جنوبی توركستانده گی تورك- اوزبیك خلقی نینگ سیاسی تقدیریگه قبیله سالار شوؤنیزم تسلطی دوری سنه لمیش اخیرگی دورلرده یوز بیرگن كتته واقعه و ملی حركتلردن بیری، دولت كپتان حماسه سی حسابلنه دی.
اوشبو داستان 1357 ییل آقیمیده حرمتلی سید حیدر قریشی «اپارسین فلم» توزه توچی شخصی مؤسسه تامانیدن سناریو شكلده یازیلیب فلم توزیلدی، لیكن حكومت دستگاه لری موضوعدن خبر تاپیب اوشبو فلمنی سانسور آستیده آلدی، كیین فلم نامی «غارتگران» گه اوزگرتیریلگنده هم، اونگه رسمی نمایش اوچون رخصت بیریلمه ی نتیجه ده توزه تگن شخصنی فلم سازلیك كمپنی سی اره دن كیتیشگه سبب بولدی.
اونینگ آتی «دولت» و آته سی نینگ آتی «قابل بای» بولیب، میمنه نینگ «قوطور» قیشلاغیدن بولیب، آته سی اوشه ییرده «میرآب باشی» بولگن. «كپتان» لقبی، اوشه دور نینگ نظامی رتبه لریدن بولیب «یوز باشی» یاكه «تولی قوماندانی»، (تولی مشر) معنی سینی افاده لیدی. بو رتبه اونگه دولت حربی كوچلری صفیده كیریب، اوزیدن كوپ قهرمانلیك و ایش- كوره ش كورستگنی سببلی اونگه بیریلگن. اونینگ «خالمراد پهلوان» دیگن بیر اینیسی هم بولیب او بیلن بیرگه قولداشیلیك قیلگنی معلوم. كیین بو شخص مرموز شكلده «اوغیل فالچی» دیگن بیر مكاره خاتین واسطه سیده اولدیریلگن.
دیمك، افغانستان دیگن مملكتنی رسمی صورتده شكلله نیشیدن باشلب حاضرگچه فقط گینه حاكم قوم و قبیله منفعتیگه خدمت قیلوچی سیاستچیلر، اوتگن ایكّی- اوچ عصر اره سیده سیاسی حاكمیتدن چیتلنتیریلگن، محكوم ملیتلر گه منسوب، قومی ناسیونالیزم منفعتیگه قرشی تورگن هر بیر ملی و مردمی حركتنی تیزلیكده اره دن كوتریب، یوقه تیش اوچون اونی یاغی و باغی دیب، عاموی اخبارات واسطه سیده شونده ی ملی حركتلر و اولرنینگ باشلیغلریدن، ایجابی بیر سیما یره تیب قویگن.
دولت كپتان باشچیلیگیده یولگه توشیب، ملی مضمونگه ایگه بولگن اوشبو قیام نینگ آتی و ذاتی افغانستان مسلط بولگن شؤونستیك توزوملر منفعتی بویوریغیگه بناً یازیلگن تاریخلر ده حقیقی صورتده انعكاس ایتتیریلگن بولمسه هم، اوشبو واقعه اوزبیك خلق فولكلوریده، همده جنوبی توركستان یاكه حاضرگی شمالی افغانستانده استقامت قیلووچی اوزبیك خلق نینگ مدنی تورموشیده، اوچمس ایز قالدیریب كیلگن.
دولت كپتان (1285 ـ 1308 شمسی هجری ییللر) واسطه سیگه یولگه تشله نگن ملی حركت و تیبره نیش معلوم درجه ده اوشبو حركت نینگ باشلیغ لری بیلیم سیز بولیب، ییترلی درجه ده سیاسی تجربه لر همده نظملی روشده بیر سازمانی تشكیلات و ریجه لنگن سیاسی برنامه لرده ایگمه بوله آلمسلیگی سببلی، آز مدت ایچیده حاكم شؤونیزم عملدارلری واسطه سیده ییچیلیب و نتیجه ده اوشبو حركتنی اورته دن كیتیشیگه سبب بولدی.
