13 ـ 14 عصرلرده ماوراالنهر نینگ سیاسی ـ اجتماعی وضعیتی

محمد خوارزمشاه نینگ اشتباه سی سببلی، میلادی 13 نچی عصرده  ( هجری 617 نچی ییلدن باشلب) چنگیز خان باشچیلیگیده مغول باسقینچیلری  و ماوراالنهرگه هجوم قیلدیلر. محمد خوارزمشاه شونچه شان و شوکتی و کتته امکانیتی بیلن بیرینچی اوروش ده چنگیز خان دن شکست اییب، شهر به شهر قاچیب آخر آبسکون جزیره سیده اولدی و اونینگ دولتی و لشکری توزیب، مسلمان مملکت لرنینگ کتته قسمی مغول لر قولیگه توشدی. اگرچه خوارزمشاه نینگ باتیر اوغلی جلال الدین منگبرنی بیر نیچه ییل مغول لر قرشیسیگه مقاومت قیلدی، اما خوارزم بیوک دولتی توزگنی اساسلی چنگیز خان نینگ مقابلیده توخته آلمای آخریده ارمنستان ده اره دن چیقدی و اونینگ اولیشی بیلن خوارزم دولتی بوتینلی یوقالدی.

چنگیز خان، محمدخوارزمشاه نینگ اولیمینی ایشتیب مغولستانگه قایتدی، اما مغول ماوراالنهر، خراسان و ایران ده استیلاسیگه دوام بیریب، اوز تسلطی نی کینگیترر ایدیلر. بو اوروشلر ده اولار همه جای لرنی استیلا قیلیب، شهرلرنی ویران و اهالیسینی شفقت سیز قیریب، مدنی و فرهنگی میراثلرنی یوقاتدیلر. اورته آسیا، اینیقسه ماورالنهر و خراسان و ایران اولکه لری مغول استیلاسی دوریده هلاکت گه اوچرادیلر. کوپ گینه شهرلر خصوصا بخارا، اورگنج، سمرقند، مرو، بلخ، بامیان، تالقان، نیشاپور و یوزلرچه شهر و  قشلاق لر بوزیلیب تاشلندی و اهالیسی ایسه یا قیریلیب و یاده قوریب یاتگن دشتو بیابان لرگه پناه التدیلر. یشنه گن باغ و بوستانلر و اکین یرلر پول و بیابانگه ایلندی. زکی ولیدی طوغان نینگ کورستیشیچه، ترک لرنینگ یشه یدیگان اورته تیانشان، ایسسیق کول و چو و تلاس حوزه لریده هم کوک ترکلر، ترکشلر و قره خانی لر دوریده قد کوترگن ترکی شهرلر مغول اداره سی زمانیده ویران بولیب، چنگیز خان اوغیللری او جایلرنی مالچر یرگه ایلنتیردیلر.

چنگیز خان اولگندن کیین اوغلی اوکتای بیر قوریلتای آرقه لی اونینگ یریگه اولتیردی، اول آته سی نینگ فتوحاتینی دوام بیریب، چنگیز زمانیده قولگه کیلمه گن و آچیلمه گن جایلرنی استیلاسی قیلیش اوچون ایککی ته کتته قوشون تیارله دی. بو قوشون نینگ بیرینچی قسمی چین گه و ایککینچی قسمی جرماغان نویان باشچیلیگیده  ایران تمانگه یوباریلدی. بو لشکر جلال الدین خوارزمشاه نی تعقیب قیلیب عراققه چه یتیب کیلدی. سلطان جلال الدین شهادتیدن سونگ بولار دیاربکر، ارض روم، نصیبین، موصل  و فرات دریاسی نینگ قیرغاغیگه چه استیلا قیلدیلر. هجری 629 ییل ده خلیفه« المستنصربالله» دعوتی اساسیده مصر سلطانی الملک الکامل، شام پادشاه سی الملک الناصر،  روم سلجوقیلر پادشاه سی علاءالدین کیقباد لر کتته قشون ییغنب مغول لر بیلن اوروشیش گه تیارلندیلر. اما بو لشکر «حران» گه یتیب کیلگنده مغول لر خلاط شهرینی بوشاتیب کیتگه نیدن خبر بوله دیلر و اولر مغول لر نینگ آرقه سیدن بارمه ی، هر قایسیسی اؤز مملکت لریگه قایته دیلر.  مغول لر  اوکتای قاآن دوریده سوبوتای بهادر باشچی لیگیده شمالی چین نی اشغال قیله دیلر و اونینگ اداره سینی مسلمان ـ محمود یلواچ گه تاپشوره دیلر. اوکتای قاآن چین دن قایتغاچ، 632 نچی ییل ده (1234 میلادی) ینگی قوریلتای توزیب، شو قوریلتای نینگ قراریگه کوره، جوجی نینگ اوغلی باتو خاننی شرقی اروپا تمان یوللیدی. یوز ایللیک مینگ دن عبارت بولگن بو قشون، 635 نچی ییل ده اورال تاغلری اطرافیده گی باشقیرلر، بلغارلرنی شکست بیریب، یرلرینی اشغال قیله دی و سونگ والگا دریاسی اطرافیده گی اسلاولر و روسلرنی تارومار قیلیب مسکو و ولادیمیر شهرلرینی قولگه کیلتیره دیلر. مغول لر 638 نچی ییلده کیف شهرینی ایگللب تمام روسیه نی اشغال قیله دیلر. منه شو تاریخ دن باشلب ایککی یاریم عصر (636 ییلدن ـ 886 ییل گه چه) روسلر مغول لرگه قرم بولیب یشه یدیلر. روسیه نی اشغال قیلگندن کیین مغول لر پولند و مجارستاننی هم قولگه کیریتیب، تا برلین و ویانا گه چه سوریب باره دیلر. شوندای قیلیب باتو خان شرقی اروپا و دشت قبچاق ده «آلتین اردو» سلطنتینی قوره دی.

اوکتای دن سونگ گیوک خان (644 ـ 647 ) قاآن بوله دی. اونینگ زمانیده مغول شهزاده لری اورته سیده اختلاف لر تاپیله دی، چنانچه روسیه و دشت قفچاق خانی باتوخان اونگه بویون سینمه یدی. گیوک خان مسلمان لرنی یخشی کورمس ایدی. اونینگ اورنیگه منگو قاآن پادشاه بوله دی. او شامانی دینیگه معتقد بولسه هم، مسلمان لر بیلن یخشی معامله قیلر ایدی. اونینگ زمانیده محمود یلواچ نینگ اوغلی مسعود بیک همده سرقوتی بیگم (منگو نینگ آنه سی)  بخارا ده مدرسه لر قوردیلر.  بو مدرسه لر ده بیر مینگ دن کوپ راق طلبه لر اوقو آلر ایدیلر. آنه سی مسیحی دینیده بولغان لیگی اوچون، او مسیحی لر گه زیاده راق محبت کورسه تر ایدی، اما اونینگ زمانیده عموم دین لر عین درجه ده حرمت گه لایق ایدی.  بونینگ زمانیده مغول لرنینگ متمدن خلق لر بیلن معاشرت قیلگن لری طفیلی باشده گی خشونت و ووحشیلیکلری بیر آز یومشاگن بولیب، او اهالی اوستیدن آغیر مالیه نی کوتردی.

منگو دن سونگ اریق بوکا  اؤزینی پادشاه دیب اعلان قیلدی، اما قوبیلای خان پیکینگ نی اؤزیگه مرکز ایتیب، او یر ده قوریلتای قوریب اؤزینی قاآن دیب سایلتدیره دی. اولر نینگ اورته سیده بیر نیچه اوروش لر بولیب، آخر ده قوبیلای ینگیب اریق بوکانی حبس قیله دی. او ییگریمه ییللب جنوبی چین ده اوروش و یوریش قیلیب 676 نچی (1279 ) ییل ده چین ده کی «سونگ» خاندانی نینگ حکمرانلیگیگه خاتمه بیردی.  قوبیلای خان اسماعلیه لرنی دفع قیلیش و بغدادنی تسخیر ایتیش اوچون اوکه سی «هلاکو» نی ایرانگه یوباردی او اسماعلیه قلاع لرینی آلیب، بغداد نی تسخیر قیلیب،656 ییل ده  بیش یوز ییلدن بویان حکم سوریب کیلگن بغداد خلافتینی سرنگون قیله دی. بو حادثه ده خلیفه «المستعصم بالله» اسیر توشیب اولدیریله دی و بغداد ده سککیزیوز مینگ کیشی قیریله دی. بغداد تسخیری و خلیفه نینگ قتلی اسلام عالمیگه کتته فاجعه بولدی، اینیقسه اهل سنت بو حادثه دن قتتیق متألم و غمناک بولدیلر. قوبیلای زمانیده خراسان و ایران اداره سی مغلستان دن جدا بولیب، ایران ده گی مغول شهزاده لری «ایلک خان لر» عنوانیده مستقل صفتده حکم سورر ایدیلر که اولر نینگ اسم لری بولردن عبارت دیر:

ـ هلاکو خان ( ف: 663 )                                                     654 هـ.

