یازووچی: داکتر سعید عظیمی
دوکتور حلیم یارقین صحیفه لریدن اقتباس بولگن
«مینگ» اوروغی حقیده
* اېسلتمه: فاریاب، جوزجان، سرپل، بلخ، قوندوز و بشقه ولایتلر اۉزبېکلری نینگ کۉپ قسمی، اۉزبېکلرنینگ بویوک و مشهور اوروغی «مینگ»لر و اولرنینگ ترماقلری دیر. حرمتلی داکتر سعید عظیمی اوشبو تحقیقی مقاله‌نی بیرعده اۉرتاقلرنینگ التماسی و سۉراقلریگه جواب یۉسینده یازگن. او کیشیگه تشکر بیلدیریب، نشر قیله میز. (یارقین)
*
بو اوروغ اۉزبېکلرنینگ کته اوروغلریدن بۉلیب، جنوبی تورکستانده یشه گن. منبعلرده «مین» و «مینگیه» هم یازیلگن. افغانستانده کېینگی عصرلرده «مینگ»لرنینگ اصل مرکزی میمنه بۉلگن، بیراق باشقه یېرلرده هم یشه‌گنلر. مینگ اوروغی 250 ییل میمنه ده حکم سورگن. اۉزبېک اوروغلری اره‌سیده عددلر جمله‌دن یوز، قیرق، بېش، تۉرت، اوچ و یېتّی انچه اوروغلر آتیده اوچره‌یدی. «مینگ» هم انه شونداق 1000 سانی یا عددیدن کېلیب چیققن. بو عدد اورخون کتیبه سیده «بینگ» ثبت اېتیلگن. اۉتمیشده «مینگ» بعضی بیر منصبلرگه هم تېگیشلی اېکن؛ مثال اوچون: مینگ باشی، مینگ بېگی وغیره. «مینگ» اوروغی اۉزبېکلرنینگ 92 اوروغ نسب نامه لرنینگ انچه سیده ثبت بۉلگن و اۉزبېکلر نینگ اېنگ اساسی اوروغلریدن دیر.
اسطوره لرده بنا مینگ یافث نینگ (اۉلجه ی خان) اۉغلی بۉلگن. افسانه لرده قره‌گنده یافث نینگ یېتّی اۉغلی بار اېکن: تورک، خزر، سقلاب، روس، مینگ، چین و کماری. بعضی منبعلرده «مینگ» اوروغی یافث نینگ «مینگ» آتلی اۉغلی نینگ فرزندلری، دېب اتلگن.
«مینگ» کلمه سی کۉپراق نظامی دېیلگن، اما قه‌یېردن کېلیب چیقیشی انیق اېمس. اصلیده بیر نظامی قطعه بۉلیب کېینراق اوروغ صفتیده آت چیقارگن. مجار عالمی وامبری اونی تورکی عدد «مینگ»دن چیققن، دېب یازه دی. تورکلر و مغوللر اردوسیده، قشونلر بۉلینیشی اۉن، یوز، مینگ و اۉن مینگ یا تومان اساسیده توزه‌لگن اېدی. مغوللر قشونی بیلن بیر یېرگه بۉلگن تورکلرنینگ مینگ نظامی قطعه‌سی، اوروغ آتیگه ایلنگن بۉلسه کېره‌ک. بعضیلر مینگ اوروغی نی باشقه اۉزبېک اوروغلری، یعنی قیرق و یوز بیلن باغلیق دېیدیلر. مینگ اوروغی اصلیده قپچاق دشتیده شکل آلگن، اما قدیمی تورکلردن توزه‌لگن. بو اوروغ اۉزبېکلردن باشقه باشقیرلر، قرغیزلر، نوغایلر و قره قلپاقلرده هم قۉشیلیب کېتگن.