دولت كپتان سواد نعمتیدن محروم بولیب تعلیمات كورمه گنلیگی اونچه كوپ آنگلی كیمسه ایمس ایدی، لیكن او جوده هم باتور، پهلوان و شجاعتلیك ملی تویغو و حسیاتگه ایگه ییگیت ایدی. او یشه گن دور، سیاسی جهتدن اوزبیك خلقی و باشقه محكوم ملیتلر اوچون آغیر و مشقتلی بیر دور حسابله نیب، انه شو قرا دورلرده محكوم ملیتلر گه نسبتاً سانسیز جفا و ملی ستملر روا ایتیلر ایدی.
دولت كپتان نینگ ظهور ایتیشی، تاریخی نقطۀ نظردن شؤونیزم توزومی نینگ متعصب عملدار لریدن بیری سنه لمیش نادر خان حاكمیتی بیلن تینگ كیله دی. دولت كپتان باشچیلیگیده یولگه تشلنگن ملی حركت، شمسی هجری اون ایكّینچی عصر نینگ اخیرگی اونلیگی (دهۀ اخیر) و اون اوچینچی عصر نینگ بیرینچی اونلیگی (دهۀ اول) گه شكللندی.
او، حاكمیت تیپه سیده قدرت سوره دیگن شؤونیست عملدارلر نینگ ملی ستم همده حاكمیت و محكومیت فرهنگینی رواجلنتیرووچی سیاستی بیلن قرشی توریب، آز مدت ایچیده عامه اولوس اره سیدن اوزیگه یوزلب و مینگلب آرقه داش تاپیب، بیر خیل حربی حركتلر و اوروشلرگه قول اوره باشله دی. دولت كپتان انه شو كوره ش نتیجه سیده كتته مؤفقیتلر قولگه كیلتیریب، اوز مخالفلریگه قتتیق ضربه اوریش بیلن اوز باتیرلیگینی اثباتلب بیردی. دولت كپتان بیر خیل نظامی حركتلر نتیجه سیده، میمنه شهری و اونینگ اولوسواللیكلری اوستیده بولگن اجنبی باسقینچیلر نی آلدینی آلیش بیلن اولرگه ققشتغیچ ضربه اوردی كه شولر جمله سیدن (درویزه خان) ناملی میمنه و اونینگ اطرافیده كیلتیریلگن افاغنه ناقل لر فتنه سینی باستیریش شونینگدیك كوهستانلیكلر هجومینی آلدینی آلیش ایدی.
شونینگدیك دولت كپتان بیر خیل نظامی حركتلر نتیجه سیده هرات، بلخ، شبرغان و سرپل لرگه باریب ظالملر اویینی بوزیب، اورنیده دولت آباد لر قورگن. او، اولكه نینگ ایركینلیگینی قولگه كیلتیریش اوچون یولگه توشگن استقلال اوروشلریده «حبیب الله- خادم دین رسول الله» قیامینی حربی یاردم قیلیش اوچون ایكّی مرته میمنه دن، شمالی و كوهدامن تامان یاردمچی قشون یباردی.
شو نینگ دیك دولت كپتان شمالی توركستان نینگ نظامی و سیاسی باشلیغ لریدن بیری بولمیش «ابراهیم بیگ لقی» و «چهاری بیگ لقی» لر بیلن هم اوچره شیب، فكر آلماشتیرگن. دولت كپتان نینگ واسطه سیده یولگه تشلنگن ملی حركت، بیرینچی ده كیچیك شخصی و محیطی خصومتلردن باشلنسه هم، كیین كوترینكی روح كسب ایتیب، رسمی شكلنی اوزیگه آلدی. اوشبو ملی حركتنی یینچیلیشی، مسلط سیاسی توزوم واسطه سیده ایلگریدن ریجه لنگن بولسه- هم لیكن بو نقشه میمنه ده عملدار بولگن نیچه بیر كیمسه جمله دن «جرنیل پاینده محمد خان چرخی، شیرین گل كرنیل و غلام نبی ناصری» لر واسطه سیده عملگه آشیریلدی. شوكبی اونینگ قتلیگه «دولت ارباب» دیگن بیر شخص نی هم قولی بار لیگی انیقلنگن.
