10 ـ 12 نچی عصرلرده تورک ادبیاتی

10ـ 12 نچی عصرلر اورته آسیا خلق لری نینگ ترقیاتیده کتته اورین ایگلله گن ینگی بیر باسقیچ بولدی. بو عصرلرده علم ـ فن، ادبیات وهنر رواجله نیب، اورته آسیا جهان مدنیتی ترقیاتی نینگ یریک مرکزلری نینگ بیریگه آیلنگن اوزلری نینگ عملی فعالیت لری، تاریخ، فلسفه، منطق، خصوصا آنیق علملر ساحه سیده گی کشفیات لری بین جهان علم و فنی خزینه سیگه مناسب اولوش قوشه آلگن، کوپلب عالملر یتیشیب چیققان بیر دور بولدی.

محلی خانلرنینگ حمایت تپه سیگه چیقیشی، امویلر و عباسیلر استبدادی دوریده دولت تیلی حسابلنگن عرب تیلی بیلن بیر قطارده محلی خلقلر تیل لری ـ دری و ترکی تیلی نینگ دولت تیلی، اوزارا علاقه واسطه سی، علم وهنر ایجاد تیلی صفتیده جاری قیلینیشی شاهر و یازوچی لرنینگ اوز آنه تیل لریده اثرلر یازیشلریگه امکانیت یرتدی. بو ایسه 10 ـ 12 عصر لرگه کیلیب اورته آسیا خلقلری بدیعی سوز صنعتی نینگ ینگی بیر ترقیات باسقیچیگه کوتریلیشی گه سبب بولدی. فارسی و ترکی تیل ده گی یازمه ادبیات شکللندی. محلی خلقلر اره سیدن یتیشگن هنرمندلر، شاعر و یازوچیلر بیر تماندن آته ـ بابالرمیز نینگ قدیمی مدنی عنعنه سینی دوام ایتدیرگن حالده، ایککینچی تماندن خلق اغزه کی ایجادیدن بهره مند بولیب، رنگ برنگ اثرلر یرتدیلر. بو دور ادبیاتی ده دنیوی سیوگینی، شادلیک، گوزل حیاتنی کویلش، اخلاقی ـ تربیتی قوشیقلر، معرفت پرورلیک، هومانیزم یتکچی غایوی یونالیش بولیب قالدی.

ایسکی تورک ادبی تیلی و ادبیاتی :

10 ـ 12 عصرلر ترکی ادبی تیلی نینگ رونق تاپیشیده کته باسقیچ بولدی. بو همه دن اول ترکی خلق لر نینگ شکلله نیش جریانی نینگ اوسیشی بیلن ، اولر نینگ اقتصادی ـ سیاسی حیاتده همده مدنیت ده کینگ اورین ایگللب و کته راق رول ایونشی بیلن باغلیق دیر.

عرب مورخلری، جغرافیه نویس لری اثرلریده و 11 نچی عصر تیل شناس عالمی محمود کاشغری نینگ « دیوان اللغات الترک» اثریده بیریلگن معلومات لرگه کوره، 7 ـ 10 نچی عصرلرده یتتی سو، ایسسیق کول، طراز، بلاساغونو کاشغر کبی جایلر و اولر اطرافیده قارلوق، چگل، یغما، توغسی، ارغو کبی اوشه دور اجتماعی سیاسی و مدنی حیاتیده سیزرلی رول اوینه گن ترکی قبیله لر یشه گن. کییینچه لیک بو قبیله لرنینگ اورته آسیا ایچکی منطقه لریگه کوچیب کیلیشی، سامانیلر سلطنتی نینگ آهسته سیکین یمرییلشی، قره خانی حکمرانلیگی نینگ مستحکمله نیب باریشی دوریده کوچیه دی. نتیجه ده 12 نچی عصرگه کیلیب ترکی تیل ده سوزلاچی اهالی نینگ موقعی چول و قشلاقلرده گینه ایمس، بلکه قره خانیلر دولتی نینگ معموری چیگه ره سیگه کیرگن کاشغر، بلاساغون، تاشکنت، سایرام، اوزگند، شونینگدیک سمرقند، بخارا کبی مرکزی شهرلرده هم آشه دی.

یوقاریده ناملری ذکر ایتیلگن و باشقه ترکی قبیله لرنینگ تلی گینه قسمی اوتراق یاکه کوچمنچیلیک بیلن حیات کچیریشگه اوتیش پروسه سیده بیرـ بیر بیلن، شونیگدیک، اولر اشغال قیلگن یرلرده گی ایران تیللری گروپیده گی تیل لرده سوزلاچی اوتراق خلقلر بیلن اره له شیب، چاتیشیب کیتیش لری بو جریاننی تیزلشتیره دی. محود کاشغری «دیوان اللغات الترک» ده تأکیدله شیچه، تورلی ترکی قبیله لرنینگ اره لشوی و چاتیشوی نتیجه سیده اوغوز، چگل، قیبچاق تیل لری گروپیده گی تیل لر کبی مشترک تیل لر وجودگه کیله دی. بو ایسه ترکی ادبی تیلی نینگ وجودگه کیلیشیگه امکانیت یره ته دی.

چگل تیل لری گروپیده گی تیل لر نیگیزیده اوزاق وقت ترکی، کیین راق «چغتای تیلی» دیب هم یوریتیلگن ایسکی اوزبیک ادبی تیلی هم وجودگه کیله دی.

محمود کاشغری نینگ «دیوان اللغات الترک»، یوسف خاص حاجب نینگ «قوتدغوبیلیک »، احمد یوگناکی نینگ « عتبه الحقایق» و باشقه اثرلرنینگ یره تیلیشی ایسه ترکی قبیله تیل لری نینگ مشترک ادبی تیلیگه آیله نیب باریشیده قوییلگن دستلبکی کتته قدم بولگن. شونگه کوره و اثرلر شو عایله گه منسوب بولگن برچه ترکی خلقلرنینگ مشترک میراثیصفتیده قبول قیلینگن. عین چاغده بو اثرلرنینگ تیلی کیینگی عصرلرده یره تیلگن اثرلر و ترکی «چغتایی» تیلی دیب یوریتیلگن 15 ـ 17 عصرلر اوزبیک ادبی تیلی گه باغلنه دی.

ترکی تیل لر تاریخینی، شو تیلده گی آغزه کی و یازمه ادبیات نمونه لرینی اورگه نیشده محمود کاشغری نینگ « دیوان اللغات الترک» اثری قیمتلی معلومات بیروچی نادر منبع دیر.

دیمک، ترکی ادبی تیلی نینگ ترقیاتیده ینگی بیر دور بولگن 10 ـ 12 عصرلرده شو تیلده کوپلب اثرلر یره تیلگن بولیشیگه شک و شبهه یوق. لیکن چنگیز خان نینگ دهشتلی باسقینچیلیک یوریشلری، کیینگی عصرلرده گی جنگ و جدل لر، تورلی آفتلر اورته آسیا خلقلری یره تگن مدنی یادگارلیکلرنی جمله دن ادبیات، هنراثرلری نینگ یوقالیب کیتیشی، بیزگه چه یتیب کیلمسلیگی گه، جوده آز سقله نیب قالیشیگه سبب بولدی. بیزگه چه محمود کاشغری نینگ دیوان االغات الترک اثریدن اورین آلگن ادبی لوحه لر، خلق آغزه کی ایجادی نمونه لری بولمیش شعری پارچه لر بیلن بیرگه کتته استعداد صاحب لری یوسف خاص حاجب، احمد یوگناکی، کبی سیمالری نینگ قوتدغوبیلیک، هبه الحقایقاثرلری، شونیگدیک، احمد یسوی نینگ، سلیمان بایقیرغانی نینگ اثرلری گینه یتیب کیلگن و خلاص.

10 ـ 12 عصرلر ادبیاتیده اوشبو زمان جمعیتیده گی تورلی قتلملر، آقیملر اورته سیده گی ضدیتلر مفکوره ساحه سیده هم دوام ایتدی. شو سببدن بو دورگه دایر بدیعی ادبیاتیمیزنی تشکیل ایتگن اثرلر موضوعسی، غایوی ـ بدیعی خصوصیتلرگه قره ب ایککی قسمت گه اجره تیش ممکن:

1) اخلاقی ـ تعلیمی اثرلر، بونگه قوتدغوبیلیک و هبه الحقایق کیره دی.

2) دینی تصوفی اثرلر، بونگه احمد یسوی نینگ دیوان حکمت و سلیمان بایقیرغانی نینگ باقیغان کتابی، آخرزمان،  وبی بی مریم داستانلری کیره دی.

یوسف خاص حاجب، احمد یوگناکی لرنینگ «قوتدغوبیلیک» و « عتبه الحقایق» اثرلریده دولتنی باشقریش گه عاید قانون ـ قاعده لر، جمعیت حیاتی نینگ آقیملریگه عاید فکرلر یوریتیله دی. علم، معرفت، اخلاق ـ اداب ترغیب قیلینه دی. اجتماعی محیط و اونده گی شرایط طفیلی یوزه گه کیلگن محدودلیک، غایوی ضدیت لرنینگ بولیشیگه قره مه ی، یوسف خاص حاجب و احمد یوگناکی نینگ بو اثرلری اجتماعی ـ بدیعی فکر و ترقیاتی گه قوشیلگن کتته حصه بولدی. بو دورده هم دری ادبیاتی ده و هم ترکی ادبیاتیده تصوف رواجلندی، و دینی ـ تصوفی ادبیات نینگ یونالیشی گه سبب بولدی. احمد یسوی و سلیمان بایقیرغانی کبی متصوف شاعرلر دینی ـ تصوفی ادبیات نماینده لری صفتیده ترک دنیانی ترغیب قیلوچی غایه لر بیلن میدانگه چیقه دیلر.

10 ـ 12 عصرلر ادبیاتی ده تورلی ادبی ژانرلر شکلله نیب باردی . لیرکه ده : قصیده، غزل، رباعی، قطعه، مرثیه، مناظره و باشقه ژانرلر، خلق آغزکی ایجادیده ایسه قوشیق، منظره زانرلری ترقلدی . ایپیک خیل ده ایسه قهرمانلیک حماسه سی، اخلاقی ـ تعلیمی، عشقی ـ رومانتیک  و فلسفی ـ دیداکتیک همده سرگذشت داستان لری وجود گه کیلدی.