وامبری «مینگ»لرنی مغوللرگه تېگیشلی دېب، ظهیرالدین بابرگه قۉشیله‌دی، دېب یازگن. بو اوروغ نینگ اساسچیسی یوسف خان، بابرمیرزانینگ کتّه باباسی (آنه تماندن) دېب ثبت اېتگن. تاریخی جهتدن کۉرگنده، «مینگ»لر خوقندده میلادی 1706 ییلی خوقند خانلیگینی اساس قۉیگنلر. خوقند خانلیگی 170 ییل دوام اېتگن و 1876 ییلی روسلر استیلاسی آستیگه اۉتگن. خوقند خانلیگی دوریدن قالگن منبعلرده «مینگ»لر اساسچیسی چماچ بې خان، دېب ثبت بۉلگن. «چماچ بی خان»دن کېین اۉغلی شاهرخ خان امیر بۉلگن و مینگلر سلسله سی 1876 نچی ییلگچه خوقندده دوام اېته‌دی. خدایار خان خوقندنینگ اېنگ سۉنگگی خانی بۉلگن.
ماوراالنهرده مینگ اوروغی کۉپینچه فرغانه و زرافشان وادی‌سیده جایلشگن. ذکی ولیدی تۉغان نینگ تدقیقاتیگه کۉره، ییگیرمه نچی عصر باشلریده «مینگ»لر سمرقند، پنجه کېنت، جیزخ، اطرافی همده فرغانه ده بۉلگن. جیزخ ده اېسه «قیرق» و «یوز» اوروغلری بیلن بیر یېرده یشه‌گن. ذکی ولیدی نینگ یازیشیچه، «مینگ»لر «منغیت»لر زمانیده بخارا خانلیگیدن، «بېگزاد» لقبی نی هم آلگن. «منغیت»لر دوریده بخارا و سمرقند ده همده آمو دریا قیرغاغلریده ترقه‌لیب کېتگن. «مینگ» اوروغی، تاجیکستان حدودیده همده تاتارستان و باشقورتستان ده هم یشه‌یدی.
اۉزبېک «مینگ» اوروغی نینگ اوچته کته ترماغی و قنچه ایرماغلری بار. اوچ کته ترماغی تۉغه، باغلان و واق تمغه‌لی بۉلگن.
تۉغه ایرماغلری احمد، تۉی نماز، آق شیخ و باشقه‌لر؛
باغلان ایرماغلری چیبلی، قاره، میرزا و باشقه‌لر و
واق تمغه‌لی ایرماغلری اېسه الغال، چووت، جایلی، اۉره مس، تۉق نماز، کیاو خوجه و یرات ثبت بۉلگن.
باشقورتلر آره سیده قوییده‌گی ترماغلر ثبت بۉلگن:
چوبی، کرکویلی، یایک سوبی، کۉل، آسلی، نوغای لر، مرکیت، اورشاق، ایلیکی، سرایلی، ایق و کوباو.
جنوبی تورکستانده اېسه، مختلف منبعلرده جمله‌دن بحرالاسرار، عبیدالله نامه و تاریخ مقیم خانی ده «مینگ»لر یشه‌یدیگن جایلر: میمنه، بلخ و شبرغان ذکر بۉلگن. مینگلر 16 نچی عصرده، اینیقسه عبدالله خان دوریده، بلخ و قوندوز ده کېلگنلر. «مینگ»لر اشترخانی لر زمانی ندر محمد خان دوریده بلخ ده کته مقاملرگه اېریشگن. اشترخانیلر دوریده بلخ کته اۉرینگه اېگه اېدی. رسمی شکلده بلخ خانلیگی قغال خان یا خان ولیعهدیگه بېریلردی. اشترخانیلر دوریده بلخ توابع سی بلخ، میمنه، سرپل، شبرغان، سمنگان، قوندوز، بغلان، تخار همده بادغیس و بدخشان نی اۉز ایچیگه آلر اېدی. «مینگ»لر مقامی اشترخانیلر دوریده یوکسه‌لیب کېته‌دی. «تذکره مقیم خانی»ده اېسلنگنی گه کۉره، «مینگ»لر امیرلریدن شکور پروانه چی مینگ، یار محمد تۉقسابه مینگ، عادل بې مینگ، خواجم بېردی بکاول، پیرقلی بې مینگ اشترخانیلر دوریده بلخ ده اۉتگنلر.
شونینگدېک، تذکره مقیم خانی ده شبرغان «مینگیه» یورتی دېب اتلگن. دېمک، شو پیتده «مینگ» اوروغی شبرغانده کۉپلیک نی تشکیل بېرگن بۉلسه کېره‌ک. اۉشه دور ده، «مینگ» کبی باشقه اوروغلر: قپچاق، قرغیز، قرایی و قته غن هم بلخ ده مهم رول اۉینه‌گن. بو دورده «مینگ»لر بلخ و میمنه دن تشقری، شبرغان و سرپل ده هم یشر اېکنلر.