دولت كپتان، میمنه نایب الحكومه لیگی واسطه سییده یولگه توشگن بیر كتته باسقین نتیجه سیده، یاز فصلی نینگ حرارتلی بیر توشیده، میمنه نینگ امام صاحب قیشلاغیده اوزی نینگ بیر خیل اورتاغلری بیلن قتل ایتیلدی. او، قتل ایتیلگندن سونگ هم، شؤونیزم عملدارلری اونینگ جنازه سیگه هر قنده ی تحقیر و هتك حرمتدن واز كیچمه ی، اوچ كون اونینگ جنازه سینی «پریدگاه» دیگن منطقه ده خلقگه عبرت بیریش اوچون ایاقدن آسیب قویدیلر.
دولت كپتان و اونینگ همتیده یولگه تشلنگن ملی حركت، جنوبی توركستانده حیات كیچیره دیگن اوزبیك خلقی نینگ فاشیستی توزومگه قرشی آلیب بارگن كوره ش لریدن بیری سنه لیب، اوشبو ملی و مردمی حركت معلوم درجه، خلق ایجادیده كتّه تأثیرات قالدیرگن.
حاضر اوشبو واقعه دن تخمین (85) ییل اوتگن بولسه- هم اونینگ حقیده عامه خلق واسطه سیده توزیلگن قوشیق و فولكلوری روایتلر یاش- قرری و ایركك- خاتین لر تامانیدن ایریم اولتیریش، ییغینات و مراسم لرده اوقیلیب، عامه اولوس اوچون اونوتیلمس بیر قهرمانلیك ایرتكی صفتیده اورین ایگللب قالگن.
«دولت كپتان فولكلوری داستانی» نینگ تانیقلی روایتچیلریدن بیری «قاری دلارام» ناملی بیر ملا قیز معروف بولیب قالگن. او، ایسه دولت كپتان قصه سینی جوده هم احساس و تویغو بیلن، دف چالیب اجرا ایتر ایكن، بیز اوشبو ملا قیز واسطه سیده اجرا ایتیلگن دولت كپتان قصه سی بیر تورینی روایت قیلیش نیتیده، اوشبو كستلرنی قولگه كیلتیره آلمه دیك. شونینگ اوچون بو ییرده اوشبو واقعه، جنوبی توركستان نینگ تانیقلی خلق ایجاد كار و قوشیقچی سی رحمتلی «رمضان ایشان» واسطه سیده اجرأ ایتیلگن روایت نی عزیز اوقووچیلرگه حواله ایته میز:
غــــم بـیـلـــن غـُصــه سـیـنـی درزاب حـصـه سـیـنــی
بـریــنــگ ایـتـیـب بـیـره ی دولــت جــان قـصـه سیـنـی
گـلـلـه بـاقـقـه اوی لـری كـویـنـمـه ی كـیـتتی بـویـلری
سیلكیـلـلـه یـدی كـیـله دی جانیـمگه كلـمـه گـویـلـری
آتــتــی طـنـابـی ایــپ دان اوقـیـب نـمــازی، خـُـفــتـان
دنـیــادن نـــاُمـیـــد اوتــتــی قــابـل نـی اوغـلـی كپـتان
آتـتـی طــنــابـی ایـپ دان كویله ك- ایشتانی صوفـدان
مـیـمـنـه دن یــاغــی بـولـدی قـوطـوری دولـت كـپـتـان
كـبـابـیـنـی سیـخـی گـــه قـره ب قــالــدیــم رُخـیــگـه
دولــت جــانــدی ایـت مــن فـیـتـه نـی اول رُخــی گـه
قـولـیـگـه كـتـتـه تـبـــر كــُنـــده لـه نـــی یــارمـــه دی
«پـایـنـده خـان» وصـیـت قیلدی دولت كپتان بارمه دی