ـ اباقاخان ـ هلاکو نینگ اوغلی  ( ف: 680)                          663 هـ.

ـ احمد تکودار (ارغون تمانیدن اولدیریلدی)                        680 هـ.

ـ ارغون خان ( ف: 690 )                                                    683 هـ.

ـ کیخاتو (ارینچین تورجی)                                                690 هـ.

ـ بایدو ( غازان خان تمانیدن اولدیریلدی)                             694 هـ.

ـ سلطان محمود غازان خان (ارغون اوغلی)                          694 هـ.

ـ سلطان محمد خدابنده (اولجایتو)                                       713 هـ.

سلطان ابو سعید بهادر (اولجایتو اوغلی)                                 716 هـ.

ارپاگاون                                                                             636 هـ.

سلطان ابوسعید اولگندن کیین ایلخانیلر دولتی نهایت ده ضعیفله شه دی. ارپاگاون دن سونگ موسی خان و محمد خان تخت گه اولتیره دیلر، بولر تیز اره ده اورته دن کیتیب، اولجایتو نینگ قیزی «سایتی بیکی» (739 ـ 740) کیین سلیمان شاه (741 ـ 745)، تغاتیمور( 746 ـ 753) و اخیر ده انوشیروان (744 ـ 756) تختگه اولتیره دی و شونینگ اولیشی بیلن ایلخانیلر سلطنتی یوقاله دی.

بیلیشیمیزدیک چنگیز خان زمانیده اونینگ فتح قیلگن یورت لرینی اوغیل لاریگه تقسیم قیلیش ده ترکستان و ماوراالنهر چغتای گه توشگن ایدی. شونینگ اوچون اوشبو جایلرنی «چغتای یورتی» دیب اته گن لر. چغتای 639 نچی ییل ده وفات ایته دی و اونینگ قلمروی منگو خان بیلن باتو خان اورته سیده تقسیم بوله دی. بو منطقه نینگ کینگ ساحه سینی محمود یلواچ نینگ اوغلی مسعود بیک، منگو قاآن تمانیدن باشقرر ایدی. اما چغتای نینگ نبیره سی آلغو 659 نچی ییل ده ماوراالنهر نی جوجی خاندانیدن قایتاریب آلیب، نیمه مستقل سلطنت قوردی. 667 ییل ده تلاس وادی سیده بولگن قوریلتای ده براق خان، اردوسی نینگ احتیاج لرینی رفع قیلیش اوچون اونگه بیر یورت بیریلشینی ایسته دی، اونینگ قیلغان طلبیگه موافق ماوراالنهرنینگ اوچدن ایککیسینی اونگه بیریب، قالغان اوچدن بیر حصه سینی قایدو بیلن منگو تیمور نینگ بیرلیکده اداره قیلیش  لریگه قرار قیلدیلر. قوریلتای، منصوب لرنی تاغ و دشت لرده یششگه و شهرلرده منزل قورمسلیکگه و چاروالرینی ایکین زارلرده اوتلتمسلیکگه، خلق دن قانونی سالیق دن باشقه مجبوری سالیق و جریمه آلمسلیکگه قرار قیلدی. ایسکی دن بولیب کیلگن قاعده گه کوره، محلی اهالی نینگ اداره سینی امیر مسعود گه تاپشیردیلر. هر حال ده ترکستان ده گی مغول خان لری ایل خانی لرچه کوچلی بولمه ی، ملک الطوایفی شکل ده حکومت قیلر ایدیلر.  بو خان لر نینگ ایچیده کبک خان دیگن حکمران اهمیت گه سزاوار دیر، چونکه اول بو سلطنت نینگ تشکیلاتی گه و اقتصادی سیستمی گه اصلاحات کیلتیردی. «کبک خان» دن سونگ قرداشلری «ایلچیکدای» و« دووا تیمور» بیر نیچه آی خان بولگندن کیین، کبک نینگ باشقه بیر قرینداشی ترماشیرین خان (726 ـ 734هـ.) چغتای اولوسی نینگ خانی بولیب تعین لندی. او چغتای اولوسیدن بیرینچی بولیب مسلمان بولگن کیشی ایدی. او اؤزیگه علاءالدین عنوانینی قویدی. ترماشیرین خان مسلمان بولگنی اوچون اؤز نایبی «بوزون» طرفیدن سمرقند یقینیده قتل قیلیندی. ترماشیرین خاندن سونگ بیر آزمدت «جنکشای» و اوندن سونگ «بوزون» تختگه اولتیردی. او ماورالنهر اهالیسیگه انواع ظلم لر بیلن حکومت قیلدی. اوندن سونگ ایسن تیمور خان (739 ـ 743 ) و محمود و اوندن کیین قازان خان (744 ـ 747) سلطنت قیلدیلر. قازان خان، کبک خان اصلاحاتینی دوام ایتتیردی، شونینگ اوچون امیرقذغن باشچیلیگیده کوچمنچی اشراف بیک لر اونگه اشدی دشمن بولیب، اونی اولدیریب، قذغن پادشاه بولدی. امیر قذغن قدرتنی آلگندن کیین 751 نچی ییلده آمودریادن اوتیب، تخارستان گه و اوندن کیین هرات پادشاهسی معزالدین حسین کرت اوستیگه یوریش قیلدی. اما هراتنی آچیب بیلمه ی آخرده معزالدین بیلن صلح توزیب قایتدی. تاریخچی غلام محمد غبار،  امیر قذغن باره سیده شوندای یازه دی: آمودریا جنوبی قسمت لرینی اینقسه تخارستان ولایتینی تالان و تاراج قیلیب اهالی گه جبر و ستمی حد دن آشگنلیگی اوچون شاعر لر اونینگ شانیگه شعرلر باغلگنلر. منه شو شعرلردن بیر فردی بیزنینگ دوریمیزگه چه خلق آغزیده قالگن و ساقله نیب کیلگن:

هرجا که رسد سم اسب قذغن        نی مرده کفن یافت نی زنده چپن

امیر قذغن 760 نچی ییل ده توغلوق تیمور نینگ بیر نویانی تمانیدن اولدیریلدی. او اولگندین سونگ ماوراالنهر ده بیر کوچلی حکومت بولمه ی، مملکت بوتون فئودال ترقاقلیگی حالت ده ایدی. بو ییل لرده «شهر سبز» و اونینگ اطرافی حاجی برلاس گه، خجند ولایتی جلایرلر باشلیگی بایزید گه، بلخ و اونینگ اطراف لری امیر قذغن نبیره سی امیر حسین گه تابع ایدی. شبرغان ده محمدخواجه، بدخشان ده ایسه اوزی نینگ محلی شاه لری، و ختلان ده ایسه کیخسرو حکومت قیلر ایدی. ماورالنهر ده گی حکمدارلر اورته سیده گی دایمی نزاع لر و شورشلر سببلی، دولت ایشلری بوتون بوزیلگن ایدی. اهالی بوندای جنجال لر و شورشلر دن کوپ ضررلرگه اوچره گن ایدیلر. مملکت احوالی منه شوندای یمانلشگن حال ده و بیر کوچلی دولت یوقلیگیدن، بو وضعیتنی توغلوق تیمور حسابگه آلیب 760 نچی ییلی بیر منظم قشون بیلن ماورالنهرگه هجوم قیلدی. ماوراالنهر خان لری بو هجوم گه چیده آلمه ی، حاجی برلاس هرات گه قاچادی و جلایر قبیله سی نینگ باشلیغی بایزید و شهرسبز حاکمی امیر تیمور ایسه اونگه اطاعت ایته دیلر. اما آز فرصت ده قاتتیق قول و مدبر کیشی ماوراالنهر صحنه سیگه چیقیشی بیلن اورته آسیا تاریخیده ینگی بیر باب آچیلدی و او اؤزیگه بیوک شهرت قازاندی، بو شخصیت ایسه امیر تیمور صاحبقران ایدی.