یوسف خاص حاجب بلاساغونی

اورته آسیا و شرقی ترکستان، ترکی زبان خلق لری نینگ اون بیرینچی عصرگه منسوب و بیزگه معلوم بولگن بدیعی اثرلری نینگ اینگ ییریک نمونه سی «قوتدغوبیلیک» دیر. بو داستان تاریخی و فیلولوژیک جهت دن قرداش ترکی خلق لرنینگ برچه سی اوچون مشترک اهمیتگه ایگه دیر. عرب جغرافیه نویس لری، مؤرخلری، جمله دن مروزی، المقدسی، ابن الاثیر، بلاذری اثرلریده، شونینگدیک محمود کاشغری نینگ مشهور دیوان اللغات الترک اثریده ترکی قبیله لر، اولرنینگ یشه یدیگان یرلری و اجتماعی ـ سیاسی و مدنی حیاتده توتگن موقع لری حقیده کوپگینه معلومات موجود.

یتینچی ـ اونینچی عصرلرده ییتی سو ده قزلوق لر، ایسسیق کول نینگ شمال شرقیده و جنوبیده طراز، قویاش و برسغان اطرافیده چگل لر، ایسسیق کول نینگ جنوبیده کاشغر تمانیده یغمالر، ییتی سو نسنگ جنوب غربیده توغسی و ارغو لر یشه گنلری معلوم. محمد کاشغری ارغولرنینگ اساسی یشه یدیگان یرلری صفتیده طراز و بلاساغوننی کورسته دی. اون بیرینچی عصرنینگ ایکینچی یریمیگه کیلیب، قره خانی لر سلطنتی مستحکمله نیب، بو دولت نینگ اداری چیگره سی کینگ میداننی ایگلله گن ایدی. بو حاکمیت نینگ مرکزی کاشغر، اردو کینت بولیب، اونینگ شمالیده مهم مرکز لردن بلاساغون (کوز اردو)، غربیده سمرقند کبی تجارتی و سیاسی جهت دن کوچلی شهرلر بار ایدی.

خودی انه شوندای دورده دولتنی اداره قیلیش اصولینی، سیاستینی، قانون ـ قاعده لرینی، اخلاق پرنسیب لرینی اوزیده مجسملشتیرگن نظامنامه، قاموس صفتیده « قوتدغوبیلیک» اثری یوزه گه کیلدی. بو اثر اخلاقی مضمونگه ایگه بولیب اونده دولت نی اداره قیلش اصول لری، عادی خلقدن تارتیب عالی منصب ایلک خانلر، طمغاچ خانلر، اره لیگیده گی برچه طبقه، طایفه و اجتماعی گروه لر نینگ فعل و اطواری قندای بولیشی لازملیغینی، دولت قوریلیشی، تورلی اجتماعی طبقه لرنینگ اجتماع ده گی اورنی و اهمیتی، عموما سیاسی ـ اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، تربیتی مسأله لرگه اوشه دور طلبی نقطه نظریدن یول ـ یوروقلر کورستیش و جواب بیریش کیره ک ایدی.

یوسف خاص حاجب انه شو مقصدلرنی کوزده توتیب اوز اثرینی یرتدی. او بیر تماندن اوز دوری نینگ ییریک عالمی، فیلسوفی، شاعری صفتیده تاریخ، طب، ریاضیات، هندسه و نجوم و شو کبی اوشه دور علم لریدن خبردار بولگن برکمال شخص صفتیده، ایکینچی تماندن یوقاری طبقه نینگ نماینده و اونینگ منفعتی اوچون خدمت قیلوچی و ترغیباتچیسی صفتیده نمایان بولدی.

اثردن معلوم بولیشیچه ترکستان ایل لریده هیچکیم هنوز «بغراخان» تیلیده بو کتاب دن یخشی راق اثر یازمه گن. «بغراخان تیلی» دیب تأکیدلنگن تیل، «بغرا خان» تصرفیده گی برچه ایل لر تیلینی اوزیده عکس ایتتیرگن ادبی تیل نمونه سی ایدی.

یوسف خاص حاجب بلاساغون ده توغیلگن. اوز اثرینی یازگن وقتده یاشی ایللیک دن آلتمیش تمان باره یاتگنینی هم اثردن انگله شیله دی:

تیگوردی منگه ایلگی ایللیک یاشیم       اوقور آلتمیش ایمدی منگه کیل تییو

او اوز اثرینی یازگن ییلی حقیده شوندای معلومات بیره دی:

ییل آلتمیش ایکی ایردی تورت یوز بیله

بو سوزله دیم من توتوب چین سوزه

توگل اون سککیز ایدی آیدیم بو سوز

اودوردوم، ایدیردیم، سوز ایدیب سیزه

اوشبو مصراع لردن کورینه دی که مولف اوز اثرینی هجری 462 نچی ییلده (میلادی 1069 ) یازیب توگلله گن. مولف نینگ شهادت بیریشیچه، اگر شاعر اوز اثرینی اون سککیز آیده یازیب توگتگن بولسه، اونی 461 نچی ییلی نینگ بیرینچی یریمیده باشلب، 462 نچی ییل نینگ اورته سیده توگتگن بولیشی ممکن. بنابرین اثرنی یازیب توگتگن وقتده مولف نینگ ایللیک یاش لر چمه سیده بولگنلیگی و دیمک اونینگ 410 نچی هجری (1019 میلادی) ییل لر اطرافیده توغیلگنلیگی معلوم بوله دی.

مولف اوز اثریگه «قوتدغوبیلیک» (بخت و سعادت گه ایلتوچی بیلیم) دیب نام بیره دی. بو کتابنی چینی لر «ادب الملوک» شرق ایلی نینگ کتته لری «زینته الامرا»، دری زبانلر «شاهنامه ترکی»، تورانیلر «قوتدغوبیلیک» و بعضی لر «پندنامه ملوک» دیب اته گنلر.

شاعر کتابنی کاشغر ده توگلله گچ، اونی «توغاچ بغرا خان» درگاهیگه کیلتیره دی. «بغرا خان» گه بو کتاب منظور بولیب، یوسف گه «خاص حاجب» لقبینی بیره دی. بو کتاب نینگ اوچ نسخه سی بولیب، بیری اویغور یازویده کوچیریلگن بولیب ویانا ده سقلنه دی و عرب یازویده گی ایکی نسخه سی دن بیری قاهره ده و ایکینچی سی تاشکنت ده ساقلنه دی.

قوتدغوبیلیک جمعی 6500 بیت گه یقین بولیب، اول 73 فصل یا بابگه بولینه دی. اون بیر بابی داستان نینگ مقدمه سی بولیب، داستان نینگ اساسی قسمی اون ایکینچی باب دن باشلنه دی. اثر شرق کتاب توزیش اصولی گه ترتیب بیریلگن بولیب بیرینچی دن عنوان «بسم الله» سونگ نثری مقدمه کیله دی. بونده تنگریغه حمد، پیغمبرگه نعت و چهاریارلرگه منقبت آیتیله دی. سونگ کتاب نینگ قیمتی، نامله نیشی، تورت سیمالیک قهرمانگه نام بیریلیشی، کتاب ده شو تورت قهرمان اورته سیده مناظره، سوال و جواب لر بولیب اوتیشی باره سیده فکر یوریتیله دی. نثری مقدمه دن سونگ ییتمیش ییتی بیت دن عبارت شعری مقدمه بار. اوندن کیین یتمیش اوچ باب نینگ فهرستی بیریله دی. سونگ عنوان بیلن موضوعگه اوتیله دی. یتمیش اوچ فصل نینگ اولگی اون بیری دیباچه بولیب، سبب تالیف، تیل نینگ فایده و ضررلری، ایزگولیک، بیلیمو ذکاوت نینگ منفعتی، قرری لیک گه اوکینیشش بیانیدن عبارت. اون ایکینچی فصل دن باشلب مستقیما واقعه لر بیانیگه اوتیله دی. فهرست ده بیریلگن فصل لر ناملری متن ده هم عنوان طرزیده تکرارلنه دی.

حکایه قیلینیشیچه، کون توغدی ناملی ایلیک اوزی نینگ عدالتلی سیاسیتی بیلن مشهور بوله دی. بو اوازنی ایشیتگن «آی تولدی» ناملی یتوک عقللی برکمال، دانا و تدبیرلی بیر کیشی کوپ زحمت لر بیلن «ایلیک» نینگ خدمتیگه کیله دی. ایلیک اونی هرطرفلمه سینب اوزیگه وزیر فیلیب آله دی و بوتون دولت ایشلرینی اونگه تاپشیره دی. آی تولدی وزیرلیگیده ایل یشنه یدی. لیکن آی تولدی آغیر دردگه مبتلا بولیب، بیمارله شیب قاله دی. او ایلیک گه و یاش قالگن اوغلی اوگدولمیش گه بیر سلسله نصیحت لر قیله دی. وصیت بیلن جان بیره دی. اوگدولمیش اولغاییب، ایلیک نینگ خدمتیگه کیره دی. اول اوز عقلی و ذکاوتی بیلن تیز اره ده ایلیک نینگ توجه سینی قازانه دی. و آته سی کبی ایلیک نینگ اینگ یقین کیشی سی بولیب قاله دی. دولتنی اداره قیلیش اختیاری اونگه حواله قیلینه دی. شوندای قیلیب اوگدولمیش آته سی آی تولدی هم اوته عامل کار چیقیب ایل یورت اداره قیله دی و یشنه ته دی. ایلیک ایسه شوندای کیشی تاپگنیدن ممنون بولیب کون کیچیره دی. دولت نینگ ایشی تاباره آرتیب باره دی. کون توغدی ایلیک اوگدولمیشنی چارلب اونگه کمکله شه دیگان بیرار یتوک کیشی ضرورلیگینی آیته دی. اوگدولمیش بو ایشگه مناسب بیر قرینداشی بارلیگینی بیان قیله دی. اونینگ اسمی اوزغورمیش بولیب، نهایتده یتوک و لیاقتلی لیگینی، اما ترک دنیا قیلیب تاققه چیقیب کیتگن لیگینی آیته دی.

ایلیک اوگدلمیشگه هرقندای بولسه اوزغورمیش نی تاپیب اونینگ حضوریگه کیلتیریشنی بیوره دی. اوگدلمیش اوزغورمیش نینگ آلدیگه باره دی و بولگن واقعه لردن اونی آگاه قیله دی. اوزغورمیش زاهدلیکنی تاشلب ینه ایلگه قیتمسلی حقیده گی قطعی حکمینی آیته دی و اوگدولمیش قیته دی. ایلک اونی اوزغورمیش آلدیگه ایککینچی دفعه یوباره دی. اوزغورمیش اونی تینچ قوییشلرینی، ایندی او بو دنیادن تماما یوز اوگورگن لیگینی ایلیک نینگ دولتی اوچون نفع کیلیتیره دیگن بیرار بیر فضیلتنی یوقلیگینی آیتیب ایلیک حضوریگه باریشنی رد ایته دی.