دمـبـوره ده گـی تــار گــه فـیـصـلـه بـولـگــن كــار گــه
«دولــت» صــاحبـی بـیـتـتـی اولـتیریبدی سمـاوار گـه
شـیــریـن شـكـر سـوزیــدن یـاش آقــه دی كــوزیــدن
بــیــر تـولـی عسكـر كـیـلـدی «دولت كپتان» ایـزیـدن
ارپـــه- بــوغــدایـنـی اوردی عسكــرنــی قطار تیـردی
فــوج و پـلـتـه نـگ كـیـلـدی دیـب دولتـگه خبر كیلدی
كـونـه دیـدیـم، كـونـه دی كـوزلری شمعدی یانـه دی
تـفـنـگـنی شانه گـه آلـیـب دولـت كـپـتـان جونـه دی
كـاكـُلـلرینگنی تره ب كیلیب من ایـزیـنـگدن سوره ب
دولـت جــان اوردم بــولـدی راستـۀ بــازار گـه قـره ب
گـُلاب سیـپـدیـم یـوزیـنـگه یـاش ایـنـه لدی كوزینگـه
قـنـداغ قـیـله ی اكـه جان؟ انصـاف بیرسین اوزینـگـه
قـصـابده گی گوشیم گه كیـچه كوشمه- كوشیمگه
دولـت كپتان نی ایتدیب قویمه دیلر اوز خـوشیـم گه
بـلا ســیـنـی آلـه مــــن قـچـن ایـریـلـدی قــوزیــدن
دولـت كـپـتـان ایـلـگـری عسكــر لــه هــم ایــزیـدن
رفیـقنی مخته مه دی چوبـنی ییرگه نیخـته مه دی
هـر قـنـچـه كه قـیـلدیلر دولت كپتان تاخـتـه مه دی
بـلانـگ نی آله ی قوزیم قچن كیلیب سن سوره ب
دولـت هـم اوردم بـولـدی راستـۀ بـازار گــه قر ه ب
بــودنــه نــی پــلــی گــه قــطـار ده گـی نـلی گـه
ایـنـدی تـفـنـگ آتـیـلـه دیـب ایـتـدی عسكـرلریگـه
تـیـگیـرمـان بققه سیـدن جفتـلـب آل یققه سیـدن
گــوله ژالــه دی كـیـلـر دولـت جـان آرقــه سیــدن
پخـتـه تشله گن توندن مین گپ اورگندیم سیندن
دولـت كپتان قصه سی یادگاری قالسیـن مـیـندن
چـلـم لـرنـی چاغله دی سینه لریمنی داغله دی
بجـلـگی دن اوق تیگـدی رومالی بیلن بـاغـله دی
بـودنــه كیـلـدی دامـگـه گـلدی چیقر دی میدانگه
ایــاغــی كـچـل- كـچـل یـیـتـیـشدی امـام جـانگه
هــوا ده گـی ابــر گــه بـنــده قــیـلــگـن جـبـر گه
بـاریـب كـیـردی اكــه جـان دولــت كـهـنـه قبـر گه
قـبـریـنـی تاپمه ی كیته ی رفیقـلریـنی مقته دی
دولـت قـبـر گه كیردی عسكـرلر قره ب تاخته دی
دروازه نـی آچـمـه دی آتـنـی میـنـدی قاچمه دی
خـدا قـیـتـدی دولـت دن یازده تـیـره كـوچـمه دی
كـاكُــل لـریـنـی تــره ب یــوردیـم گـوشـه دن مــره ب
تــفــنـگ نـی قــولاچ قـیـلـدی تـولی مشر گه قــره ب
بـودنـه نـی دانـی گـه عــزت قـیـلـدی مـهـمـانـی گـه
میلتیغنی قولاچ قیلدی هم هیچكیم كیلمـس یانـیـگه
بــاغــده گــی تـیـره گـی دن هـم كـتـتـه دره گی دن