ایندی شو دورلرده یشه ب ایجاد ایتگن شاعرلر باره سیده توخته ب اوته میز:

ناصرالدین ربغوزی

سکیزینچی هجری عصر (اون تورتینچی میلادی عصر) گه منسوب اوزبیک ادبیاتی یادگارلیک لریدن بیری ناصرالدین ربغوزی نینگ «قصص الانبیا» کتابی دیر. ناصرالدین ربغوزیدن بیزگه قدر یالغیز قصه ربغوزی اثری سقله نیب قالگن. مولف بو اثرنی بیر ییل زحمت چکیب ، 710 ییل نینگ حوت آییده میلادی 1311 ییل نینگ مارچ آییده توگتگن:

اوش توگتتیم بو کتابنی ای یارانلار ، ییر یوزی

بیر ییل ایچره کیچتی آی نینگ قیش یاز کوزی

ربغوزی نینگ حیات ییلی و ادبی فعالیتی توغریسیده، اونینگ بیزگه یتیب کیلگن یگانه اثری «قصص الانبیا » نینگ سوز باشی سیده کیلتیریلگن معلومات دن باشقه خبر یوق. اونده مولف اوزی همده کتابی نینگ یازیلیش سببی بیلن اوقوچینی قیسقه چه تانیشتیره دی. مثلا مقدمه شوندای باشلنه دی:

« بو کتابنی توزگن، طاعت یولیده تیزگن، معصیت بیابانین کیزگن، آزآذوغلیغ، رباط اوغوز نینگ قاضی سی برهان الدین اوغلی ناصرالدین».

دیمک مولف، خوارزم نینگ «رباط اوغوز» دیگن جاییدن بولیب او یرده قاضیلیک قیلگن،« ربغوزی » اونینگ تخلصی بولیب «رباط اوغوز» سوزیدن آلینگن.

ربغوزی نینگ قچان توغیلگه نی، ینه قندای اثرلر یازگنی حاضرچه نامعلوم. مولف مقدمه ده دوام ایتتریب، اوشبو اثرینی حکمران بیک لردن، اصلی مغول لردن و اسلام دینینی قبول ایتگن « تاج الامرا و محب العلما، یگیتلرنینگ آریغی، اولوغ آتلیغ، آریغ ذاتلیغ، ایزگو قیلیغلیغ، آدملر ایشانجی، مومن لر قوانچی، همتی ادیز، عقلی تینگسیز ناصرالدین توق بوغا » نینگ طلبیگه موافق یازگه نینی آیته دی. گویا «توق بوغا» پیغمبرلر توغریسیده قصه لر کوپلیگی، لیکن اولرنینگ «بعضی لری مستقل و بعضی لری نامستقل « شونینگ اوچون سن اوزینگ قصص الانبیا یازسنگ تاکه خلایققه منظور بولیب، اوقیله دیگان بولسه» ـ دیب تاپشیریق بیره دی. مولف بو ایشگه کیریشیب «تاریخ ییتی یوز و توقیزینده، ایت ییلی نینگ اونینده بیر ییل ایچیده» اونی یازیب توگه ته دی.

بو یرده شو نیرسه کوزگه تشلنه دی که توق بوغا وظیفه نی تاپشیریشده، ربغوزی نینگ بیلیم قوتی و یازوچیلیک مهارتینی، حیات تجربه لری یتوک لیگینی بیلگن و اونینگ بوندای مسئولیتلی تاپشیرقنی یخشی بجره آلیشگه ایشانچی کامل بولگن.

قصه ربغوزی نینگ 15 نچی عصر ده کوچیریلگن نسخه سی بریتانیا موزیمیده و 16 نچی عصرگه منسوب نسخه سی لیننگراد ده و کیینگی عصرلرده یازیلگن بیر قنچه نسخه لری اوزبیکستان ده سقلنه دی. بو اثر «قصص الانبیای ربغوزی » آتی بیلن 1859 ـ 1881 ییل لرده بیش مرتبه چاپ بولگن دیر.

ربغوزی اثرگه اساس قیلیب قرآن ده موجود بولگن بیر سلسله لوحه لرنی آله دی. قرآن ده بولمه گن تفصیلات ده باشقه روایت لردن ـ جمله دن ابواسحق نیشاپوری نینگ « قصص الانبیا» سیدن و باشقه اسلام دینی گه عاید کتابلردن فایده لنه دی. بو اثر نینگ مقدمه سیده گی بعضی اورینلر اوز اسلوبی بیلن قوتدغوبیلیک نینگ مقدمه سینی ایسله ته دی. اثر تیل جهت دن چغتای ادبی تیلی نینگ ایلگری راق عصرلرده یازیلگن «معراج نامه» و تذکره الاولیا کبی اثرلرگه یقین کیله دی. اثر عنعنوی کیریش ـ حمد بیلن باشلنه دی، سونگ کتاب نینگ یازیلیش سببی، مولف نینگ اوزی حقیده خبر بیروچی قیسقه چه سوز باشی کیله دی. اثر همه سی بولیب یتمیش ایکی قصه دن عبارت. اولگی قصه ییر، کوک، موجودات، انس وجن، دیو و پری لرنینگ یره تیلیشی حقیده بولیب، عادت ده گی دیک یره توچی نینگ اولوغلیگینی کورسه تیشگه قره تیلگن. بونده هم مولف باشقه قصه لر ده گی کبی تورلی خبرلرده، روایتلرده آیتیلگن حسن بصری، جابر انصار کبی لرنینگ نقل لرینی کیلتیره دی. قالگن قصه لر پیغمبرلر توغریسیده دیر (نوح، موسی، عیسی، یعقوب، سلیمان، داود، حضرت محمد و باشقه لر). اثرده بو لردن تشقری قصه لرهم بار. اوشبو قصه لرنینگ حجمی تورلی چه. شونینگدیک، قصه لرنینگ بعضی لری اوز ارا ایچکی فصل لرگه بولینگن. بعضا شوندای اورینلر اوچره یدی که بیر قصه ایچیده اونینگ مضمونینی تولدیروچی ینگی مضمونده گی مستقل روایت کیلتیریله دی.

قصص ربغوزی ده قصه لر اوچون شوندای عمومیلیک بار که بو کوپراق پیغمبرلر، اولرگه خاص صفتلر، اولرنینگ خداوند طرفیدن ایل اره سیگه یوباریلگن اوشه دین نینگ اعتقادینی مستحکم لاوچی تشویقات نامه ایکه نی کوزگه تشلنه دی. شونینگ اوچون ربغوزی هربیر قصه باشله نیشیده پیغمبر نینگ صفت لرینی بیان قیله دی. سونگره اوشه پیغمبر نینگ باشیدن کچیرگن حادثه لرینی  قیسقه چه ایضاحلاوچی شعر کیلتیره دی. اوندن سونگ نثرده قصه نینگ اساسی مضمونی باشلنه دی. بومضمون هم مکمل بیان بولمه ی بیری بیری بیلن باغلیق بیر نیچه نقل و حکایت لردن عبارت. مثلا ادریس پیغمبر توغریسیده قیسقه چه ایضاح و شعر کیلتیره دی، سونگره نثر ده ادریس پیغمبر نینگ اوزیگه خاص خصلت لری آیتیله دی. اوهم بولسه ادریس پیغمبر یولدوزلرنینگ یوریش ـ توریش، سعد و نحس آتلرینی، آدم لرگه خداوند تمانیدن بوله دیگان فرماننی آیتیب بیره دی. شونینگ اوچون او ادریس علیه السلام دیب نام آلگن (عرب لر اونی هورمیس، یعنی یولدوزلرنی تانیدیگان دیگنلر) او علم و حکمتده، پادشاهلیکده، پیغمبرلیکده اوچونچی ایدی. نیمه نیرسه بولسه تیکیب کییشینی بیلگن، شمشیر و پیچاق کبی اسبابلرنی یسه گن، آسمان ده یشه گن، جنت ده تیریک یورگن، یتمیش ایکی تیلنی بیلگن، دین گه دعوت قیلیب، تورلی رسم و رواج اورگتگن ایدی. گویا خداوند هم، اونینگ صدق دل دن قیلگن طاعت و عبادت لرینی نظرده توتگنی طفیلی ادریس پیغمبر نینگ اولیب قیته تیریلیشیگه، آسمانگه چیقیب سیر قیلیشگه، دوزخ و جنت نی ایله نیب، جنت ده قالیشگه رخصت بیره دی. باشقه پیغمبر لر توغریسیده هم شونگه اوخشش اوصاف بیریله باره دی. هربیر قصه ده گی اوزیگه خاصلیک ایسه اولرنینگ یوقاریده آیتگنمیزدیک، حجم لریده، ترکیبی توزیلیشی ده، شونینگدیک مضمون اعتباری بیلن وذهبی روح ده گی قصه لردن فرقلنوچی حیات واقعه لری و تورموش تجربه لریگه اساس لنگن موضوع لرنینگ هم بعضا اوچره شیده کورینه دی.