ایلیک اوگدلمیشنی اوچونچی مرتبه اوزغورمیش نینگ آلدیگه یوباره دی. لیکن ایندی او اوزغورمیشنی خدمت ایمس، شونچه که بیر کوریشگه چقیره دیو باریب آیت، کیلسین، کیلیشگه راضی بولمسه، من باره یین اونینگ سوزلرینی تینگله یین، بهره آلایین، منگه پند و نصیحت و اوگیتلر بیرسین، بونینگ اونگه هیچ ضرر زیانی یوق ـ دیدی. اوگدولمیش ینه اوزغورمیش نینگ آلدیگه باره دی  و ایلیک نینگ سوزلرینی ییتکزه دی.

اوزغورمیش اوگدولمیش گه، ایلیک شو وقتگه قدر، منی اوز حضوریگه چقریشدن اوز منفعتینی کوزلر ایدی، ایندی او کیلمه سین، من باره قالای، دیب راضیلیق بیره دی.اولر ایلیک حضوریگه باره دیلر، ایلیک اولرنی قرشی آله دی. کون توغدی و اوزغورمیش اورته سیده تورلی موضوعلر حقیده سوال و جواب لر بولیب اوته دی، ضیافتدن سونگ اوزغورمیش ینه تاغ تمان یول آله دی.

اوگدلمیش قرریب قولیگه عصا آله دیگان وقتی کلگنده ترک دنیا قیلیش یا که ایشلرینی دوام ایتتیره بیریش افضل لیگینی مصلحت آلیش نیتی بیلن اوزغورمیش نینگ قاشیگه باره دی. اوزغورمیش اونگه دنیا ایشلری بیلن شغوللنیش هم خیرلی ایکه نینی اوقتیره دی. و اوز ایشینی دوام ایتتیریشنی مصلحت بیره دی. بیر نیچه وقت اوتگچ اوزغورمیش آغیر کسللیکگه دچار بولیب اوگدولمیشنی آینتیریب قویه دی. اوگدلمیش کیله دی و اونینگ آغیر احوالینی کوریب قایغوره دی. لیکن اوزغورمیش اوگدلمیش نی، « منی قویه بیر، باریب اوز ایشینگه دوام ایت » دیب قایتاریب یوباره دی. اوزغورمیش آغیر درد بیلن دنیادن اوته دی.

اوگدلمیش ایسه اوز فعالیتینی دوام ایتتیره دی. اثر خاتمه تاپه دی.

اسلام دینی نینگ اورته آسیا ده مستحکم لنگن بیر دوریده یازیلگن «قوتدغو بیلیک» اثریده دنیوی روح نهایتده کوچلی دیر. یوسف خاص حاجب خداوندنی سیغینیش، دین و شریعت یولینی بیر دم هم اونوتمسلیکنی ترغیب قیله دی. لیکن معلوم جای لرده، حیاتی مساله لرده، حیات اوچون کورش مساله سیده فقط دینگه متکی بولیب قالمسلیککه، دنیوی تدبیرلرنی دینی اعتقادگه قربان قیلیب یوبارمسلیکگه چقیره دی. اسلام دینی نینگ اوزی هم دنیادن واز کچیشنی تقاضا قیلمه یدی. عالمدن یوز اوگوریب ترک دنیا قیلیش بی تعینلیک، اونده دنیا بوش بیر نیرسه بولیب قاله دی. دنیا نعمت لریدن واز کچمسلیک، اوندن بهره مند بولیش و باشقه لرنی هم بهره مند قیلیش لازم، قوروق طاعت و عبادت قیلیش بیلن خدا کرمیگه ایریشیب بولمه یدی، دیب حسابله یدی:

اوجون بودنی رچه اولوش کیندقادوب       توروب تغقه کیرسه اغیر یوک یودوب

بوزولغای اجـــون برچه قیلغای قوروغ        ابــه اوغلینی اوزده کیســــگای اوروغ

یغـــــوز تیسه بولمس بو دنیـــه نتگین         ییسه بیرســـــه خلققـه قیزرتیب اینگین

بیاتیـــغ تپـــوغ بیرلــــه بولمز قـــولی         بــــو کینگ دنیه کوچــــون قیلمه تار

تپوندوم تیوسن اونوتمه اوقوش

ترجمه سی:

عالم خلقی قیشلاق شهرنی قوییب           توریب تاققه چیقسه آغیر یوک چکیب

بوزیلگن عالم برچه قالغای قوروغ          آدم بالـــــه سیــــدن کیسیلگه ی اوروغ

یمان دیســـه بولمس بو دنیا مالین            ییســـه، بیرســــه خلققــه یاریتسه یوزین

خدانی طاعت بیلـــه تاپمس قولی           اوزینگ زورلــه کینگ دنیانی قیلمه تار

طاعت له اونوتمه ذکاتنی هم سن

یوسف خاص حاجب نینگ دنیا قره شیده و فلسفه سیده فارابی، ابن سینالر دنیا قره شی و فلسفه لری نینگ تأثیری کورینه دی. دنیانی توشونیش و توشونتیریش ده اولرنینگ تعلیماتیگه ایرگشه دی. بو اثر ده تصوف نینگ وحدت الوجود ایده سی هم تصویر ایتیله دی:

شقیشقه قتیلمز سنینگ بیرلیگینگ         توزوننگکه یتدی بو ایرکلیک لیگینگ

تورونکن برینگــه توروتدی تنوق         توروتمیش ایکی بیر تنـــوقی انــــوق

ای سرقه یقین ای کونگولگه ادیز         تنـــوق اول سنگا برچــه صورت بدیز

ترجمه سی:

حسابلشگــه منسوب ایمس بیرلیگین       جمیــع نیرســه گه یته گی ایرکلیگینگ

یره تــگن جمیع نیرســـه سیگه نشان      یــــــره تگن نشـــــان انیـــق بی گمان

ای سرگه یقین، ای کونگولگه عزیز      بیره ر بیلگی سیندن بو کوپ شکل منگیز

یوسف خاص حاجب کمبغل لر، آچ ـ یلانغاچ، بیوه ـ بیچاره لر و شونگه اوخشش باشقه قشاقلنگن و ظالملر ظلمی آستیده قالگن، ایزیلگن و تالان و تاراج نتیجه سیده خانه ویران بولگن کیشیلر دن گپ اورر ایکن، حکمدارلرگه نسبتا مهرـ شفقتلی، انصافلی و رحملی بولیشگه اونده یدی. مال و دنیانی قیزغنمسدن اولرگه تقسیم قیلیب بیریشگه، انعام قیلیشگه و شو یول بیلن اولرنینگ دعالرینی آلیشگه، اوزیدن راضی و مندار قیلیشگه چقیره دی:

حلال دنیا قزغین اورونگنی یتـــور         تیگــــور آچ یالنگه هم او پرهق یتور

بودونقـــه توسولغیــل مونگینه یره           قــــده شقــه بغیر بیر یقینلیق اولــــه

یتیم اوگسوزوک کوریه تول تولسه قیغ         یه کوز سوز یه اولدوم یمه اخسه قیغ

حلال دنیا قیزغین چیقــــه یقه اوله         کیشی ایلغه توتغیل یه نوت قیل یوله

اوزونگ بولسه حجیب اورونچ المه غو           چیغه ی تول یتیملر سوزین تینگله غو

ترجمه سی:

حلال دنیا تاپگین اوزینگنی ییدیر          یالانگ، آچگه بیر جولدورینی یتیر

آدمگه نفـــع ایتگین مونکیگه یره           قرینداشگــــه دل بیر یقین لیک بیله

یوسف خاص حاجب، حیاتده اصلاحاتچی صفتده میدانگه چیقه دی. او رعیت تمانیدن بیکلر آلدیگه و بیک لر تمانیدن رعیت آلدیگه طلب لر قویه دی و منه شو قوییلگن طلب و شرط لر نینگ سوز سیز بجریلیشی لازم لیگینی، شونده گینه خلقی بیگی نینگ و بیگی خلقی نینگ یخشی لیگینی بیلیشی، بیک نینگ حاکمیتی مستحکم له نیب قولی هر ایشگه ییتیشی، خلقی ایسه باییب، تینچ و آسایشته حیات کچیریشی ممکن بولیشنی تاکیدله یدی:

رعیت حقی بار سنینگ ده کـــور اوچ         بو حقنی اوتاگیل، اوزون قیلمــه کوچ

بیریسی ایلینگده اریگ توت کوموش          ایارنی کوده زگیل ای بیلگی اوکــوش

تقی بیر بـودونقـــه تــــور و بیر کونی          قوتوربیرایکین دین کوچین، کـور انی

اوچونچی ایمین توت قموغ یـوله ریغ           قره غچیغ سکرچیغ آریتغیــل آریــــغ

اوتــه میش بــولـــور سن رعیت حقی          سن اوترو حقینگ قول، ای ایلچی اقی

رعیـت اوزه اول سنینگ اوچ حقینگ          تیله گو اولردین سن اچ قــولغـه قینگ

بیری یرلیغینـگنی آغیـر توتســـــه لر           نیکو ایرســـه تا ایرکین، انی قیلســه لر

ایکینچ ـ تیــدمه ســه لر خزینـه حقی           اودینــده تیکورســـه، ای ایلچی اکی

اوچــونچی ـ یغی قــه یغی بولسـه لر           سیورینگ کیم ایرســه، انی سیوسـه لر

اوته میش بولورسن اوزینگ حقلرین           اولرمـــه اوتــه میش بولــور اوز حقین

بو ینلیغ کیره ک بیک یوریسه یولوغ           رعیت اوش انداغ کیــره ک ای اولـوغ

ترجمه سی:

رعیت حقی بار سنینگ ده بـــاق اوچ        بو حقنی اوته گین هه دیب قیلمه کوچ

بیری ـ تـوت ایلینگده فقط صاف کوموش       کوزت صافلیگین ای ذکا، خلق خـوش

بیری خلققــه عادل سیاست یــوریت         حل ایت بیرگــه بیر ظلمنی ایزگو توت

اوچینچی ایمین توت جمیع یول لرین        قراقـــچی و رهــزن نی قـویمـــه بیرین

اوتــــه لگن بولــــه دی رعیت حقی         وسونگ سن حقینگ سور ای ایلچی سخی

رعیتگه باردیر سنینگ اوچ حقینـگ          طلب قیــل اولردن، سن آچ قولاغینگ

بیری یارلیغینــگنی عزیز توتســــه لر         نیمـــه بولســـه، درحــال اونی قیلسـه لر