خـیـر مـیلـتیـغی بولمسه قـورقـه دیـلـر یــوره گی دن
هه اوچتی یه، هه اوچتی «چاونی» دن كفتر اوچتی
عین چاشگاه پیشینده «دولت جان» اوققـه اوچـتـی
پـیـشیـن گـه یـیـدیـك نـانـدی رفیق جانمه- جـانـدی
اوزیـنـی دستـگــاه لـری یـوقـه تــدی دولـت جـانـدی
قــصـه قـیـلـدیــم اوره نـی قـولـگـه آلـدیــم دوره نـی
سـیـنـه دن بـالـلـب اوردی سبـیـل یـازده تـیـره نــی
آت دی طـنـابـی ایـپ دان اوقـیــب نـمـازی خـفـتـان
دنـیـادن نـاُمـیـد اوتتی «قابل» نـی اوغـلـی«كپتان»
شـكـر خـــدا اكــه جـان زیــارت قـیـلـدیـم مـزار نــی
قـیـتـیـب آنـه تـوغـرمـی؟ دولـت جـانـدی دلاور نــی
هـیـچـكـیـم نـی چـاره سـی یاغ خدا قیلگن جبردن
مـُـرده نـی چـیـقـر دیــلـر سبـیـل كـُـهـنـه قــبـر دن
* * * *
دل بـیـلـن گــُرده سیـنـی مـُرده نـی زرده سیـنـی
«پرید گاه» آستـی لـر دولــت جـان مــُـرده سینـی
بـیـرگـن كـاولـه یـدی كـازه كـیتـمـه بـولـه مـن نـازه
بـیـش مـیـنگ نـفـر اوقـیـدی دولـت كپتانگه جـنـازه
بـلانــگ نــی آلـه ی مـُلا قـولینگ نی توتسیـن الله
مـــُرده سیـگـه اوقــیـدی بـیـر اونــتـه، بــیــر دامـلا
قـولـتـیـغـی گه یاشیردی كـتته- كـم دن آ شیـردی
دولـت نـی مـُرده سینی ایلتیب خـاككه تاپـیشردی
طـویـلـه گـه بـاغله لـگن آت قـول لریگه بار سـاعات
«دولت» كه اولیب كیتتی شهید بولدی «خالمـراد»
یـكـكـه تـارتـتـی تـاوان دی دیـوانـه قـیلدی خان دی
قـیـتـه آنـه تـوغه رمـی؟ دولـت جـانـدی جــوان دی
بــلا سیـنـی آلـه ی دی دلـگــه بــالای بــلـه م دی
فـقـط اوچ مـتـر ایــدی قــد و بـسـتـی بــلــه م دی
چـلَـمـیـنـی چـاغـلـه گـن سیـنـه لـرنـی داغله گن
مـزار كیلیب «دولت كپتان» هـزاره لـرنی قووله گن
تـوریـمـنی بـیـلـن تات گـه بـلـه نـگ خـانه آبات گه
ایـسیـز هـم دولت كپتان بیـر قتله بارگن هرات گه
آتـــده گــی ایــگـه ر لـــریـــم تــیـگـدیـمـی خـبـر لریم
دولـت یــادیــمــگـه تـوشـسـه در آلـــه ر جـگـر لــریـم
یـیـتـی تــولـــدی بـهــاری پـــای تـــابـــه نــی آهــاری
آغــه م دیـب ایـززلـلـیـدی «دولـت كـپـتـان»خـواهـاری
توت درخت نی تنه سی بـیـر قـولاچ بــار شـانـه سـی
آنه نگ بولسه م اوله ی دیب جونه ب قالدی آنه سی
قــصـــاب نـی بـیـرگــن گـوشی آدم دی كـفـن پوشی
هـمـه لالــه زار بـولــدی دولـت جـان قــوم و خـویشی
هـوا گـه چـیـقـقن آی گـه سـرشتـه بـولـگـن جـایـگـه
«دولـت» نی قـصه سینی خلاص قیلدیم شو جـایـگه