شونینگدیک قصه لر بیانیده خلق آغزه کی ایجادی نینگ مستقیم تاثیری هم بوتونله ی کورینه دی. شو جهت دن سلیمان پیغمبر، لقمان حکیم توغریسیده گی قصه لر جدا اوصافلی دیر.

سلیمان توغریسیده گی قصه :

پادشاهلیک سلیمان علیه السلام گه آته سی داود پیغمبردن میراث قاله دی. سلیمان پیغمبر نینگ پادشاهلیگی همه دن آرتیق ایدی. نقل بار که حضرت داود سلیماننی تخت گه چیقاریب خلققه خلیفه قیلدی. خدا فرمانی بیلن او جمیع حیوانلر و پرنده لرنینگ تیلینی بیله دی. سلیمان کیچه و کوندوز مناجات قیلیب خدا دن منده هیچ کیمده بولمه گن ملک بیرگین دییدی. خدادن فرمان بولیب، ای سلیمان همه پادشاه لرنینگ جانینی آله من، یر یوزیده سندن باشقه پادشاه بولمه یدی، دیدی. سونگ سلیمان مغرب دن مشرققه چه ملکده پادشاه بوله دی. دیو و پری، انس و جن لر اونینگ فرمانیده ایدی. سونگره شو قصه نینگ ایچیده سلیمان بیلن باغلیق بیر سلسله مستقل مضمون ده گی حکایت ل کیلتیریله دی.

حکایت: بیر کون حضرت سلیمان بای قوش دن سوره دی: نیمه اوچون دایم ویرانه لیغ یرنی خواهله یسن؟ بای قوش آیتدی که : منی بو عالم ده گی میراثیم دور. ینه آیتدیلر که: نه اوچون خلق اره سیده یوریمی سن؟ آیتدی که : آدم فرزند لری بیر بیرلری گه قیله دیگن ظلمیدن قورقه من.

سلیمان بیلن مور، سلیمان و بلقیس کبی حکایه لرده بیرینچی نوبت ده سلیمان پیغمبر توغریسیده ایمس، کوپراق پادشاه سلیمان توغریسیده گپ باره یاتگن دیک تویوله دی. سلیمان پیغمبر نینگ پیغمبر صفتیده گی کرامتی دیرلی کورینمه یدی، او فقط خداگه التجا قیلیش و خدا تمانیدن شو التجانینگ قبول ایتیلیشی، اونگه تورلی شان و شوکت، شمال، دیو ـ پریلر نینگ تابع قیلیب بیریلیشی دن عبارت، باشقه پیغمبرلرگه اوخشب دین گه دعوت ایتیش بیلن باغلیق بیرار لیش قیلینمه یدی. و حالاکه پیغمبرلرنینگ اساسی فعالیتلریدن بیری هم منه شو دیننی ترغیب ایتیش بیلن باغلیق ایدی. سلسمان نینگ پادشاهلیک شوکتی، دبدبه سی خودی خلق آغزه کی ایجادی نمونه لریده گی تصویرگه اوخشیدی. شونینگ دیک سلیمان نینگ نماز بامداد دن نماز شامگه چه ایل بیلن ملکت ایشی نینگ مصلحتینی قیلیشی، فقط تخت ده اولتیرگنده شهانه کییم، قالگن وقتده عادی کییم ده یوریشی، اوزی سبد و زنبیل توقیب ساتیشی، خلققه هرکون طعام تارتیشی هم اونی ایرتک لرده گی سخی و عادل پادشاه لر موضوعیگه یقین لشتیره دی. سلیمان شونینگدیک بلقیس توغریسیده گی تصویرلر شولر جمله سیدن دیر.

شوندای حالنی داود پیغمبر قصه سیده هم کوره میز. داود نینگ شان و شوکت لری انداغ ایردی که بیر نیچه پاسبانلیک ده یاتر ایردی، کیچه لر اوزی هیچکیمگه بیلدیرمه ی کوچه لرده یوریب اوچره گن کیشی دن پادشاه لرنینگ یخشی می دیب سورار ایدی. بیر کیچه بیر پیرزن آیتدی که شاهیمیز یخشی. اما ایل نینگ حقینی اییدی. شوندن سونگ داود خداگه التجا قیلیب، بیر هنر سوره دی. خدا اونگه تیمیرچیلیکنی بیردی. تیمیر داود قولیده موم دیک ایریر ایدی. داود وقتی نینگ بیر قسمینی عبادت ایتیب، ایککینچی سی ده حلال رزق اوچون محنتگه قول اورر، اوچونچیسی ده پادشاه لیک قیلور ایدی. بونده حلال محنتنی اولوغلش موضوعی بیرینچی اورینده توره دی.

قصه ربغوزی ده گی حکایت لرنینگ تاریخی ایلدیزلری بیر تماندن قرآن گه، تورات گه اساسلنگن، مولف لرنینگ قصه لریگه، نقل و روایت لریگه باریب تاقیلسه، ایککینچی تماندن، اولردن فرق قیلگن حالده، اوزیده خلق آغزه کی ایجادی بیلن یازمه ادبیات اورته سیده گی حیاتی عنعنه لرینی بیرلشتیریب کیله دی. بونده ربغوزی بدیعی نثرده اوزیگه مهارتگه ایریشگن یازوچی صفتیده تورلی حجم ده گی حکایتلرده معلوم بیر موضوعنی حل قیلیشگه، رنگ برنگ موضوع لر یره تیشگه ایریشه دی. قصه لرنینگ بعضی لری (شیث، موسی، صالح، یوسف، سلیمان و شونگه اوخشه گنلر) حجم جهت دن کتته بولیب اولر ایچیده یوسف (ع) توغریسیده گی حکایت اوزی نینگ سویه سی و بیشیقلیگی جهت دن ربغوزی نینگ کتته اثرلر یره تیشیده گی مهارتینی نمایان قیلگن دنیوی روح ده گی قصه دیر.

قصص ربغوزی اونینگ فقط نثری مهارتینی گینه ایمس، بلکه اونینگ قابلیتلی شاعر ایکه نیگه هم دلالت بیره دی. یوقاریده آیتیب اوتیلگه نی دیک، مولف هربیر قصه باشله نیشیده شعرده حکایه قیلماقچی بولگن پرسوناژ، اونینگ فضیلتی توغریسیده عمومی توصیف قیله دی. سونگ نثرده واقعه باشلنه دی. حکایه جانلی تصویر بیلن دوام ایتیب کیله دی. سونگره شعری پارچه لر، بعضا غزل لر کیلتیریله دی.  اینیقسه ربغوزی نینگ بهار فصلی نینگ گوزللیگینی، طبیعت کورکینی تصویرلاوچی غزل لری اونینگ شاعر صفتیده گی مهارتینی نمایان قیله دی. یوسف قصه سیده گی غزل شو جمله دن دیر.