ایکینچی خزینـــه حقین تییمــه ســه        کیزی کیلگـــچ الن اونی تولـــه ســـه

اوچونچی یاوینگ نینگ یاوی بولسـه لر         سیورینگ کیم ایرســه اونی سیوسه لر

حقینگ شـو یوسون ده اوتلگن بولر          اولر هـــم شــــو طرز ده حقینی اوتر

یراشیق بیک اوچون ایرور اوشبویول         رعیـــت اوچــون هم مناسب شو یول

یوسف خاص حاجب، اوز ارا نزاع و جنجال لرنی و اوروشلرنی قره لیدی. دولت بدنینی قوروتوچی بوندای اروشلر نینگ خلق و دولت اوچون هلاکتلی عاقبت لرینی ادراک ایته آلگن یوسف حاجب بو حقده یازه دی:

مسلمان قریشتی ایچیک ایت ییشور       توگل اینچگه تیگدی بو کافر یانور

ترجمه سی :

مسلمــــان اوروشیب ییر اوز ایتین          فراغت گه ییتگه ی کافرلر بوتــــون

یوسف خاص حاجب نینگ دولت، اونینگ قوریلیش اساس لری، حاکمیتنی باشقریش حقده گی سیاسی ـ اجتماعی قرشلری، اثرنینگ باش سیمالیک قهرمانلری : کون توغدی ایلیک، آی تولدی، اوگدولمیش، و اوزغورمیش اره لریده گی مناظره، بحث اساسیده شولر تیلیدن بیان قیلینه دی. بو قهرمانلر نینگ هر بیری دولتنی پایدار توتیش، حاکمیتنی عاقلانه اداره قیلیش، ایلنی یشنه تیش و یورتنی آبادانلشتیریش اوچون ضرور بولگن ایدیال صفتیده مجسملنه دی. اولرنینگ اوز بیلیمینی آشیریشگه اینتلیشینی، خصلت و فضیلت لرینی دایما تکامللشتیریش گه اینتیلیشینی تاکیدلیدی.

شونینگ اوچون هم بیک نینگ اطرافیگه خصلت، فضیلت و لیاقت جهت دن مناسب آدملر جمع بولیشی لازم. منه شوندای لردن بیری، بیک نینگ دایمی مصلحتچیسی، اونینگ قول یاردمچیسی، ایشلرینی یوریتوچیسی وزیر دیر، ایکینچی ایسه لشکر باشی ـ بولر دولت نینگ، ایلینی باشقریش نینگ ایککی جلوی، اولر جبسله شیب ایش کورسه، هیچ بیر کوچ، بولرنینگ ایشلریگه رخنه ساله آلمیدی. بولردن بیری قلم واسطه سیده ایلنی اداره ایتسه، بیری قورال واسطه سیده یورتنی توته دی:

وزیر اول، ایکینچی ســـوبشلر علم        بیریسی قلیــــچ توتتی، بیری قلم

بو ایل بغی، اورکه بو ایککی توزر        بو ایککی بیریکسه، انی کیم اوزر

ترجمه سی:

وزیر بیر ایککینچی ـ سوباشلر علم        تـوتر بیری قیلیـــچ و بیریسی قلم

بو ایل تیزگنی، باغین ایکاو توزر          ایکاولان بیریکسه اونی کیم اوزر

دولت نی اداره قیلیش و حاکمیتنی مستحکملش ده بیک نینگ مستقیم خدمتیده بولیب، اونگه کمکلشه دیگان تورلی رتبه ده گی عملدارلردن ینه تله یقسمی نینگ فضیلت لری، خطی ـ حرکتلری، قندای بولیشلیگی حقده یوسف خاص حاجب به تفصیل توخته ب اوته دی. بولردن اینگ اساسی لری قوییده گی لر:

حاجب، ایشیک آقاسی (قپوغ بشلرایر)، خزینه دار (آغیچی)، دسترخوانچی (ایشباشچی)، شربتدار (ایزیشچی بشی) و باشقه لر.

تورلی مراسملر، ییغینلر مناسبتی بیلن بیریله دیگن ضیافتلر، میهماندارچیلیکلر حقیده سوز یوریتیب، یوسف خاص حاجب میزبان و میهمان نینگ وظیفه لری، اوتیریش ـ توریشی، اوزینی توتیشی، میزبانلیک و مهمانلیک شرط لری، قانون و قاعده لری، آداب و اخلاقی، مهمان دوستلیک نینگ ترتیب ـ نظام لری توغریسیده دستورالعمل یره ته دی.

یوسف حاجب اوز اثرینی دانالر سوزیدن علیحده له نیب، ایجادی تاثیر آلیب، اولر نینگ ایجادیگه سوینگن حالده یازگن لیگی حقیده معلومات بیره دی.او اوزیگه چه بولگن بای ترکی اثرلر عنعنه لریدن بهره مند بولیب قالمسدن، شو بیلن بیرگه باشقه خلقلر ادبیاتیدن هم ایجادی تاثیر آلگن و اوز اثریده باشقه خلقلر ادبیاتی نینگ یوتوقلریدن اورونلی فایده لنگن. جمله دن او عرب، فارس و باشقه خلقلر ادبیاتی نی یاخشی بیلگن، اولر دن الهام آلگن:

عربچه، تاجیکچه  کتب لر اوگوش        بیزینگ تیلیمیزچه بویومقی اوقوش

ترجمه:

عربچه، تاجیکچه جدا کوپ کتاب         تیلیمیز ده بیزنینگ بو جمله آداب

بوندن تاشقری یوسف خاص حاجب اولوغ فردوسی نینگ شاهنامه سینی کوپ یخشی بیلگن، حتی او شاهنامه قهرمان لریدن: فریدون، انوشیروان، افراسیاب، ضحاک و رستم کبی لرنینگ ناملرینی قوتدغوبیلیک ده تیلگه آلیب اوته دی. یوسف خاص حاجب حماسی اثرلر، تاریخی و دینی کتاب لردن هم اورینلی فایده لنه بیلگن و شو منبع لر معلوماتلرینی اوز اثریگه ماهرانه سینگدیره آلگن.

ترکی تیلده گی کتابلر باشقه قوشنی خلقلر ادبیاتی بیلن عضوی ارتباط ده ترقی قیلگن و رواجلنگن. اون بیرینچی عصرگه کیلیب ایسه فرهنگی ـ ادبی همکارلیک اساسیده ترقیات نینگ معین باسقیچیگه کوتریلگن، اوزیگه خاص عنعنه گه ایگه بولگن، ینگی ترکی ادبی مکتب وجود گه کیلگن. یوسف خاص حاجب، انه شو ادبی مکتب نینگ ییریک نماینده لریدن بیری ایدی. او اوز اثرینی بیرینچی نوبتده انه شو ادبی مکتب عنعنه لریدن ایجادی تاثیر آلگه نی حال ده یره تدی.

یوسف خاص حاجب «قوتدغوبیلیک» نی یازر ایکن، خلق ایجادی نینگ ییتمس ـ توگنمس نمونه لریدن ایجادی الهام آلگن و اوندن فایده لنگن. اثر مولفی قنده ی موضوع دن بحث آچسه، اونینگ بو باره ده گی فکرلری نینگ اثباتی و دلیلی اوچون شو ساحه نینگ خلق اره سیده عبرت درجه سیگه کوتریلگن ضرب المثل لری و حکمتلرینی کیلتیره دی. او بو حکمت و مثل لرنی کیلتیریشده « ارسال المثل» صنعتی گه عمل قیله دی و اوندن ماهرانه فایده لنه دی:

مثل کیلدی ترکچه مــــونگر مینگزه تــــور

انی ســـــوزلـــه دیم من مونــــو ینگزه تور

اوقوش کورکه سوز اول، بوتیل کورگه سوز

کیشی کور که یوز اول، بو یوز کورکه کوز

مونگر مینگزه تـــــور آیـــدی ترکچه مثل

ایشیتگیـل مونی ســـن اوقــوب اوزگه حل

اورونگ سوت بیله کیرسه ایزگو قیلیق

اولـوم توتماغـــونچــه ایورمس یــــوریق

یمه یقشی آیمیش بو ترک بویروقی

کـــورور کـــوز یروقی اوغــول، قیز اوقی

ترجمه سی:

مثل کیلدی ترکچه بونگه ماس جــــدا

اونی ســــــوزله دیم من منــــــه، کیزیـده

عقل کورکه سوز دیر وتیل کورکه سوز

کیشی کور که یوز دیربویوز کور که کوز

بــــونگه ماسلب آیته دی ترکچه مثــل

ایشیتگین بــــونی سن اوقیـــب قیـل عمل

گر آق سوت بیلن کیرسه ایزگو قیلیــق

اولـــوم کیلمه گونچه قالــــور بو یـوریق

جدا یخشی آیتیبدی ترک بویروغی

اوغـــول قیز کورر کوزنی دیر یاروغی

یوسف خاص حاجب نینگ خلق شفاهی ایجادیدن اونوملی فایده لنه بیلگن لیگیگه اشاره قیلوچی مثل و حکمت لرنی، اثرنینگ دییرلی هر صفحه سیده اوچره ته میز. اثرده گی ارسال المثل اصولی بیلن کیلتیریلگن بیر یوز و سکسان گه یقین عبارت درجه سیده گی تورتلیک لر هم بو فکرنینگ دلیلی بوله آله دی.