بلخ ده اشترخانیلر دوریده، امیرلر ترماغیدن بیری «باروتی بې»، «مینگ» اوروغی باشلیغی اېدی. «مینگ»لر اېسه اشترخانیلرنینگ تۉرت اولوسیدن بیری سنه‌لردی. 1601-ییلی تۉقنه‌شوولر جریانیده، «باروتی بې» بلخ نی باقی محمد خان ایناغه‌سی، ولی محمد خان اشترخانی گه تاپشیره دی. «باروتی بې»دن کېین اۉغلی «اۉراز بې» اونینگ اۉرنینی آله‌دی و ندر محمد خان امیرلریدن بیری بۉله‌دی. باشده قوش بېگی و اوندن کېین ترمز/ترمذ حاکمی اېتیب تعیینلنه‌دی. 1621-ییلی میمنه ندر محمد خان نینگ اۉغلی، خسرو سلطان گه بېریله‌دی و «اېراز بې» اونگه اتالیق تعیین اېتیله دی. او، کۉپ ییللر میمنه ده «مینگ» اوروغی باشلیغی بۉلیب دوام بېره دی. خودّی انه شو پیتدن باشلب، «مینگ» اوروغی میمنه تاریخیده بو منطقه ده مسلط بۉلیب قاله‌دی.
شو دوره بلخ ده «قته‌غن» و «مینگ» اوروغلری اۉرته سیده بیر-بیرلریگه قرمه قرشیلیکلری بار اېدی. سبحان قُولی خان اولرنی بیرلشیشگه اورینیب کۉردی؛ بیراق بونگه اېریشه‌آلمه دی. قره مه قرشیلیکلر دوام اېتیشی، سبحان قُولی خان نیبره سی مقیم خان نی قاال خان یا ولیعهد تعیین قیلیشگه سبب بۉلدی. بو واقعه «مینگ»لر اۉرینی نی بلخ خانلیگیده کوچه‌یتیردی، چونکه قاال خان/ولیعهدنینگ اتالیقی عادل بې، «مینگ» اوروغیدن اېدی. شو باعث، محمود بې قته غن بلخ نی ترک اېتیب، قوندوزگه قه یتیب کېته دی.
مقیم خان دوریده ایران هجومی ینه بیر بار «قته غن»لرنی بلخ گه کېلتیریب، محمودبې نفوذی آشیب کېته دی.
قیسقه‌سی، میمنه «مینگ»لری نینگ اساسچیسی «اۉراز بې مینگ» بۉلگن. «اۉراز بې» شهزاده ندر محمد خان نینگ قاال خان/ولیعهدلیگی پیتیده، درانیلر قدرتگه کېلیشیدن قریب اۉتیز ییل آلدین، میمنه حاکمی اېتیب تعیینلنگن. اوشبو دور، هرات ده صفویلر و کابلده هم بابریلر حکم سورر اېدیلر. نادرشاه افشار بلخ نی آلگندن کېین، «مینگ»لردن بعضی بیر بېگلر اونینگ قشونیگه قۉشیلیب، نادرشاه افشار فتوحاتیده سهم آلگن. جمله دن «حاجی بې مینگ» مهم سرکرده لردن اېدی. نادرشاه افشار اۉلدیریلگندن چاغده، «حاجی بې مینگ» احمد شاه بیلن نادرشاه افشار قوشونیده بۉلگن، احمدشاه طرفیدن بلخ حاکمی تعیین اېتیله‌دی. بلخ و میمنه مالیه سینی تۉپلب، دولتچیلیک ایشینی منطقه ده آلیب باره‌دی و کېره‌ک بۉلگنده، درانیلر قوشونیگه عسکر جۉنه‌تیب توردی.