یوسف نینگ اکه لری اونی اویناتیب کیلماق اوچون آته لریدن رخصت سوریدیلر : « ای آته، یاز کونی بولدی، بو کون سلطان، حوت آتلیغ قیشلاقنی قویوب حمل آتلیغ یایلاققه اوچره دی. ادیز کوک ییغلر، یغیز ییر کولر. بولوت کوزلریدن یاش اقسه، یر یوزینده کوک چیمگانلرکولر، اوسروک صبا ایستب تویر…

غزل:

کون حمل غه کیردی ایرسه کیلدی عالم نوروزی

کیچتی بهمن زمهریر قیش، قالمادی قـاری، مـــوزی

کون کیله مینگ کورکی آرتیب تیریلور اولمیش جهان

تانگ پزیرلب نقش بیرلــــه بیزه نور بو ییر یـــوزی

نیشکرلر منبرینـــده طوطی قــوش مجلس توتار

قمری،بلبل مهری بولوب اون توزر تون ـ کوندوزی

لاله سیغراقین ایچرده سیرر اوسروب سندواچ

تورنه اون تارتیب اوترده سکره شور باقـــلان قوزی

کوکته تورلب قول سالیشور قوغو، قاز فیل، قرلوغاچ

یرده یوگروب کفت آلیشور تاش تیین قیش قوندوزی

بیر ییغیز یر کوک مینگیزلیک یشنه یور میدان بولیب

اوغراشور آی تیک چیچک لر تیگره سینده یولدوزی

حور عین اوچماخ ایچینده یینگ سالیب تحسین قیلور

یاز اوزه مــونداغ غزلنــی آیتســـه ناصــر ربغوزی

غزل ده مولف طبیعت نینگ بهار فصلیده گی منظره سینی جوده جانلی و گوزل مصرعلر ده تصویرلشگه ایریشه دی.

ینه بیرمثال: زلیخا یوسف گه منتظر بولیب اولتیره دی. او کیلمه یدی، ایرته سی کیلیب یوسف گه آیته دی: « یا یوسف، بوستان بغایت کورکلنمیش، چیچکلر ساچیلمیش، نعمت لر ییگودیک بولمیش. تورغیل بوستانگه بارغیل، نعمتلر ییگیل، چیچک لر ایسله گیل، تماشا قیلغیل، شعر:

صبا ایستــه یور ده یغـــــاچ بانگ سالور        بولوت ییغلـــه یورده چیچک لر کولر

بو مونداغ چیچک لرده کونگلوم بوکون        سنینگ بیرله اولتوروب آووینماق تیلر

بو پارچه ده زلیخا نینگ سیوگیسی و شو سیوگی حسلرگه اویغون بهار منظره سی تصویری، بیربیریگه مطابق آهنگ ده افاده لنگن شعری پارچه لر هم نثری حکایه لر کبی ساده و روان اسلوب ده افاده لنگن. مولف غزل و شعری پارچه لرده گوزل اوخشه تیش، جانلنتیریش، قرشی لشتیریش کبی بدیعی واسطه لرده اورونلی فایده لنه دی.

قصص ربغوزی ده مولف پیغمبرلر و اولر توغریسیده گی برچه نقل و روایتلرنی بیرار واقعه اطرافیده جمع قیلگن حالده اکثراَ توگل غایوی ـ بدیعی مندرجه گه ایگه بولگن اثر یرتدی.

خلاصه قیلیب آیتگنده، «قصص ربغوزی» اثری اون اوچونچی عصر آخری  و اون تورتینچی عصر باشلریگه اوزبیک ادبیاتی تاریخیده خصوصاَ نثر ژانری ترقیاتیده اوزیگه خاص اهمیتگه ایگه بولگن یادگارلیک دیر. اثرده گی شعری پارچه لر غزلچیلیک ژانری ترقیاتی نینگ قیمتلی نمونه سی دیر.

ربغوزی نینگ قصص الانبیا اثریدن نمونه:

«یانا روایت قیلورلار: ابراهیم توش کورمیش دا آیدیلار: یا ابراهیم! قم قرب القربان، قوپغیل قربان قیلغیل. ابراهیم تانگ بیرلا قوپدی، یوز قوی کیلتوردی، قربان قیلدی. ایکینچی کیچا ینا توش کوردی : یا ابراهیم قم و قربالقربان. ابراهیم تانگ بیرلا قوپدی. یوز تغا قربان قیلدی. اوچونچی کیچا ینا توش کوردی:قم و قرب القربان. اراهیم آیدی: فما قربانی؟ منینگ قربانیم نی تورور؟ نانی قربان قیلایین . ایدی لار: بیزدین آذین کیم نی سفدونگ، ایرسه انی قربان قیلغیل! قول تعالی قال اذبح ولدک . بیلدی کیم اسمعیل نی قربان قیلغو.

یارینداسی «هاجر»گه ایدی: بیر عزیز دوستیم بار، بو اوغولنی تیلایوتورور، کیلتورگیل کورایین تیب. ایندی اسمعیل نینگ باشینی، ساچینی یوغیل، اوندا ایلتایین تیدی. هاجر اسمعیل نی یودی، ساچینی ترادی، اریغ تون لار کیدوردی، ایرسا اسمعیل یولاق کوروکلاندی. اناسی اسماعیل نینگ یوزیگا باقدی، ایدی : آی تیک یوزین، کون تیک کورکین، قلم تیک کوزین، اوق تک کیرپیکین، نار تیک یانگاق لارین، عقیق تک ایرین لارین، ینچو تیک تیش لارین، پسته تک آغزین، قزیل منگزین، سیلیغ اوزین بوینین قوچوپ اوپوپ ایدی : بیت:

ای کونگلوم آوونچه سی اوغراب یراققه بارماغیل

یر لیقا یلغــــوز انانگ بغرینی اولدورمـــاغیل

اوشبو کیتماکدین اولماکم نی تیلار ارسانگ سنا

من اونونگ دا اولایین سن ایچیم یاندورماغیل

تییب، انگرایو کوز یاشی، کونگول کوینوکی  برلا اسماعیل نی کوندروچقتی. ابراهیم بارور دا ییپ آلدی، بیچاق بیرلا بیلینگا سوقدیريا، تاغ غه بارو باشلادی. هاجر آیدی: قونوق بارور من تیور سن، ییپنی تقی بیچاق نی نی قیلورسن؟ آبراهیم آیدی: قوی آلو کیلگای میز تیدی. تنگری تعالی تیلیدا قوی یوروتدی، ایرسه اوچماخ دین قوی کیلدی. اسماعیل قوتولدی. اسماعیل یورودی، اسماعیل غه ایدی: سونگومچه کیلگیل تیدی. اسماعیل ابراهیم نینگ سونگونچا باروباشلادی.

خوارزمی

خوارزمی اوزبیک دنیوی ادبیاتی نینگ ایلک ییریک نماینده لریدن بیری دیر. خوارزمی نینگ حیاتی و ایجادی حقیده یترلی تصور بیره دیگن منبع لر حاضرچه معلوم ایمس. نوایی گه چه بولگن اوزبیک کلاسیک ادبیاتی نینگ اتاقلی نماینده لریدن بیری بولگن بو شاعر حقیده، ایریم معلومات لر اونینگ حاضرگه قدر سقلنگن یگانه اثری «محبت نامه» ده اوچریدی. شاعر محبت نامه نینگ مقدمه سیده و قسما خاتمه سیده همده شو اثر گه قیلینگن شعری حکایت ده اوز سرگذشتی و ادبی فعالیتی حقیده بیر مونچه معلوماتلرنی بیان قیله دی.

شاعرنینگ تولیق نامی معلوم ایمس، فقط محبت نامه نینگ بیر نیچه یریده «خوارزمی » تخلص صفتیده ایشله تیلگن. بو تخلص اونینگ خوارزم دن بولگه نینی کورسته دی. خوارزمی 14 نچی عصرباشلریده  یا که 13 نچ عصر نینگ آخرلریده توغیلگن. اونینگ یشب ایجاد ایتگن دوری چنگیز خان استیلاسی نینگ دهشتلی عاقبت لریدن کیین اورته آسیا ده اجتماعی ـ فرهنگی حیات قیته دن بیر مونچه جانله نیب، ینگی موفقیت لر قولگه کیریتیله یاتگن دور ایدی. شاعرنینگ یورتی خوارزم ایسه اجتماعی ـ فرهنگی حیات ده اؤز اولگی موقعیتینی انچ گینه تیکلب آلیب، قوشنی اولکه لر بیلن سودا ـ ساتیق ایشلری همده فرهنگی علاقه سینی معلوم درجه ده قولگه آلگن ایدی.