دیوان اللغات ترک ده کیلتیریلگن موسم و مراسم قوشیق لریده گی موضوعلر آیریم حکمت و ضرب المثل لر قوتدغوبیلیک ده هم اوچره یدی. دیوان لغات ترک ده گی مراسم قوشیق لریدن بیریده ترک بهادری «آلپ ایرتونگه» (افراسیاب) نینگ اولیمی مناسبتی بیلن اونگه بولگن قیغو کویلنه دی. منه شو مرثیه ده گی موضوع قوتدغوبیلیک ده هم عیناَ اوچره یدی. بونده آلپ ایرتونگه نینگ ترک بیک لری اره سیده گی اینگ یخشیسی، مشهوری، قوتلیسی بولگنلیگی، بیلیمی، ذکاوتی، دانالیگی، صنعت وهنرگه بای یوکسک خصلت و فضیلت لرگه ایگه بولگنلیگی کویلنه دی. دیوان لغات ترک ده:

آلپ ایرتونگه اولدیمو              ایسیــــز اوژن قالدیمــو

اودلک اوچون آلدیمو              ایمدی یوره ک ییرتیلور

ترجمه سی:

آلپ آرسلان اولدیمی              افســوس دنیا قالدیمی

زمــان اوچین آلدیمی              ایندی یــورک ییرتیلر

قوتدغوبیلیک ده:

کورو بیرسه ایمدی بو ترک بیک لری

بــو ترک بیک لرینـــــده تقی ییکلری

بو ترک بیک لرینده اتی بیلگولوک

توغــه آلپ ایر ایردی قوتی بیلگولوک

بیدوگ بیلگی بیرله اوگوش ارده می

بیلیک لیک اوقوشلوغ بودون کودرومی

ترجمه سی:

اگر کورسنگ ایندی بو ترک بیک لری

بو ترک بیک لری ایچیده یخشی لری

بـــو ترک بیـــک لریدن آتی مشهوری

توغــه آلپ ایر ایردی قوتی مشهوری

تـــه لی ایردی عــــلمی و صنعتـــلری

بیلیمـــلی، عقـــللی و خلـــق سروری

داستان نینگ بدیعی قیمتی و تیلی:

قوتدغوبیلیک ترکی تیلیده گی یازمه ادبیات یترلی تجربه گه ایگه بولمه گن بیر دورده یره تیلدی. شاعر یازمه و آغزه کی ادبیات نینگ بای تجربه سیدن، فارسی تیلیده یره تیلگن سیاستنامه، قابوسنامه، شاهنامه کبی پندنامه لردن الهاملنه دی، اثرنی «شاهنامه» وزنیده ـ متقارب وزنیده یازه دی. قوتدغوبیلیک عروض نینگ متقارب مثمن سالم و اوندن حاصل بولگن متقارب مثمن محذوف و مقصور بحرلریده یازیلگن. اثر نینگ ییتمیش بیرینچی و ییتمیش ایککینچی فصل لری، یعنی ایککی قصیده سی و بیر تورتلیگی متقارب مثمن سالم بحریده، قالگن همه قسم لری ایسه «متقارب مثمن محذوف» و «متقارب مثمن مقصور» بحریده بیتیلگن دیر. قوتدغوبیلیک نینگ دیرلی همه مصراعلری نهایتده آهنگدار و تاثیرچن بولیب، علیحده ذوق و مراق بیلن اوقیله دی، اولر عجیب تولقونلنتروچی کوچگه ایگه. بونینگ سببی اثر اوچون تنلنگن بحر(متقارب)، ژانر (مثنوی) و مولف نینگ قافیه لنوچی سوزلرنی تنلشده گی یوکسک مهارتیده دور. اثر تیلی نینگ تاثیرچنلیگینی آشیریشده قافیه بیلن بیر قطار ده ردیف بولیب کیلگن سوزلرهم علیحده نقش گه ایگه بولگن. صفتلش، مجاز، تصویر، کنایه، تشبیه، استعاره و قیاس کبی ادبی صنعت دن فایده لنیب یره تیلگن بیر سلسله موضوع لر، اثر تیلی نینگ تاثیرچنلیگینی، بدیعی قیمتینی آشیرگن. اوشبو ادبی صنعت لردن فایده لنیب یوسف خاص حاجب طبیعت، اونینگ واقعه و حادثه لری، آنگسیز جاندارلریگه خاص بیلگی، صنعت خصوصیت لرنی انسانگه کوچیریش آرقه لی انسان اوصافینی اچگن بولسه، باشقه بیر سلسله حال لرده عکسینچه انه شو واسطه لر یاردمیده انسانگه خاص خصوصیت، بیلگی، صفت اوصافینی طبیعتگه اونینگ واقعه حادثه لریگه کوچیریب، طبیعت و اونینگ تورلی منظره لری نینگ جانلی تصویرینی بیره دی.

قوتدغو بیلیک اون بیرنچی عصر اورته اسیا، قزاقستان، شرقی ترکستانده گی ترکی خلقلر تیلی نینگ یادگارلیگی، داستان چیلیگی نینگ بیزگه چه یتیب کیلگن یگانه اثری دیر. قوتدغوبیلیک ترکی زبان خلقلرنینگ شفاهی ادبیاتی نینگ کوپ عصرلر دوامیده  ایریشگن یوتوقلری، ترکی یازمه ادبیات عنعنه لرینی شونیگدیک قوشنی خلقلر ادبیاتی موفقیت لری ثمره سی اوله راق میدانگه کیلدی. حجم جهت دن نهایتده ییریک، سبک و بدیعی جهت دن اوزیگه خاص بو اثر، مولف نینگ قرشلریده گی، آیریم ضدیت لرگه قره مسدن اوز دوری داستانچیلیگی نینگ نادر یادگارلیگی صفتیده ادبیات خزینه سیگه قوشیلگن مهم حصه بولدی.

ترکی زبان خلقلرنینگ اوتمیشی، اولرنینگ سیاسی ـ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حیات لری حقیده حکایه قیلوچی بو اثر نینگ علمی اهمیتی بی قیاس کتته دیر. قوتدغوبیلیک ترکی زبان خلقلر نینگ جمله دن اوزبیک خلقی نینگ ایلک دورلرده گی تاریخینی، اتنوگرافیسینی، فرهنگینی، تیلی و ادبیاتی نی اورگه نیش ساحه سیده بای معلومات گه ایگه بولگن قیمتلی منبع سنه له دی. داستان ترکی تیل لرنینگ ادبی تیل صفتیده ترقی ایتیش جریانینی، یازمه ادبیات یننگ رواجلنه باشلنگنینی، داستانچیلیک ده ایریشگن موفقیتینی کورسته دی.

محمود کاشغری

و اونینگ دیوان لغات الترک اثری

محمود بن الحسین بن محمدالکاشغری میلادی 11 نچی عصر باشلریده ( هجری بیشینچی عصر اورته لریده) بلاساغون ده (حاضرکی قزاقستان نینگ توقماق شهری یقینیده) توغیلدی. اونینگ باباسی کاشغرلیک بولیب، بلاساغونگه کوچیب کیلیب تورغون بولیب قالگن.

محمود کاشغری یاشلیکده قونت واشتیاق بیلن اوقیدی. دستلب کاشغر، کیین راق سمرقند، بخارا، نیشاپور، مرو و بغداد ده تحصیل کوردی. تورلی علملر بیلن اینیقسه عرب ادبیاتی و تیلی بیلن شغللندی. او ترکی خلقلرنینگ تیلی گه، تورلی قبیله و اروغلرنینگ عرف و عادتیگه، آغزه کی بدیعی ایجادیگه قیزیقدی. یوقاری چین دن باشلب، ماوراالنهر، خوارزم، فرغانه و بخاراگه قدر چوزیلگن کتته ساحه نی کیزیب چیقدی. اروغ، قبیله و خلقلرنینگ لهجه لری، اولرنینگ کسب و کارلرینی و عرف وعادت لرینی خصوصا تیلی و آغزه کی همده یازمه ایجادینی اورگه نیب مواد توپله دی. عادی خلق نماینده لری بیلن، عالم لر و شاعر لر بیلن صحبتلشدی. بو حقده محمود کاشغری نینگ اوزی بوندای دییدی:

«من ترکلر، ترکمنلر، اویغورلر، چگل لر، یغمالر، قرقیزلرنینگ شهرلرینی، قشلاقلرینی و یایلاولرینی کوپ ییل لر کیزیب چیقدیم، لغت لرینی توپلادیم، تورلی خیل سوز خصوصیت لرینی اورگه نیب انیقلب چیقدیم. من بو ایشلرنی تیل بیلمه گنیم اوچون قیلمه دیم. بولمه سه من تیلده اولرنینگ اینگ یتوکلریدن، اینگ متخصص لریدن، ایسکی قبیله لردن جنگ ایشلریده اوستا نیزه دارلریدن ایدیم. اولرگه شونچه دقت قیلدیم که ترکلر، ترکمنلر، اویغورلر، چگل لر، یغمالر و قرغیز قبیله لرنینگ تیل لری بوتینلی دلیمگه جای بولدی. اولرنی هرتمانله مه پخته بیر اساس ده ترتیب گه سالدیم.»

دورنینگ اینگ استعدادلی و اتاقلی عالم لریدن بیری بولگن محمود کاشغری تیل شناسلیکگه دایر ایکی نادر اثر: « جواهر النحو فی لغات الترک» و «دیوان اللغات الترک» اثرلرینی یره تدی. افسوس که محمود کاشغری نینگ بیرینچی اثری بیزگه چه یتیب کیلمه گن یا که حاضرگچه نامعلوم بولیب کیلماقده. ایکینچی اثری «دیوان اللغات الترک» ایسه 20 نچی عصرنینگ باشلریده استانبول ده تاپیلدی. بو قولیازمه 1265 هجری ییلده کوچیریلگن ایکن. دیوان اللغات الترک نینگ اصل قولیازمه سی بیزگچه یتیب کیلگن ایمس. اونینگ یازیلگن سنه سیدن ایکی یوز ییل اوتگچ کوچیرلگن یگانه نسخه سی استانبول ده علی امیری کتابخانه سیده سقلانماقده. بو نسخه محمد بن ابوبکر بن ابوالفتح السهاوی الدمشقی دیگن کیشی تمانیدن اصل نسخه دن کوچیریلیب یازیلگن قولیازمه دیر. اوچ جلد دن عبارت بو کتاب بیرینچی مرتبه 1313 هجری قمری ییلیده چاپ ایتیلگن. بو قولیازمه نی کوچیرگن کاتب محمد بن ابوبکر دمشقی نینگ معلوماتی گه کوره، او نسخه نی محمود کاشغری نینگ اوز دست خطی دن آلگن.

دیوان اللغات الترک عالملرنینگ دقتیگه سزاوار بولیب اولر تمانیدن اورگه نیلدی. بو اثر 1915 نچی ییلده اوچ جلدلیک کتاب شکلیده استانبول ده نشر ایتیلدی. شرق شناس کارل بروکلمان دیوان لغات الترک ده کیلتیریلگن شعری پارچه لرنی ییغیب اولر نینگ جرمنی تیلیده سوزمه سوز ترجمه سی بیلن بیرگه نشر ایتدی. (برلین 1914) جرمنی عالمی فرتیس هامیل، ایسه دیوان الغات الترک ده گی قدیمی ترکی خلقلر ضرب المثل لرینی جرمنی تیلیده نشر قیلدی و بسیم آتالای عثمانی ترک تیلی گه (1939) ترجمه قیلیب اثرگه آیریم ایضاحلر بردی. سونگی ییل لرده مطلبوف اونی 1960 ـ 1964 ییل لرده اوزبیک تیلی گه ترجمه قیلیب نشر ایتدی.