بلخ ده «قته غن»لر اېگه بۉلیشی بیلن، حاجی بې مینگ سلاله‌سی میمنه ده حاکملیکنی دوام بېره دی. میمنه نی اېنگ کېینگی «مینگ» حکمداری محمد شریف خان بۉلگن. محمد شریف خان عبدالرحمان خان نینگ هزاره لرگه قرشی اوروشیش بویروغینی رد اېتیب، امیرگه قرشی باش کۉته‌ره‌دی. بو قۉزغالان 1892-ییلی امیر ییبارگن هرات، سرپل و بلخ قوشونلری تمانیدن باستیریلیب، شریف خان اسیر بۉله دی و کابلگه کېلتیریلیب، اعدام اېتیله دی.
مینگلر حاکم لیگی میمنه ده:
مینگ حکمرانی میمنه ده تاریخ‌لر
حاجی بی خان 1731-1772
جان خان 1772-1795
پسر بزرگ جان خان (آت آلینمه گن) 1795
محمد رحیم خان 1795-1804
اتالیق احمد قلی خان 1804-1814
علی یار خان 1814-1830
عبد المومن خان 1830-1831
مضراب خان 1831-1845
حکومت خان و شیر محمد خان 1845-1848
حکومت خان 1848-1862
محمد حسین خان 1862-1876
گورنر افغان 1876- 1879
محمد حسین خان 1879
دلاور خان 1880- 1884
محمد حسین خان (افغان نماینده سی بیلن) 1884- 1888
محمد شریف خان (افغان نماینده سی بیلن) 1889–1892
اۉن تۉقّیزینچی عصرده انگلیسلر نماینده‌لری نینگ ایشلری آرقه‌لی سرپل و سیات/صیاد اوروغلری حقیده هم بعضی بیر معلوماتلر تۉپلنگن. شرقی هند کمپنیسی ماموری میر عزت الله 19 نچی عصر باشیده 1812-13 ییللری کشمیر، یارکند، کاشغر، قوقان، بخارا، سمرقند و جنوبی تورکستانگه سفر اېتیب، کونده‌لیکلرینی ثبت اېتگن. اصل کونده لیک نسخه سی فارسچه ده یازیلگن. کونده لیکلری نینگ بیر قسمی 1872 نچی ییل کلکته ده «اۉرته آسیا سفرنامه‌سی»، دېب انگلیس تیلیده باسیلیب چیققن. میرعزت الله «مینگ»لرنی سرپل نینگ حاضرگی سیات/صیاد اولوسواللیگیده بارلیگینی یازگن.
اونینگ یازیشیچه، سرپلده اۉزبېکلر نی «اچه میلی» اوروغی یشه‌یدی. شونینگدېک او، «اچه میلی»نی «مینگ» قبیله سی ترماغی، دېب ثبت اېتگن. سرپل تېگره‌گیده سیات/صیادده اچه میلی، قزه ی اغلی، مینگ و صیاد دن قویی راق قپچاق اوروغی یشر اېکن. انه شوندن، «مینگ»لر سیات ده کۉپ ییللردن بویان یشب کېلگنلیگی بیلینه دی. (میمنه و سرپل اۉزبېکلری تیلی نینگ لهجه‌لریده کۉپ و یقین مشترکلیکلر بارلیگی هم مېنیمچه شو مسأله گه باغلیق بۉلیشی ممکن- ح. یارقین)
اۉزبېکلر بعضی بیر یېرلرده تاجیک و باشقه اولوسلر بیلن بیر یېرگه یشب، اۉزبېک تیلینی یۉقاتیب قۉیگنلر. نیمروز ده‌گیلر بلوچ تیلی و هلمند ده اېسه پشتو تیلده سۉزله یدیلر. اینیقسه کابل و باشقه ییریک(کته) شهرلرده فارسچه سۉزله‌یدیلر. بعضی بیر قیشلاقلرده هم فارسچه سۉزلشلری ممکن. سیاتده هم باشقه یېرلر کبی فارسچه سۉزله‌دیگن «مینگ» اۉزبېکلر بۉلسه کېره‌ک. میمنه، بلخ، قوندوز، سرپل و بشقه ولایتلرده یشاوچی دوستلریمیز «مینگ»لر حقیده بار معلوماتلرینی کومنتلری ارقه‌لی بیز بیلن شریک اېتسه‌لر، جدا یخشی و اونوملی ایش بۉلردی. موضوع حقیده، بیز حرمتلی علاقمند و ذوقلی اۉقووچیلردن معلومات، نظر و سۉراقلر کوتیب قاله‌میز.