خوارزمی نینگ یاشلیک ییل لری، اوقیش دوری و ایلک ایجادی فعالیتی خوارزم ده اوتدی. حکایت ده بیان ایتیلشیچه، خوارزمی بیر نیچه شرق مملکت لریگه سیاحت قیلگن، تورلی خلق لرنینگ حیاتی بیلن تانیشگن و آغیر مشقتلرنی باشیدن کچیرگن. جمله دن اونینگ شام سفری شوندای بولگن ایدی:

مرا سالی که سوی شام شــد رای        بسی بـــودم ســـواره، برسر پــای

عصا در دست و کفس زیر کش بود         به هر حالی که بودم نیز خوش بود

یکی آبی همــی داد و یکی نـان          چو زلف دلبران، ذورق پریشــان

توکل کردم از دریـــا گذشتــم          زیر تـــا پـــای ملـک روم گشتم

به شامم بد از ان دادنــد دستـور          گرفتم راه شـــام از ملک طیفــور

رفیقی داشتــم، آزاده ای بـــود           جـــوان و پـاک سید زاده ای بود

بهم بود آب خـود شیرین اگر شور          سلیمــانی شــــده، هم کاسه مـور

گهی بر گل گهی بر خار بودیم          گهی در پاس و در کهسار بودیم

بو سیاحت دوامیده بیر کاروانباشی خوارزمی نینگ همراهیگه اورونسیز دشنام بیره دی، یوللاوچی بیر ترسا ایسه اونی حمایه قیلیب  بولارگه یاردملشه دی.

خوارزمی ماوراالنهر ده هم اوزاق سیاحت قیله دی. او 1353 ییلی نینگ آخرلریده آلتین اردو خانی «جانی بیک» نینگ سیردریا اطرافیده گی عملدارلریدن بولگن « محمد خواجه بیک» بیلن تانیشه دی. محمدخواجه بیک معرفت پرور و قابلیتلی شاعر بولیب، او خوارزمی دن اوشه قیش فصلیده، شو ییرده قالیب، اوزبیک تیلیده بیر اثر یازیشنی التماس قیله دی. فارسی تیلیده گی اثرلری بیلن شهرت قازانگن خوارزمی، محمدخواجه بیک نینگ التماسینی ممنونیت بیلن قبول قیله دی و «محبت نامه» اثرینی یره ته دی. شاعر بو حقده شوندای یازه دی:

تون آقشام کیم کوروندی بیرام آیی           محمـد خـواجه بیـک دولت همـایی

بویوردی اوز گا شـادروان اورولدی           قدح کیلتوردی لار مجلس قورولدی

تبسم قیـــلدی آیدی : ای فــــلانی            کیتـورگیــل بیزگــــه لایــق ارمغانی

کونگول بحرینده کوپ گوهرلرینگ بار         آچـــونده پــارسی دفترلرینــــگ بار

محبت نردینی کوپلردین اوتـدینگ           شکر تیک تیل بیله عالمنی توتدینگ

تیلرمن کیم بیزینگ تیل بیرله پیـــدا           کتــابی ایلا سنـگ بو قیش قـاتیمــدا

کیم ـ اوش ییل تیک کیچر ایام فانی          جهـــان دا قالســـه بیزدن ارمغــــانی

قبول قیلدیم یر اوپدیم، آیدیم : ای شـاه           ایشیگینگ تــوپراغی دولتلی درگــاه

کوچوم یتمیشچه کوپ خدمت قیلایین             جهـــان گه ایگــــو آتینگنی یایایین….

شاعر بزم کیچه سی نینگ قیسقه چه تصویری و اونـــده اوزی اوقیگن ایککی تـــه غزلنی کیلتیرگیچ یازه دی:

کتابت باشلادیم انجامــــه یتـگای        «محبت نامه» مصر و شامــــه یتگای

بو خوان اوزره صلاح عامه قیلدیم        محبت نامــــــه نی اون نامه قیلدیم

قیلاییــن ایککی بابیـن پارسی هم        کیم اطلس تون یراشور بولسه معلم

بورون القصه بیک مدحینی یایایین       اوش اندین سونگره نامه باشلاغایین

شوندن کیین شاعر، اثریازیلیشی نینگ تشبث کاری بولگن حکمدار مدحیگه عنعنه گه موافق، مخصوص باب بغیشله یدی. بو باب مبالغه لی تصویر بیلن تولیب ـ تاشگن بولسه هم، اونده گی ایریم معلومات لر شاعر نینگ ایجادی بیوگرافیسینی اورگه نیش گه یاردم بیره دی:

زهی ارســـلان یورک قونغرات اوروغی       کیچیک یاشــدین اولوغلرنینگ اولوغی

ســـــعادت معـــدنی، اقبـــال گنـــــجی       محمــــد خـــواجه بیک عالـــم قوانچی

اوزه جــــانسیــز تن ایردی ملک سیزهم        شهنشـــاه جانی بیک خانغــه ییتین هم…

کیین راق کیلگن کیچیک بیر مثنوینی شاعر شوندای توگته دی:

محمد خـــواجه بیک مدحیــن توگتدیم       «محبت نـــامه » نی بنیــــاد ایتـــدیم

اثرنینگ خاتمه قسمیده اونینگ یازیلیش ییلی کورسه تیلیب، یازیلگن جایی حقیده هم اشاره قیلگن:

محبت نامه ســوزین مونده آیتتیم          قاموغین سیر یقاسینده بیتــــدیم

نظر بیرله اگر جم سین گر آصف         محبت نامــه نی قیلسنگ مشرف

اوقـــــوغیل فاتحه، دور قبله یانی         سویونسون بنده خـوارزمی روانی

بودفتر کیم بولوبتور مصر قنــدی         یتتی یوز اللی تورت ایچره توگاندی

دیمک «محبت نامه » آلتین اردو خانی ـ جانی بیک نینگ (1342 ـ 1357 ) حکمدارلریدن بولگن محمد خواجه بیک نینگ خواهشی بیلن هجری 754 نچی ییل ده منظوم قیلینگن. اثرنینگ یازیلگن جایی مسأله سی گه کیلگنده، تدقیقات لرده سیردریا بوییده گی سیغناق شهری تیلگه آلینه دی. بونگه شاعر نینگ ن قموغین سیر یقاسینده بیتدیم» دیگن مصرعی اساس بولگن، البته بیراق انه شو مصرعدن کورینیب توریبدی که اثر نینگ کوپ قسمی سیر دریا بوییده یازیلگن. اثر نینگ توگلله نیشی ایسه، مولف نینگ خبر بریشیگه قره گنده، باشقه شهرگه توغری کیله دی. «محبت نامه سوزین بونده آیتدیم». بیراق انه شو جای نینگ نامی معلوم ایمس. اگر اثرنی سینچکلب کوزدن کچیرسک، شاعر تصویریده گی آیریم معلومات واسطه سیده او اوز اثرینی پایانیگه یتگزگن شهری حقیده معلوم نتیجه گه کیلیش ممکن. جمله دن بیرینچی نامه ده شوندای بیت بار:

سرای دن باردی چین ماچین غه چاوینگ       قیـــا باقسنگ بولر ارسلان لار آوینگ

بو یرده معشوقه نینگ وطنی صفتیده تیلگه آلینگن سرای ـ آلتین اردو نینگ پایتختی (بو پیت ده سرای بیرکه). بنابرین خوارزمی قیش فصلیده سیر دریا بوییده گی شهرده یازه باشله گن اثرینی سرای گه بارگنده توگتگن بولیشی ممکن.