دیوان لغات الترک نی یره تیش اوچون کوپ ییل لر دوامیده منتظم ایش آلیب بارگن محمود کاشغری اونی هجری 469 نچی ییل ده (میلادی 1073 ) یازیب توگتدی. آخرگی تحریرینی ایسه 1083 نچی ییلده تماملب بغداد خلیفه سیگه تحفه قیلدی. دیوان یره تیلگن دورده علمی اثرلرنی عرب تیلیده یازیش کوچلی بیر عنعنه گه آیله نیب قالگن ایدی. محمود کاشغری هم اوز اثرینی عرب تیلیده یازدی.

دیوان لغات ترک ایککی قسمت دن : مقدمه و لغت قسمیدن عبارت. مقدمه ده مولف دیواننی یره تیش سببلری، اونی یازیش اوچون کوپ ییل لر دوامیده مواد توپله گنی، اوز ایش اصولی، دیوان نینگ قورولیشی، سوزلرنینگ توزیلیشی، ترک قبیله لری و باشقه مساله لر حقیده مفصلا توختب، کوپ مثال لر کیلتیره دی و علمی ـ  نظری نتیجه لر چیقره دی. دیوان نینگ اساسی بولگن لغت قسمیده ایسه، مولف آلتی مینگ دن آرتیق راق ترکی سوزلرنینگ لغوی معنی سینی عربچه ایضاحلب بیره دی. بو سوزلر ترکی قبیله و خلقلرنینگ محلی لهجه لری نینگ سوزلری دیر. دیوان ده گی سوزلر و اولرنینگ گرامری خصوصیتلری باشقه ترکی تیل لریگه علاقه دار بولگنی کبی، حاضرگی زمان اوزبیک تیلیگه هم علاقه دار بـــولیب، بیزنی بو تیل نینگ قدیمگی نیگیزلری بیلن تانیشتیره دی. مثلا دیوان اللغات الترک ده شوندای نقل لر بار:

قوش یاووزی سگیزگان

یاغـــاچ یمــانی آزغان

یــر یــاووزی کیـزگان

بودون یاووزی برسگان

حاضرکی اوزبیک تیلیده شو نقل لرنینگ قوییده گی شکلی سقله نیب قالگن دیر:

یر یمانی بازارجای

چوپ یمانی قوغه

آدم یمانی سپاهی

دیوان اللغات ترک عادی لغت کتاب بولمه ی، بلکه تیل شناسلیک علمی ترقیاتی گه جوده کتته حصه قوشیب دیر. کتاب مولفی دانشمندانه کوزه تیشلری و بای فاکتیک مواد لر اساسیده تورلی قبیله و خلق لرنینگ تیلینی، محلی لهجه لرینی،  اطرافلی چه تیکشیریب یره ته دی.

دیوان لغات ترک فقط تیل شناسلیک اثر بولمه ی بلکه اوز دوری نینگ بیر کتته قاموسی دیر. بو اثر ده ترکی قبیله و خلقلر نینگ تاریخی، اجتماعی ـ  اقتصادی احوالی، عرف و عادتی و باشقه مسأله لر حقیده، همده جای لرنینگ جغرافیایی و طبیعی خصوصیت لریگه دایر کوپ معلوماتلر بیره دی. بو خصوصیتلر دیوان نینگ ینه هم قیمتینی آشیره دی.

دیوان لغات ترک نینگ ادبی قیمتی هم بی نهایت کتته دیر. اونده اوچ یوزگه یقین شعری پارچه لر و جوده کوپ مقال و حکمتلی سوزلر بولیب، کتاب مولفی اولردن سوزلرنینگ لغوی معنی سینی ایضاحلشده بیرکورکزمه صفتیده فایده لنه دی. محمود کاشغری الپ ایرتونگا (افراسیاب) اسکندر و باشقه لر حقیده خلق اره سیده موجود بولگن آیریم افسانه لرو روایت لرنی هم بیان قیله دی. شو بیلن بیرگه محمود کاشغری، بعضی ادبی ژانرلر حقیده، وزن، استعاره، اوخشه تیش، و باشقه نظری مساله لر باره سیده معلومات بیره دی. بو باشلنغیچ طرز ده بولسه هم اوشه دورده ادبیات نظریه سیگه دایر آیریم مساله لرنینگ علمی اساسده اورگنیلگه نی و معلوم قاعده لر یره تیلگنینی کورسته دی.

اگرچه دیوان لغات ترک ده گی بعضی ادبی اثرلرنینگ وجودگه کیلیش وقتینی قطعی بیلگیلب بولمه سه هم، لیکن اولر نینگ مضمونی، تیلی و اسلوبی قره ب یره تیلگن دورینی فرض قیلیش ممکن. کوپگینه ادبی پارچه لر ده قبیله لرنینگ جوده قدیمی حیاتی، طبیعت حادثه لرگه نسبتا کورشلری افاده لنه دی. بوندای اثرلر محمود کاشغری دوریدن انچه ایلگری وجود گه کیلیب، آغیز ده آغیزگه، اولاد دن اولادگه اوتیب، سقله نیب قالگن بولیشی کیره ک.  بیراق شو بیلن بیرگه دیوان لغات ترک ده گی ادبی اثرلرنینگ کوپ قسمی، شبهه سیز کیینگی دورلرده وجود گه کیلگن. اولرنینگ بیرمونچه سی یازمه ادبیات بساطی دن آلینگن و عروض وزنی هم قوللنه باشله گن. بو ادبی پارچه لر ایسه سونگی عصرلرده، یعنی محمود کاشغری نینگ دوریده یره تیلگن بولیشی ممکن.

دیوان اللغات الترک نینگ کیریش قسمیده محمود کاشغری روم دن چین گچه بولگن یرلرده یشه گن ترکی خلقلر و قبیله لرنینگ ناملرینی بیرمه بیر کیلتیره دی اولر: بجنگ، قیپچاق، اوغوز، کیماق، باشغیر، بسمل، یباق، تاتار، قیرغیز، چگل، توخسی، یغما، اغراق، جرو، جمول، اویغور، تنگوت و تبغاچ خلقلری دیرلر. دیوان اللغات الترک ده گی انه شو ترکی خلقلر یشه گن جای ناملرینی کورستوچی دایره شکلیده گی نقشه هم کیلتیریلگن. شوندن سونگ دیوان اللغات الترک ده انه شو خلقلر تیل لری اورته سیده گی فرقلری هم کورستیله دی. اساسی سوزلرده اوزگریش کورینمه یدی. فقط آیریم حرفلر گینه اوزگره دی. مثلا ترکلر مسافرنی «یالکین» دیسه لر، اوغوزلر « الکین» دییدیلر. ترکلر « ییلیغ سوو» دیسه لر اوغوزلر «ایلیغ سوو» ترکلر مرواریدنی «ینجو» دیسه لر، اوغوزلر «جینجو» دییدیلر. کتاب ده کورسه تیلیشیچه، تیل لرنینگ ینگیلی اوغوزچه، اینگ توغریسی و یاخشی سی یغما، توخسی دیر. بو تیل لر ایلا (ایلی)، ایرتیش، ایمیر، ایتیل وادی لریدن اویغور شهرلریگچه بولگن جایلرده یشاوچیلرنینگ تیلی دیر.

دیوان اللغات الترک نینگ هراوچ جلدیده انه شو خلقلر تیل لری نینگ لغت توزیلیشینی تشکیل ایتوچی سوزلرنینگ نسبتا مکمل ایضاحی بیریله دی. لغت ده سوزلرنینگ جایلشتیریش ترتیبی عرب تیلی گرامری اساسیده بیریلگن. چنانکه فعلی سوزلر مصدر طرزیده ایمس، اوتگن زمان انیق فعلی شکلیده کیلتیریله دی.

دیوان لغات ترک فقط گینه لغت کتابی ایمس، بلکه جوده مکمل ایشلنگن گرامر هم دیر. عین زمانده، اثرده کوپ گینه سوزلر نینگ کیلیب چیقیشی هم توله بیان ایتیب بریلگن.

دیوان لغات ترک ده اورته آسیا شهرلریدن بعضیلری نینگ ناملریگه ایضاح هم بیریب اوتیلگن. جمله دن محمود کاشغری تاشکنت نی «ترکین» دیب کورسته دی و ترکین، شاش نینگ اسمی، اصلی تاش کینت ـ تاش شهری دیمک دیر، دییب یازه دی. سمرقند نامی ایسه اصلی «سمیز کنت» کتته شهر بولگه نینی آیته دی. دیوان لغات ترک ده ترکی زبان خلقلر احوالی گه عاید کوپ قیمتلی معلومات هم کوپ اوچریدی. دیوان لغات ترک ده گی شعرلرنینگ اساسی مضمونینی حیات نینگ واقعی لوحه لری تشکیل ایته دی، بو شعرلر نینگ بعضی لریده محنتکش خلق نینگ آغیر تورموشی، یوقاری گروه لرنینگ عیش و عشرتگه اوچ حیاتی باره سیده هم معلومات بیریلگن. کوپگینه شعرلر اخلاقی اوصافگه ایگه بولیب، اولر ایزگولیک، محنت سیورلیکنی اولوغلیدیلر، تورلی علت و نقصان دن خالی بولیشگه، انسانلیک شرافتینی بلند توتیشگه چاقیره دیلر. حربی موضوع لرده گی شعرلرجنگده گی شخصی قهرمانلیک، دشمن گه قرشی قهر و غضب، غلبه گه ایشانچ و اینتیلیش تویغولرینی افاده لیدی، مثلا آته نینگ اوغلی گه نصیحتی افاده سی اوچون قوییده گی شعرنی کیلتیره دی:

بقمس بودون سووق سوز         یودقی یـــــوزی سرنقــه

قیزغین اولیچ توزونــــلیق         قیلسون چه وینگ یرینقه

ترجمه سی:

باقمس جهان ساووق سوز          شیلقیم، یوزسیز بخیــل گه

یاقیملی بول خوشخوی بول        قالسین نامینگ کوپ ییلگه

محمود کاشغری بیلیم و عالملیک فضیلتینی اولغلاوچی کوپ شعرلرنی ییققن. او آته لر تمانیدن فرزندلرگه مراجعت قیلیب عالملرگه یقین بولیش، اولرنینگ علملریدن اورگه نیشنی، منمنلیک؛ کبر و هوادن اوزاق بولیشینی قیته قیته تاکیدلیدی.منه شو خیل شعرلردن ینه بیر مثال:

اورگن انینگ بیلیکین         کـــونــده انگر بارو

قوتقــولیقنی تیپینگین          قوزگیل کووه زنرو

ترجمه:

اورگن اونینگ بیلیمیــن        بارگیل اوشل ساری

قوتلوغ ایشگه بویسینگین      کبـــــرنی قوی نری

کوپگینه شعری پارچه لر انسانلر اورته سیده گی صاف و صمیمی سیوگی تویغولرنی افاده لیدی، اولرده گوزل یار توصیفی، محبت اضطرابی و شادلیکلری اوز افاده سینی تاپگن. بو شعرلرنینگ هر سوزی و مصرع سیدن محبوبه گه محبت تویغو لری نینگ کوچی و قیناق قلب حرارتی نینگ هوری کیلیب توره دی.

