده قالر عیاشلر
آلپ سین ایسکی جهان تاریخیده، سین ارسلان!
همتینگگه عالم اهلی کوپ دیگن شاباشلر
علمینگ اوتیدن بیر اوچقون(کورگانی ) جدولین
(آقسرای)و(تاج محل) فضلینگ اوچون پاداشلر
تیکله دی شرق اویغانیش دوری(نوایی ) همتی
بو یوتوقلرنی چیزیب قالدیردیلر نقاشلر
حکمتینگ انواریدن(فارابی) دور یارقین مثال
بیردی عالمغه تفکر مطمعیدن آشلر
ای اولوغ خلقیم،اولوسیم، ای ایلیم،ای ملتیم!
بیرلشیب تشله نگ قدم،ای کیکسه لر،ای یاشلر!
قیدیریب یازووچی:محمدکاظم امینی
رویخطلر:
1:اېرگش اوچقون اثرلریدن ساچمه نمونه لر،
2:یازووچی نینگ شخصی یادداشت لری،
3:یورک سرلری- دوکتور شرعی جوزجانی شعرلرتوپلمی36-37 بیتلر،
4:علل سقوط شمال، هدایت الله هدایت اثری (فوتوکاپی)
5:دکتورعبدالحکیم شرعی جوزجانی نینگ شخصی فیسبوک صحیفه سی.