محبت نامه اثری نینگ خاتمه سیده بیر فارسی حکایه کیلتیریلگن (بیراق اثر نینگ مندرجه سیگه دخلی یوق) بولیب، اونده شاعر نینگ شام سفری پیتیده گی واقعه لردن بیری شعری تیل ده بیان قیلینه دی. بو حکایت شاعر نینگ حیات یولینی همده اونینگ دنیا قره شی و اوصافینی اورگه نیش نقطه نظر دن کتته اهمیت گه ایگه. بولردن تشقری سعدی گلستانی نینگ سیف سرایی تمانیدن قیلینگن (1390 ـ 1391 ییل لرده مصرده) ترجمه سی نینگ «لیدن» پوهنتونی کتابخانه سیده سقلنه یاتگن قولیازمه نسخه سی ایچیده سیف سرایی گه زمانداش بولگن شاعر نینگ بیر نیچه شعری سیف سرایی نینگ اولرگه قیلگن جواب لری بیلن بیرگه بیریلگن. انه شو لر اره سیده خوارزمی تخلصلی شاعر نینگ قوییده گی غزلی هم موجود:

خوارزمی آیتور:

سالدی نقــــاب چهره تین اول ترک خــاوری

بولدی ینـــه جهان یـوزی آئینه تیک اری

تون نافه سیغه اوردی قویاش نینگ شعاعی اوت

تولدی انینگ نسیمی بیلن کوک مجمری

قاچـــدی حبش چریکی عــدم قلعه سی تبــه

چیقدی ایسه افق قینیــدین صبح خنجری

عنقاسی کوک قافی نینگ آچتی ایکینچی بال

یولدوز طیـوری برچه سی توردی اری ـ بری

دریاقه چوکدی آی صدف تیک کورینمس اوش

ساحـل گه تـوشتی زهره و یغلادی مشتری

ساقی قدحنی سون داغی قیلغیل روانه کیم

بولدی روانه کوک اوزه خورشید ساغری

عشرت بیله جهاننی یگیتلیکده خوش کیچیر

کیم هیچ کیشیگه قالمه دی بو بی وفا قری

دنیا سینگه قالورمو، سلیمانغه قالمه دی

اول کیم انگه مسخر ایدی دیـــو، هم پری

خوارزمی نینگ اگر تنی توپراق بولسه هم

آتین تیریک توتر جهــان ایچره سوز لری

غزل نینگ روحی، اوزیگه خاص اسلوبی اونینگ محبت نامه ترکیبیده گی شعرلر بیلن نهایتده یقین لیگینی کورسته دی و هر ایککی اثر بیر ایجادکار قلمیگه منسوب ایکنلیگی گه شبهه قالدیرمیدی. عموما محبت نامه معلومات لرینی اورگه نیش شاعر یشه گن دور نینگ عمومی حالتی، اثر نینگ یره تیلیش تاریخی حقیده تصور توغدیره دی. آلتین اوردو توپراغیده یره تیلگن « نهج الفرادیس» اثری نینگ اوشه دورده کوچیریلگن استانبول ده گی نسخه سی هم خوارزمی تخلصلی کیشی تمانیدن کوچیریلگن (بونینگ مولف نینگ بیزگه مناسبتی قی درجه ده ایکن لیگینی انیقلش کیره ک).

شونینگدیک اون آلتینچی عصرنینگ یریمی، اون بیشینچی عصرنینگ باشلریده یره تیلگن خجندی تخلصلی شاعر نینگ «لطافت نامه » اثری محبت نامه گه جواب طرزیده یره تیلگن بولیب، بو حال خوارزمی ایجادیاتی نینگ اوشه دورده، نه قدر مشهور بولگن لیگینی کورسته دی.

موجود دلیل لر خوارزمی نینگ حیات یولی و ایجادی میراثی حقیده شوندای نتیجه چیقاریش اوچون اساس بوله آله دی. اوز دوریده گی ادبی عنعنه لرنی پخته اورگنگن خوارزملیک بو ایجادکار «محبت نامه» یازیلگن پییتده (1353 م) تورلی مملکت لرنی کیزیب چیقیب، بای حیاتی تجربه گه ایگه بولگن و اوزبیک همده فارسی تیل لرده گی اثرلرینی کینگ ترقتگن شاعر بولگن. موجود شعر شکل لری نینگ اوزی بو ایجادکار، دری و ترکی تیل لرده گی یازمه همده آغزه کی ادبیات نینگ بای عنعنه لرینی پخته ایگلله گن و غزل و مثنوی، قطعه و فرد کبی خیلمه خیل ژانرلر استادی ایکن لیگیدن دلالت بیره دی. محبتنامه ترکیبیده گی بعضی معلوماتلر ایسه، شاعر اوصافی نینگ آیریم جهت لری و اونینگ شخصیتی حقیده تصور پیدا قیله دی:

طمع دا مینده قالور قوش ایماس من          تالیم ایــــوان اوزه اوچقان همـــا من

قیلیچ تیک تیل بیله توتتــوم جهاننی          قناعــــت ملـکی ایچــــره پادشا من

خرابات ایچره مسجــــد ده یریم بار         کیم ـ اوش هم رنـد من هم پارسامن

نیچه حشمتلی سلطان بولسه بولسون          آییتمان مال اوچون مدح و ثنــــا من

قیامت قه تیگین قالسون آتینگ تیب         سنینگ تبغونگـده بولدوم آشنــا من

بو پارچه لرنی اوقیگنده کوز آلدیمیزگه ایرکینلیک سیوچی و اونی اولوغلاوچی، مال و دنیا اوچون مدح و ثنا اوقیشده عار قیله دیگان، آزاد فکرلی کیشی گوده لنه دی. بو فکر محبتنامه نی مطالعه قیلیش جریانیده ینه هم مستحکملنه دی.

علم عالمیگه «محبتنامه» نینگ اوچ قولیازمه نسخه سی معلوم. شولردن اینگ قدیمیسی اویغور یازوویده گی نسخه بولیب، بریتانیا موزیمیده سقلنه دی. بو نسخه میرزاشاهرخ نینگ هرات ده گی سرکرده سی میر جلال الدین نینگ تاپشیریغی بیلن بخشی کاتب بکر منصور تمانیدن حجری 835 رجب آییده «یزد» شهریده کوچیریلگن. مذکور قولیازمه 158 صفحه ده یرلشگن. اثر نینگ عرب یازوویده گی ایکینچی نسخه سی هم بریتانیا موزیمیده سقلنه دی. بو نسخه اونگه یقین باشقه اثرلر بیلن بیرگه هجری 914 ییلده کوچیریلگن بولیب 47 صفحه دن عبارت.

محبتنامه ننیگ اوچونچی قولیازمه سی استانبول ده علی امیری افندی کتابخانه سیده سقله نه دی، اوشبو قولیازمه دن کوچیریلگن کاپی کابل ده موجود دیر.

محبت نامه نینگ بدیعی خصوصیتی و تیلی:

محبت نامه اوزبیک دنیوی ادبیاتی نینگ ایلک ییریک اثرلریدن بیری دیر. اوز دوری نینگ فرزندی صفتیده عشق ـ سیوگینی دینی نقطه نظردن هم اساسلشگه اینتیلیب :

اوشل کون کیم سینی خالق یرتدی        سینی دلبر، مینی عاشق یرتدی

دیگن ایدی. بو اثر ترکی ادبیاتیده دنیوی موضوع نینگ رواجله نیشی گه و ادبی ژانر نینگ ، اینیقسه نامه چیلیک  نینگ تکاملیده کته رول اوینه دی.خوارزمی یار وصفی و عاشق نینگ روحی کیچینمه لرینی هنرمندانه تصویرلیدی. تصویرلر بیر بیر بیلن عضوی باغله نیب ، شاعر یار وصفی و روحی کیچینمه لرنی تصویرلشده جانلنتیریش، تضاد، تجاهل عارف، و خیلمه خیل بدیعی تیل واسطه لردن ماهرلیک بیلن فایده لنه دی، اصیل سیمالر یره ته دی. آیریم عنعنوی سیمالرگه ینگی توس بیره دی. یار نینگ یوزی آی دن ، قدو قامتی سرو دین ، آغزی غنچه دن ، تیشی گوهر دن آرتیق:

آچیلسه آغزینگیز شکر ساچیلور          کوروب گل غنچه نینگ آغزی آچیلور

بویینگ تیک سرو یوق بوستان ایچینده    یوزینگ نوریدین آی نقصان ایچینده

تبسم قیبسانگیز شکر اویالور               تیشینگ اینجوسیدین گوهر اویالور

شاعر اوخشه تیشنی کوپینچه تجاهل عارفانه اصولیده هم مهارت بیلن ایشلته دی:

شکرمو ایرینگیز یا قند یا جان          اویالور لعلینگیز دین آب حیوان

لبست آن یا شکر یا آب حیوان           سخن هایت همه شیرینتر از جان

او باش بیلن ایاقنی ، حیات بیلن اولیمنی بیر بیریگه ضد و هم باغلیق حالده بیریب ، تضاد اصولیده هم مهارت کورسته دی:

قرامینگ ال یانگاقینگغه یاراشور         باشیم دایم اداقینگغه یاراشور

کرشمه بیرله عاشق اولتورور سیز       سیز اولتورگن کیشی اولگایمو هرگز

اوزبیک تیلی بایلیک لریدن یخشی فایده لنگن شاعر امونیم سوزلر واسطه سی بیلن اصل سوز اویون لری (جناس صنعتی) یسه یدی:

آشه ییلدین سینی ییلگنده آتینگ         قویاش ینگلیغ جهاننی توتدی آتینگ

اگر دیسم سینی رستم یرار سن         قلیچینگ بیرله صف لرنی یرارسن

محبت نامه تورلی ژانرلرده گی شعری شکل لرنی اوز ایچیگه آله دی. شاعر شو ژانرلر گه خاص قافیه اصولینی سقله یدی، او ردیف دن هم مهارت بیلن فایده لنه دی.