دیوان لغات ترک ده کیشی حس ـ تویغوسی، اندیشه لرینی رنگ برنگ شعری موضوعلر واسطه سیده افاده ایتگن شعرلر کوپگینه دیر. قوییده گی شعر ده تصویر ایتیلیشیچه عاشق اوزی نینگ یلغوزلیگی دن قیغوره دی، لیکن کوچی اوزیگه ییته دیسیوگی  و فراق اوتی نینگ اوج آلیشی بیلن کوز یاشی هم شرشر توکیله باشله یدی:

اوزوک منی کــوچه یور          تون- کون توروب ییغلایور

کوردی کوزوم توره قین         یـــورتی قالیب آغلـــــه یور

یلکیـــن بولیب بیر دوقی          کونگلوم انگر بــاغـــــلایور

قالدیم آرکینچ قـــدغوقه         ایشیــم اوزی ییغـــلایــــور

ترجمه سی:

سیوگیم منینگ کوچه یدی         کیچه کـوندوز ییغله یمن

کـوردی کوزیم کیتگه نین          یورتده یالغـوز قالمه یمن

سیوگلیم کیتـــــدی اوزاق          کونگلوم اونگه باغله یمن

قالدیم چوقـــــور قایغـوده           اوزو کونلر ییغلــــه یمن

دیوان لغات ترک ده گی شعری پارچه لر اره سیده یاز بیلن قیش تارتیشوی، اروشلر تصویری، آلپ لر وفاتیگه مرثیه لر بار. اونده گی شعرلر اورته آسیا خلقلری نینگ قدیمی ایلک ایجادیدن نمونه لر دیر. اونده گی آیریم تاریخی واقعه لرنینگ شعری تصویری «اورخون ـ ینیسی» یازوی ده گی قیدلر بیلن هماهنگ دیر. شونینگدیک بو کتابده بوندن توقیزـ اون عصر بورون خلق اورته سیده کینگ یاییلگن ضرب المثل لردن هم انچه نمونه لر بار. اولر خلق حیاتی نینگ تجربه سیدن کیلیب چیققن فکرلر جوهری دیر. انسان فضیلتی، عایجناب خصوصیت لرنینگ شرحی، تورموش نینگ تورلی تومنلیگینی اورگه نیب، قیلینگن نتیجه لردن عبارت دیر. مثلا: « قوت بیلگی سی بیلیک» بخت بیلگیسی علم و عقل دیر. کیشی نینگ تیلی حقیده شوندای بیر ضرب المثل کیلتیریله دی:« اردم باشی تیل» – آداب نینگ باشله نیشی تیل دن. یاکه:« قوروق قاشق آغیزقه یره مس» – قوروق قاشق آغیزگه یاقمس. « آلپ چیرنده، بیلیک تیریک ده، باتیر جنگده، عالم صحبتده سینه له دی» «کوز کیلیکی یازین بلکورور» – کوز نینگ کیلیشی یازدن بیلینر. «تووی سیلکینسه ایشککه یوک چیقر» – تیوه سیلکینسه بیر ایشکگه یوک چیقر. «اوت توتونسیز بولمس، یگیت یازیقسیز بولمس» – الاو دودسیز و یگیت گناه سیز بولمس. و شونگه اوخشش لر.

«دیوان لغات ترک» کتابی اورته آسیا ده و شمالی افغانستان ده یشه ب کیله یاتگن ترکی تیل ده سوزلاوچی برپه خلقلر بدیعی ایجادیگه عاید مهم معلوماتنی اوزیده جمع لگن غایت قیمتلی نادر علمی منبع دیر. او ترکی خلقلرنینگ اون ـ اون بیرینچی عصرلر و اسلامیتدن بورونگی حیاتی توغریسیده، اولرنینگ یرتگن بدیعی اثرلری باره سیده معلومات بیروچی یگانه اثر دیر. دقتگه سزاوار تمانی شونده که دیوان لغات ترک ده گی شعری پارچه لر اسلامیتدن بورونگی ترکی تیلده گی شعرنینگ تورلری، شکلی، بدیعیتی، تصویری واسطه لری توغری سیده، اولرنینگ یوکسکلیگی، بدیعی جهتدن گوزللیگی توغریسیده انیق تصور توغدیره دی.

ادیب احمد یوگناکی

احمد یوگناکی استعدادلی شاعر، دانشمند و مربی دیر. اوندن سقله نیب قالگن یگانه اثر «عتبه الحقایق» بدیعی سوز هنری و ادبی تیل نینگ جوده قیمتلی همده نادر یادگارلیگی دیر. بو اثر ترکی تیلیده اخلاقی مضمون ده یرتیلگن بدیعی ادبیات نمونه لریدن بیری دیر.

احمد یوگناکی نینگ حیاتی و ادبی فعالیتی حقیده جوده آز معلومات سقله نیب قالگن. اونینگ حیات ییل لری و اجتماعی تورموشی و باشقه لر معلوم ایمس. عتبه الحقایق نینگ آیریم مصراعلری و اونینگ نسخه لریگه باشقه لر تمانیدن یازیلگن قیدلر شاعرنینگ حیاتی و فعالیتی حقیده بیر آز بولسه هم، تصور حاصل قیلیشگه امکان بیره دی.

عتبه الحقایق نینگ متنی ده کتاب نینگ یازیلگن ییلی، جایی، حتی نامی هم کورستیلمه یدی. فقط بیر بیت ده مولف اوز توغریسیده شوندای یازه دی:

ادیب احمد آتیم، ادب ـ پند سوزیم        سوزیم مونده قالور  بارور بو اوزیم

«ادیب احمد» سوزلری، ادیب لیک احمد یوگناکی نینگ اساسی مشغولاتی، کسب و کاری بولگنلیگی دن دلالت بیره دی. اثر و اونینگ مولفی حقیده آیریم معلوماتلر، عتبه الحقایق نینگ قولیازمه نسخه لریگه تورلی شخصلر تمانیدن یازیلگن ایضاحلر، توشونتیریش اوصافیده گی اشاره لر آرقه لی معلوم بوله دی. داستان نینگ بیر نسخه سیده ارسلان خواجه ترخان (15 نچی عصر تیموری حکمدارلریدن) قیدلریده قوییده گی معلوماتلر بار:

ادیب نینگ یری، آتی یوگناگ ایرور         صفالیک، عجایب یر، کونگول لر یارور

آتا سی آتـی محمــــود یــوگنـــاکی          ادیب احمد اوغلی یوق اول هیـچ شکی

کتــاب نینــگ آتی ایــرور هبـــه ال          حقایــــق ـ عبارت عــــرب دین اوشول

تمامی ایرور کاشـــغری تیــــل بیلـــه          آییـتمیـش ادیــب دقـــت دل بیــلـــــه

اگر بیلســه کاشغر تیلین هـــر کیشی            بیلــور اول ادیب نینگ نه کیم آیمیشی

کیشی تیلنی بیلسه بیلــــور معنی سین           بیلـــور من دیسه عیب اوزی بیلمــه سین

بو قیدلردن شاعرنینگ نامی، ادیب احمد، آته سی نینگ آتی محمود، وطنی یوگناک، کتابی نینگ اسمی، «عتبه الحقایق» ایکه نی معلوم بوله دی.

امیر سیف الدین دیگن کیشی شرفیگه آیتیلگن ایککینچی شعرده ادیب احمد حقیده بوندای دییله دی:

ادیب لــــــر ادیبی فــــــاضل لر بـــاشی       گهرتین سوز آیمیش ایتین سوز بیشی

اوغان رحمت ایتســون بـــو ساعت انگا        یارین قوپســـه بولســــون ایرانلر باشی

بو قید ادیب احمد نینگ شهرتلی شاعر و فاضل کیشی بولگه نینی کورسته دی.

امیرعلیشیر نوایی اوزی نینگ «نسایم المحبه» ناملی اثریده ادیب احمدنی ایسلب اوته دی و عتبه الحقایق دن قوییده گی مثالنی کیلتیره دی:

تیلینگ بیکته توتغیل تیشینگ سینماسون

قانی چیقسه بیکتــــه تیشینگنی سییـــور

کیلتیریلگن فاکت لرگه کوره، احمد یوگناکی نینگ شخصیتی و اونینگ عتبه الحقایق اثری اون بیشینچی عصرده هم مخلص لر اره سیده مشهور بولگن. امیر علیشیر نوایی، احمد یوگناکی ترک اولوسی گه تعلقلی بولیب، ترکچه شعر آیتیشده ماهرایکنلیگینی خبر بیره دی.  نهایت نامعلوم بیر شخص تمانیدن یازیلگن قید ده شاعر نینگ کوزی عاجز بولگنی و کتاب نینگ اون تورت باب دن عبارت ایکن لیگی آیتیله دی:

توغا کورمس ایدی ادیب نینگ کوزی        توزتتی بو اون تورت باب ایچره سوزی

علیشیر نوایی هم ادیب احمد یوگناکی حقیقتا کور بولگنلینی لیکن اونینگ دلی، کوزی آچیق، ساغ کیشیلرگه نسبتا روشنلیگینی آیتیب اوته دی.

شاعرنینگ کوزی کور ایکنلیگی توغریسیده گی معلومات گه کوره، اثر ادیب تمانیدن آغزه کی آیتیلیب، بیرار کاتب تمانیدن یازیب آلینگن بولسه کیره ک، دیگن فکرنی توغدیره دی.

اثرده یوگناک شهری نینگ نامی ذکر ایتیلسه هم، اما بو شهرنینگ موقعیتی، اوشه وقت ده گی اجتماعی ـ اقتصادی احوالی، عتبه الحقایق نینگ اوزیده هیچ قندای معلومات بیریلمه یدی. یوگنی ادواردویچ برتلس، یوگناک شهرینی فرغانه وادیسیده جایلشگن دیب کورساتسه، و. بارتولد بو شهر سمرقند ولایتی ناحیه لریدن بیریده جایلشگنینی تاکیدلیدی. تاریخی منبع لردن ابن حوقل اثریده «اغناق» شهری نینگ سمرقند اطرافیده جایلشگنی تاکید لنه دی. رشید رحمتی ارات یاقوت حموی نینگ معلوماتیگه اساسله نیب، یوگناک شهری اغناق شکلیده یازیلیب سمرقند تیوره گیگه اورنشگنلیگینی تخمین قیله دی.