محبت نامه 14 عصر اوزبیک ادبی تیلی مهم یادگارلیکلریدن بیری دیر. او اوزبیک ادبی تیلی و ادبیات ترقیاتی گه دیرلی رول ایونه دی. اوزبیک ادبی تیلی و ادبیاتی نینگ 15 عصرده ینگی ترقیات پاغانه سیگه کوتریلشیگه زمینه تیارله گن اثرلردن بیری بولیب قالدی.

قطب خوارزمی

قدیمی مدنیت اوجاقلریدن بیری بولگن خوارزم ده گی مدنی و ادبی حیات نینگ کوپ یرلرگه، شو جمله دن «دشت قیپجاق » ده یشه گن خلقلرگه تاثیری کوچلی ایدی. خوارزملی عالم، شاعر و هنرمند لردن بیر قنچه سی نینگ حیاتی و ایجادی فعالیتی بعضا قیپجاق نینگ سیاسی و مدنی مرکزلریده اوتگن.

انه شولردن بیری خوارزملی شاعر قطب دیر. اوزبیک دنیوی ادبیاتی نینگ 14 نچی عصر ده یتیشگن استعدادلی نماینده سی ـ قطب نینگ ادبی میراثیدن بیزگه قدر فقط  «خسرو و شیرین» ناملی داستانی سقله نیب قالگن وخلاص. بو اثر اساسا نظامی گنجوی نینگ خسرو و شیرین ناملی داستانی نینگ اوزبیک تیلیگه ایرکین ترجمه سیدن عبارت بولیب، اصلی دن انچه گینه فرق هم قیله دی. اثر هجری 740 ییلده آلتین اوردو خان لریدن اوزبیک خان (712 ـ 740،  1312 ـ 1340 میلادی) اوغلی تنی بیک و اونینگ خاتینی ملکه آتیگه اته ب یازیلگن. بو اثر نینگ یگانه قولیازمه نسخه سی پاریس ملی کتابخانه سیده سقلنه دی. بو نسخه هجری 785 ییلده، برکه بن براکز بن قاندود بن ایدگو قیپچاق تمانیدن مصر نینگ اسکندریه شهریده کوچیریلگن. او داستاننی کوچیرگن وقتده دقتسیزلیک کورستگن و شونینگ نتیجه سیده کوپ خطاگه یول قویگن. بو نسخه 120 ورق بولیب،  4740 بیت دن عبارت دیر. بوندن 4685 بیت بیواسطه قطب نینگ اوزینینگکی بولیب قالگه نی کاتب تمانیدن قوشیلگن علاوه دیر. بو داستان 91 فصل ده یازیلیب دیر.

قطب اوز داستانی مقدمه سیده، نظامی گنجوی دن الهامله نیب اونینگ خسروشیرین داستانینی ترجمه قیلیشی توغریسی ده بونده ی فکر یوریته دی:

قازان تیک قینه ب اوش سودا پیشیردیم         نظامی بالیدین حلوا پیشیردیم

قطب نظامی دوریده گی 12 عصر ایمس، بلکه 14 عصر حیاتی واقعه لرنی ، اوزبیک خلق مقال لری و تعبیرلرینی کیریته دی. بیر تماندن نظامی داستانی نینگ اصل ماهیتینی سقلب قالیب، اونینگ غایوی ـ بدیعی یوکسکلیگینی اوزبیک تیلیده صنعت کارلیک بیلن افاده لش، ایککینچی تماندن داستانگه 14 عصر حیاتی واقعه لری اساسیده، آیریم اوزگریش و ینگیلیکلر کیریتیش، قطب تمانیدن ترجمه قیلینگن خسرو وشیرین داستانی نینگ مهم اوزیگه خاص خصوصیت لریدن دیر. بنابرین قطب ترجمه سی معلوم درجه ده ارکین ترجمه دیر. قطب، خسرو و شیرین گه آلتین اردو حیاتی گه دایر لوحه لر کریته دی، بزم، آو، طوی، ماتم و باشقه مراسم لر، تورلی خیل عرف و عادتلرتصویرینی بیریب داستاننی اوز دوریگه یقینلشتیره دی، اونگه ینگی باب لر قوشه دی.

خسرو وشیرین داستانی 14 نچی عصر اوزبیک ادبی تیلی وخوارزم لهجه سی نینگ مهم یادگارلیگی دیر. 14 نچی عصر اوزبیک ادبی تیلی ترقیاتیده، خصوصا خوارزم لهجه سی مهم رول اوینه دی. خوارزم لهجه سیده قبچاق و اوغوز عنصرلری کوچلی ایدی. بوندن معلوم بوله دی که اوزبیک تیلی فقط ماوراالنهر ده گینه ایمس، بلکه آلتین اردو ده هم دولت اداره ایشلریده و مدنی حیات ده کتته اورون توتار ایدی.

قطب ننیگ مهم تاریخی خدمتی شوندن عبارت که او اوزبیک تیلی نینگ قدرتی و بایلیگینی شوندای نادر اثر مثالیده بیرینچی بولیب کورستدی و اوزبک مدنیتی خزینه سینی باییتدی. شوندای قیلیب، اوزبیک خلقی بیلن منطقه میزنینگ تورلی خلق لری اره سیده گی دوستلیک، مدنی رابطه و همکارلیک نینگ اوسیشیگه اوز حصه سینی قوشدی.

خسرو وشیرین داستانیدن:

کتاب نظم قیلماققه سبب بیان ایور:

نیچه ییل بولدی جانیم اوســکار ایردی        کونگول ده اوشبــو اندیشـه بار ایردی

کوروب کونگلوم کیم اسرو رغبتیم بار         بویوردی کیم قاتیلغان ایمدی ای یـار

روان ای قطب ترکین کیچ بولــور بیل          نی بیلگایلر سینی، سوزلتمه سنگ تیل

نظامی نظمی ینگلیغ تـــوز سـوزونگنی         انین بیلکوت خانینگغـه بــو اوزونگنی

خانیــــم بیرلـــه ملیکـــه آتینــــگا بیر         کتابی قیلغـــوقــــا، قیـل تیــدی تدبیر

بویوم شهرینگا کونگلوم ایردی سلطان         جانیـــم اندین قبــول قیلدی بو فرمان

کونگول فرمانینی جــــان بیرله توتتوم          اذین ساقینـــچی بیر یــــولی اونوتتوم

قزان تیک قایناب اوش سودا پیشیردیم         نظــامی بالیـــدین حـلـــوا پیشیـــردیم

خانیـــم آتینـگا اوشبــــو پارسی تیلنی          چیوردوم توزدوم اوش نظم اوزره قیلنی

چیقاردیم خوش یدیغلیق سـو بو گلدین         کونگول لر قان سوتیب بو صافی سو دین

قیلب خـــان دولتی بو قول گــه یاری           کیتاردی تنگری طبعیم نونگ غبــاری

توزوب تیل بلبلی بــــو نظم اوزه سـاز          بــو پرده ایچره کیلتوردوم خوش آواز

مرادیم ایردی اول کیم بـــو قبـوغــده          کیلیب یـــول تاپسا من تیب بو تبوغده

سفر رنجین کوروب اوزوم قــــچ ایام          تبوغقــا یتتیم ایمــدی اوش سرانجـــام

نیچــا کیم کیلدیم ایرســه من ولیکن           توگال کیلدیم توگاللیک یخشی اوش چین

نی خــوش آیدی اول بیر پیـر کامــل           یتیرگیل نیچه کیچ کیلسنگ ای غافــل

بو کیلماک لیکده مقصود ایردی بو کیم           یتورگای حـــق تییو مونــــدا تیلا کیم

بحمدالله تیلاک گا حـــق یتـــوردی            تیلاگ ایلگی اومینـــچ یاسینی قوردی

ینـا کونگلوم ســــوز آرا قیلدی آواز          کیم ای بلبــل آچیلدی گل، کلیب یـاز

محمد صالح راسخ