احمد یوگناکی نینگ حیاتی حقیده معلوماتلر شولردن عبارت. بیراق شاعر نینگ « عتبه الحقایق» داستانی بو معلوماتنی بیر مونچه تولدیریشگه، داستان مولفی نینگ یشه گن دورینی تخمین قیلیشگه امکان بیره دی.

عتبه الحقایق داستانی نینگ تاپیلیشی و اورگه نیلیشی:

بیرینچی جهانی اوروشی باشلریده ترکیه لیک عالم «حاجب عاصم» استانبولده گی ایاصوفیه مسجدی نینگ کتابخانه سیده مغول تیلیده گی رساله لر توپلامیغه کیریتیلگن بیر قولیازمه نی تاپدی. قولیازمه ترکی تیلیده بولیب، تاپیلگن قولیازمه حالی علم عالمیگه معلوم بولمه گن احمد یوگناکی نینگ عتبه الحقایق داستانی بولیب چیقدی. قولیازمه هجری 884 نچی ییل نینگ ذوالقعده آییده (میلادی 1480) استانبول ده عبدالرزاق بخشی تمانیدن کوچیریلگن بولیب، کاتب 15 نچی عصرده اویغور یازوی کوپچیلیکگه منظور بولمه گنی اوچون اویغور یازوی بیلن کوچیریلگن متن لردن کیین عربچه الفباده  و فارسی تیلده آیریم ایضاحلر هم بیره دی.

کیینچه لیک بو داستان نینگ ینه بیر نیچه نسخه سی هم تاپیلدی.

داستان نینگ توزیلیشی:

عتبه الحقایق نینگ 1480 نچی ییل ده کوچیریلگن نسخه سیده نامعلوم شخص تمانیدن یازیلگن قید ده داستان نینگ 14 باب دن عبارت ایکه نی آیتیلگن ایدی. بیراق عتبه الحقایق اوشه 1480 ییلده کوچیریلگن نسخه سی 254 بیت و اون بیر باب دن تشکیل تاپگن.

ادیب احمد یوگناکی اوز اثرینی یازیشده شرق ادبیاتی عنعنه لرینی دوام ایتتیریب، اولگی بابده حمد (1 ـ 10 بیتلر)، ایکینچی بابده (11 ـ 19 بیتلر) نعت کیلتیره دی. بولردن سونگ اوچونچی بابده (20 ـ 33 بیتلر) شاعر اوز اثرینی بغیشله گن شخص محمد داد سپهسالار بیک نامینی تیلگه آلیب اونی مدح قیله دی و  بیر نیچه اورین ده اونی علم پرور، سخاوتلی و عدالتلی کیشی  صفتیده  تیلگه آله دی. تورتینچی باب (34 ـ 39 بیتلر) کتاب نینگ یازیلیش سببی حقیده بولیب، شاعر داد سپهسالار گه اونی بیر یادگارلیک صفتیده تقدیم قیلگه نی آیته دی. داستان نینگ 3 و 4 باب لری احمد یوگناکی نینگ دادسپهسالار دن انعام و احسان کوتگه نینی روشن کورسته دی. داستان نینگ تورت فصلی اونینگ مقدمه سی بولیب، اساسی قسمی بیشینچی فصلی دن باشلنه دی. بو فصل لرده مولف، بیلیم مقتاوی و جاهللیک نینگ ضررلری گه، تیل آدابی گه، سخیلیک و بیخللیک گه و باشقه تورلی خیل مساله لرگه باغیشلنه دی.

ادیب احمد یوگناکی اوزیدن ایلگری اوتگن متفکرلر کبی اجتماعی ـ سیاسی حیات ده علم و معرفت ضرور ایکن لیگینی تأکیدلیدی. شونینگدیک، جهالت جامعه نی توشکونلیکگه ساله دی دیب قره لیدی. شونینگ اوچون شاعر اوز اثریده علم و معرفت نینگ اهمیتی و جهالت نینگ ضرری حقیده فکرلرینی تلقین قیلیش اوچون کوپ اورین بیرگن. او انسان حیاتیده بخت و سعــادت گه ایریشیش اوچـــون علملی بولیشی کیره ک دیب سوزلیدی:

ینه بیر کیرکلیک سوزیم بار سینگه          دیایین من آنی قـــولاق تـوت مینــگه

سوز اولدور تکبرنی باشتین سالیب           تواضعنی برک توت یاپوش کیت انگه

تکبر قمـــوغ تیلــــده یرلور قیلوق           قیلیق لرده ادگـــو قیلیـق قوی قیلیـــق

اول ایرکیم اولوغ سیندی مین من دیدی          آنی نـــه خلایق سیــــور، نه خـــالق

تکبر لباسیــــن کییب آز ســــالین          کیریب خلقده کوکسینگ آرزولب تیلین

مومنلیــــق نشــانی تواضـــع ایرور          اگر مومـــن ایرســــانگ تواضع قیلین

عتبه الحقایق نینگ مولفی، بیرار واقعه نی، سرگذشتنی حکایه قیلیش وظیفه سینی ایمس، بلکه علم ـ معرفت، اخلاق و آداب و باشقه مساله لر حقیده ملاحظه یوریتیب، کیشی لرگه اوگیت بریش وظیفه سینی اوز آلدیگه قویه دی. شونگه کوره عتبه الحقایق تربیتی اثر بولیب، بو اونینگ بدیعی خصوصیتینی و اسلوبینی بیلگیلیدی.

داستان نینگ بدیعی خصوصیت لری و تیلی:

عتبه الحقایق ده آداب ـ اخلاق، علم و معرفتگه عاید تربیتی مسأله لر پرسوناژلرنینگ اشتراک سیز بیان قیلیشی یولی بیلن ایزچیل روشده تصویرلب بیریله دی. پند و نصیحت لر سیمالی عبارت لر آرقه لی افاده لنه دی. بو ایسه اونینگ بدیعی خصوصیتینی و اسلوبینی بیلگیلیدی. داستانده انیق واقعه، حادثه، سرگذشتنی حکایه قیلیش وظیفه سینی قویمه گن مولف، اونینگ باب لرینی غایوی مضمونی جهت دن بیربیریگه باغلب، بیر بوتون قوریلیشگه ایگه بولگن اثرنی یره ته آلگن. اثر بدیعی قیمتینی آشیرگن، داستانده کوپراق اوچریدیگن ادبی صنعت لرنین بیری اوخشه تیش دیر. قوتدغوبیلیک سینگری عروض نینگ متقارب بحریده (فعولن فعولن فعولن فعول) وزنیده یره تیلگن.  بو اثر نینگ لغوی، فونیتیک و گرامری خصوصیتی بیر تماندن قوتدغوبیلیک گه یقینلشسه، ایککینچی تماندن قصص ربغوزی گه جوده مانند دیر. شونگه کوره ا. برتلس قدیمگی اوزبیک ادبی تیلی دن کلاسیک اوزبیک ادبی تیلیگه اوتیشده عتبه الحقایق کوپریک بولیب خدمت ایتگن دیب کورسته دی. حقیقتا هم بو اثر ده ایسکی کلاسیک اوزبیک ادبی تیلیگه اوتیشده «کوپریک» وظیفه سینی بجروچی لغوی، فونیتیک و گرامری خصوصیتلر اوچره یدی. شونینگ اوچون بو اثر قدیمگی ترکی ادبی تیلی نینگ قیمتلی یادگارلیگی دیر. عتبه الحقایق ده قوتدغو بیلیک ده گی دیک قدیمی ارخائیک سوزلر سیزرلی درجه ده اوچره سه هم، لیکن بو اثر نینگ تیلی قوتدغوبیلیک گه نسبتا کیینگی یادگارلیکلر تیلیگه خیلی یقین دیر.

عتبه الحقایق نینگ کوپ قسمی تورتلیک لردن تشکیل تاپه دی، بو تورتلیک لر وزن توزیلیشی جهت دن رباعی دن فرقلنه دی. اثرده گی تورتلیکلر عروض وزنی نینگ متقارب بحریده یازیلگن، اما رباعی نینگ علیحده وزنی باردیر. احمدیوگناکی قوتدغوبیلیک ده گی عروض وزنینی قوللیشی اونینگ اوزیدن ایلگری یازیلگن اثرلرده گی عنعنه نی دوام ایتتیرگن لیگینی کورسته دی. اوندن تشقری، اثرده شعرلر نینگ غزل، مثنوی شکل لری بیلن بیریلشی، عروض وزنی نینگ قولله نیلیشی، عرب، دری زبان و ترکی زبان خلقلرنینگ اوز ارا ادبی ارتباط لری جدا قدیمدن باشلنگن لیگینی بیلدیره دی. اثر بدیعی قیمتینی آشیرگن، داستان ده کوپ راق اوچره یدیگان بدیعی تیل واسطه لری دن بیری اوخشاتیش دیر. اوخشه تیش لرنی ایشله تیش ده کوپ راق عنعنه وی تشبیه لرگه مراجعت ایتگن. احمد یوگناکی ینگی و اصیل اوخشه تیش لر یره تیش گه اینتیله دی.

احمد یوگناکی بو اثرده خلق مقال لریگه علیحده اعتبار بیره دی، خلق مقال لری و تعبیرلریگه شعر توزیلیشی خصوصیت لریگه قره ب یا عیناَ یاکه قسماَ اوزگرتیرگن حالده ایشلهته دی.

عتبه الحقایق افغانستان و اورته آسیاده یشاوچی ترکی زبان خلقلر ادبیاتی نینگ کیینگی دورده گی ترقیاتی گه کتته حصه قوشگن اثر دیر. شونینگ اوچون هم بویوک سوز استادی امیرعلیشیرنوایی اوزی نینگ «نسایم المحبه» اثریده همده سلطان حسین بایقرا اوز اوغلی بدیع الزمان گه یازگن مکتوبیده «عتبه الحقایق» دن پارچه لر کیلتیره دی و شاعر حقیده معلومات بیریب اوته دی. بو مساله شونی کورسته دی که احمد یوگناکی، نوایی یشه گن دورده هم معلوم و منظور بولیشی، اونینگ ترکی خلقلر ادبیاتی تاریخیدن مناسب جای آلگنی دن دلالت بیره دی.

محمد صالح راسخ